Din və inam

İlahə Ucaruh

Bir çox sosioloji hesablamalara görə, modern ölkələrin əhalisinin çoxu dindardır. Buna görə də ateistlərə nisbətən qeyri-ateist namizədlər prezidentliyə və b. dövlət idarəçiliyi qurumlarına seçkilərdə daha çox səs qazanır. Göründüyü kimi, XVIII əsrdən gələn Maarifçilik, sekulyar cəmiyyət ideyalarının, elm və texnikanın, rasionalizmin və b. inkişafı insanın inama tapınma məsələsinə çox az qarışa bilib.

Hərtərəfli gəlişmiş Avropa, ABŞ kimi dövlətlərin “kosmik raketlərin ulduzlu səmaları şumladığı bir dövrdə” orta məktəblərində riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya kimi təbii elmlərlə yanaşı din dərslərinin tədrisi təəcüb doğurmaya bilməz (Rusiya ordusunda kilsələr də fəaliyyətə başlamış). Kilsə doqmalarını şübhəyə alan cəsarətli düşüncə adamlarının acı taleyi tarix yaddaşından silinməyib: Reymarus, Volter, Düpüi, Volni, Evanson, Peyn, Spinoza, Brandes, Frezer, Nitsşe, Rassel və başqa mütəfəkkirlər Tövrat və İncilin əsasında Qədim Misir və Şərq mif və inanclarının durduğunu çoxdan isbat etmişdilər. Bu sırada “avam idealist”lərdən olan ünlü Amerika filosofu Jan Freskonun ssenarisi əsasında çəkilmiş və dünya xristianları tərəfindən qalmaqallarla qarşılanan “ Zeitgeist” (“Zamanin ruhu”) filmini də qeyd etmək gərəkdir. Quranın da öncəki din və inanclardan bəhrələnməsi din tarixçiləri üçün gün kimi aydındır. Əvvəllər din – tarixinin qaranlıq dönəmlərindən gələn “bəşəriyyətin uşaqlıq nevrozu” sayılırdısa, çağdaş zamanda inama ehtiyac ilkin həyat tələbatları siyahısında getməkdədir. Dinlərin ifşası ilə üzə çıxan ateizm, skeptisizm, nihilizm, relyativizm və b. bəşəriyyəti xoşbəxtliyə apara bilmədiyi də göz qabağındadır. Dinin tanrıçılıq, peyğəmbərlik, müqəddəslik (sakrallıq), mərasim, dualar kimi institutları üzərində düşünülür, bütöv obyekt olan din hissələrə ayırılıb tədqiq edilir. Son vaxtlara qədər dinşünaslıqda müxtəlif cəmiyyət və mədəniyətlərdə dinin rolu və funksiyalarını araşdıran sosioloji yanaşma hakim idi. Dinin psixoanalitik konsepsiyalarının gəlişməsiylə (Z. Freyd, K.Q.Yunq, E.Fromm), habelə transpersonal psixologiyanın nümayəndələri tərəfindən əldə edilən bir sıra maraqlı nəticələrdən sonra (S.Qrof və onun məktəbi) dinin mahiyyətini anlamaqda sosioloji yanaşmanın məhdudluğu aydın oldu. Müxtəlif toplumsal konsepsiyalar dinin yalnız zahiri təzahürlərini, doqma və kultların ictimai mənasını aşkarlayarkən, dinin mahiyyətini – insanın bir növ psixiki (ruhsal-mənəvi) transformasiyasını, ruhani dəyişilməsini, aydınlanmasını və şüurunun oyanmasını özündə daşıyan diini təcrübəni diqqətsiz qoyurdular. Mövzuya dair psixoanalitiklərin bəzi görüşlərini sərgiləyək:

 Din. Terminoloji qeyri-aydınlığın dinin hər cür müzakisinə əngəl olmasını vurğulayan, bugünkü Azərbaycanın acı reallığı üçün olduqca əhəmiyətli “Psixoanaliz və din” əsərinin müəllifi Erix Fromma görə, ümumbəşəri fenomen -- religia (din) -- bu və ya digər bir din növüylə asosiasiya (bənzətmə) yaradır. Lakin dildə başqa sözün olmamasından dolayı bir toplum tərəfindən bölüşülən, mənalı ömür sürməyə imkan yaradan və sədaqətli xidmət etməyə obyekt verən insan qruplarının paylaşdığı hər bir düşüncə və hərəkət sistemini Fromm “din” adlandırmağa məcbur olur: “Biz--sadiq olduğumuz şeydən ibarətik, sadiq olduğumuz şey isə davranışlarımızı təməlləşdirir.” Hermnevtikanın köməyi ilə di´ni mətnlərin təzədəndərki psixoloqlarda belə qənaət yaradır ki, dinlərdə insan məqsədi narsizmi (özünə vurğunluğu, qeyri-tənqidiliyi) ötməkdir. Bütün dinlərin əsasında bir ümumi ideya durur – insan inkişafının son istiqaməti, onun özündən, öz hüdudlarından çıxması — ozünütransdentensiya. Tarix boyu gözlə görünən aləmin arxasında insan evladının hansısa bir ruhani ölçü duymasını, başqa bir aləmi düşünmək bacarığını onun ağlının ən möcüzəvi xüsusiyyətləri sayılır.

 Mərasimlər. Mərasim (ritual) — fikir və hisslərin hərəkətlər vasitəsiylə simvolik ifadəsidir. Rituallar ümumi ideallarımıza sadiq olmamızı ifadə edir. Salamlaşmaq, artistlərə əl çalmaq, ölənlərə sayqıyla yanaşmaq və s. rasional ritualların sadə örnəkləridir... Fromma görə, rituallara ehtiyac şübhəsizdir və hələki layiqincə qiymətləndirilməmiş. Səcdə Fromma görə, səcdə obyekti qüvvələrin bir istiqamətdə birləşməsi, inteqrasiyası, bütün şübhə və etibarsızlıqlarla öz məhdud mövcudluğundan kənara çıxma, həyatı mənalandırma ehtiyacını təmin etmək üçün idi. Dindarlıq institutunun içəridən dağılması, çoxsaylı təriqətlərə bölünməsi, di´ni plüralizm, dünyəvi plüralizm kimi, insanların problemlərini azaltmadı, ancaq səcdə “kəbələrini” və bununla da insan nevrozlarını çoxaltdı. Delöz və Qattari tərəfindən “rizoma ” adı verilən “total eyniliyin” yaratdığı dəhşətli fəsadlar müasir filosofların həyəcan təbilinə səbəb olmuş. Yaşadığımız XXI əsrdə heç bir matrik ierarxiyanın (matrisa -- mütləq etalon) olmaması məzmunu, informasiyanın heçnəylə tutuşdurulmaması bəşərin məhvinə gətirib çıxaracağı səbəb kimi göstərilir. İndi dünyanın bir nömrəli sualı “həqiqi olan nədir?” dir.

Simvollar. İnsan beyninin fəaliyyətini araşdıranların son nəticələri göstərir ki, beynin şüuraltı (qeyri-şüuri) bölməsi informasiyanı ancaq simvollar, obazlar vasitəsiylə qavrayır. Çox güman ki, insan içgüdüsü (intuisiyası) daxili ehtiyacları bir zamanlar obrazlı dillə, simvollarla, metaforalarla dilə gətirmiş, nəticədə din fenomenini oluşdurmuş. Sonralar adamlar həmin o simvollardan, obrazlardan o qədər bərk yapışmışlar ki, o simvolların daşıdığı mənalar qıraqda qalmış... “Susqun kütlənin kölgəsində” əsərində çağdaş mədəniyyətin kəskin tənqidçilərindən biri olan fransız düşünür Jan Bodiyar da “susqun” insan kütləsi tərəfindən di´ni mərasim “parıltılarını” “qızıl” sayılmasını ifşa etmişdi.

İnam. U.Ceyms, E.Fromm, Adler, K.Yunq, Frankl, Loş və başqa ünlü psixoloq alimlər inam hissinin, inam amilinin insan mövcudluğunun əsas şərti sayaraq, din fenomenini (inamı) iki yerə ayırır: ictimai və individual (U.Ceyms), avtoritar və humanist (E.Fromm), daxili dindarlıq və zahiri dindarlıq (Olport), sosial dindarlıq və ruhani dindarlıq (Lenski) və b. L.Feyyerbaxın görüşlərində də strateji anlayışların din qurumu tərəfindən mənimsəməsi və spekulyasiyalara sürükləməsi tənqidi durur. Filosofa görə, tanrıya inam insanın öz mahiyyətinin sonsuzluğuna və həqiqiliyinə inamdır... Din institutu tarixsəlliyə, rəvayətsəlliyə, əsatirsəlliyə bağlılığından dolayı keçmiş yönümlüdür, inam isə gələcək yönümlüdür. Çünki inam gələcəyi, din isə keçmişi idealizə edər.

 Ruhanilik. Loqoterapiyanın banisi V. Frank Haydegerin ardınca şəxsiyyəti təsvirdə sosial-mədəni kontekstə daxil olan üçölçülü model işlədir: 1. fiziki (bədənsəl həyat), 2. psixiki (duyğular, hisslər ), 3. ruhsal və ya ruhani (həyatın mənasını, təməlini, inam, sevgi, dəyərlər, ədalət, azadlıq, məsuliyət və b.). Loqoterapiya “məna vasitəsiylə müalicə və sağlamlıq” anlamına gəlir. Frankl məna səviyyəsini belə qeyd edir: cari anın mənası və fövqal-məna. Mənaya gedən iki əsas yol – yaşanılanların dəyəri, yaradıcılıq dəyərləri və həyat məqsədlərinin dəyəri. Frankl deyir ki, biz mövcudluğumuzun mənasını yaratmırıq — tapırıq. Başqa sözlə, mə´na —“konkret başa düşülən və realizə edilən imkandır.” Tarix boyu dindarlıq və ruhanilik anlayışları bir-birinə qarışdırlmış, eyni şey sayılmış. Lakin həyat təcrübəsi göstərir ki, dindar olmayan kəs ruhani ola bilər (yəni mənəvi, idraki, iradəvi cəhətdən pak, təmiz ola bilər) və tərsinə, dindar adam qeyri-ruhani, murdar əxlaqa sahib ola bilər.) Bu anlayış qarışıqlığinın səbəblərini Vitqenşteyn kimi filosoflar dil problemlərində görürlər... (Bu və eləcə də “peyqəmbər” anlayışı haqda daha geniş “İnam və Şübhə” adlı əvvəlki yazıda oxuya bilərsiz.)

Tanrı -- ideal – idealizm. Psixoloqların tədqiqatları göstərir ki, insan qarşısına qoyduğu məqsədə çatandan sonra krizisə, böhrana məhkum olur, çünki böhran hər bir enerji-informasiya sisteminin qanunauyğun inkişaf mərhələsidir. Bu, beynin şüuraltı qatına qoyulan inkişaf proqramının dəyişilmə çətinlikləriylə bağlıdır. Ona görə də planların gerçəkləşməsi üçün şüuraltıya yönləndirilən istəklər, arzular, planlar olduqca yüksək olmalıdır. Bir sözlə, maddi rifah, şan-şöhrətdən artıq olanları — əlçatmaz idealları gerçəkləşdirməyi düşünməlidir. Bununla da həm özünü ruhani böhrandan qurtulmuş olar, həm də dünyanın yaşam təməllərini savunmaqda olar. Dünyaya, həyata, insana baxışda müxtəlif fəlsəfi nəzəriyyələrin artması bəşər sarsıntılarını azaltmır ki artırır. Dəyərlər problemi mədəni ənənəsi qiymətdən düşən və ideoloji itsiqamətləri gözdən salınan toplumlarda olduqca kəskin formada ortaya çıxır... Erix Fromm deyir ki, “insan “ideal”a sahibolma və ya olmama seçimində azad deyil; ancaq o, müxtəlif ideallar arasında, hakimiyyətə xidmət, dağıdıcılığa və ya idrak və sevgiyə xidmətetmə seçimində azaddır. Bütün insanlar “idealistdirlər”, onlar bədənsəlliyin təminetmə sərhərdlərinə çıxan nələrəsə can atırlar. İnsanlar məhz hansı ideallara inanmasıyla fərqlənir. İnsanın ən yaxşı və ən şeytani təzahürləri mahiyyətcə onun bədəninin yox, “idealizminin”, ruhununkudur. Ona görə də hər bir ideal və ya di´ini duyğunun dəyərli olduğunu savunan relativizm təhlükəli və yanlışdır. Biz, dünyəvi ideologiyaları da daxil etməklə, idealları insan ehtiyacı kimi anlamalıyıq və onların həqiqi olub-olmadıqlarını insan qüdrətini sərgiləyən və insan dünyasının harmoniya tələbinə gerçək cavab kimi baxmalıyıq. İdealizm haqda deyilənlər di´ni ehtiyaclara da aiddir... İnsan heyvanlara, ağaca, qızıl və ya daş bütlərə, görünməyən allaha, müqəddəs insana və ya iblis donlu rəhbərlərə; əcdadlarına, millətinə, sinifinə və ya partiyasına, pula və ya uğura səcdə edə bilər. Onun dini - dağıdıcılığın və ya sevginin, , insan istismarının və ya qardaşlığının gəlişməsinə təkan verə bilər; o idraka yol verər, idrakı iflic də edə bilər. İnsan öz sistemini dünyəvi sistemlərdən fərqlənən di´ni sistem saya bilər, lakin dininin olmasını da düşünə bilər, o öz xidmətini hakimiyyət, pul və ya şöhrət kimi bəlli dünyəvi məqsədləri fərasətliliyə və gərəkliliyə xidmət kimi yoza bilər. Məsələ dinin olub-olmamasından getmir, məsələ -- nəcür (hansı) dindən gedir: bu ya bəşər inkişafına, insani qüvvələrin aşkarlanmasına işləyən dindir ya da bu qüvvələri ölgünləşdirən, iflicləşdirən dindir... Dinin tarixdəki universal oluşu faktı da istiqamət sisteminə və ibadət, xidmət obyektinə ehtiyacı kifayət qədər təsdiqləyir.” Bu alimə görə, ideal və idealizm anlayışları insanın zatındakı özünüdəyişmə arzusundan gəlir: “Bu istəyin zəif səsini insan eşidəcəkmi və onun dalınca nə qədər gedəcək — bunlar tutulan yoldan (inancdan, ruhani praktikadan, terapevtdən) asılıdır. “Doğum birdəfəlik akt yox, uzun sürəcdir. Həyatın məqsədi tamam doğulmaqdır. Amma bunun xüsusi faciəvi ünsürünə görə bizim əksəriyyətimiz belə doğuluşdan qabaq ölürük.” Pessimizmi və şübhəçiliyi “idraki yetginlik”, idealizmi isə “gənclik xəstəliyi” sayanlara Albert Şveyser kimi filosoflar sinə gərir və həyatın mənasını böyük idealları yaşatmaqda və yaşamaqda görür. Soydaşları tərəfindən hələ ki layiqli qiymətini almamış Azərbaycan mütəfəkkiri Asif Atanın düşüncə irsini Feyyerbax, Brandes, Şveyser, Fromm, Derrida kimi filosofların düşüncə irsi kontekstində anlamaq daha doğru olar. Asif Atanı dünya fəlsəfəsində “new idealism” (yeni idealizm, neo-idealizm) cərəyanının yaradıcısı kimi ad çıxarması, sözsüz ki, əsərlərinin Avropa dillərinə tərcüməsindən keçir, bu da, əfsuslar ki, indiki durumda ən azı 100 il gecikə biləcək...