Miller yəhudilərin Qafqaza köçü barədə

Sima Ənnağının tərcümələri

II hissə: Öz qədim dinləri ilə tam vidalaşmazdan əvvəl, zahirən müsəlman dini ayinlərə əməl etsələr də, gizlində öz dinlərinə mənsub idilər

Ərəblər İranı zəbt edəndən sonra yəhudilərin vəziyyəti yaxşılaşdı və Səfəvilərin dövrünə qədər sabit qaldı

 Dərbənd-namədə yazılır ki, ərəblərin gəlməsindən əvvəl Tabasaran əhalisi Musa dininə etiqad  edirdi. Quba yəhudilərinin sözünə görə, indi ləzgi və tatların yaşadığı bir çox müsəlman kəndləri əvvəllər “yəhudi” kəndləri idi. 

Baba Dağdan Quba istiqamətində ən azı 25 kənd Musa qanunlarına əməl edirdi. Məsələn, Şuduq kəndi indi 2 hissədən ibarətdir, bir hissəsi hələ də cuhud məhəlləsi adlanır, hərçənd orda yaşayanlar müsəlmanlardır. Samurdakı Axti kəndində indiyənə qədər (1928 il) xatırlayırlar ki, əcdadları yəhudi olub. Çümə günləri orda şam yandıran ləzgilər var. Axtılılar təxminən 150 il əvvəl müsəlmanlığı qəbul etmişlər, dini dəyişməklə millətlərini də dəyişmiş, ləzgi olmuşlar. Onların 2 məscidi var- təzə və köhnə məscid. Köhnə məscidin yuxarı daşında yəhudi hərfləri ilə məscidin tikilmə tarixi yazılıb. Məsciddə Toranın bir nüsxəsi saxlanır. Axtılılar öz qədim dinləri ilə tam vidalaşmazdan əvvəl, zahirən müsəlman dini ayinlərə əməl etsələr də, gizlində öz dinlərinə mənsub idilər. Əgər Dağıstanın ərəblər tərəfindən zəbti zamanı, yəni min il əvvəl, islam dini yəhudilər tərəfindən qəbul edilsəydi, indiyənə qədər yəhudilik əlamətləri qalmazdı (Xəzri kəndinin ləzgi əhalisinin şam yandırması).

 Qorçoq kəndi yaxınlığında Kür dairəsində meşə ilə örtülmüş “Qatlə dərəsi” var. Dərədə yəhudi yazısı olan daş abidə var, tarix qalmasa da, məzmundan bilinir ki, Dədə Şəlmu Muşi 40 şagirdi ilə 60 il əvvəl buralardan gedibdir. Yaxın kəndlərin sakinlərinin fikrincə, bu dərədə əvvəllər yəhudi kəndi vardı, əhali sonradan  Qubaya köçmüşdü və Yəhudi Mahalında Qarçei məhəlləsini salmışdı.

 Yəhudi izlərini Avarıstanda da tapmaq olar. Bir avar mənə deyib ki, onların kəndlərində yəhudilər yaşayıb; hətta avarlar deyir ki özləri yəhudi mənşəlidirlər. Məsələn, Hasav Yurd dairəsinin Hümbət cəmiyyəti, Araqan kəndi və s. Çəmənliyə çevrilmiş Buznab kəndində də nə vaxtsa yəhudilər aşayıb, onlar dabbaqlıqla məşğul olurdular.

 Qafqaz yəhudiləri əmindir ki, onların əcdadları Fələstindən Assuriya çarları zamanında çıxarılıb, sonra Midiyada məskən salıblar. Oradan da Qafqaza köçüblər. Görünür, bu tarixi faktı təsdiqləmək mümkün olmayacaq.

 Bu məsələ ilə bağlı V.Miller “Materiallar” əsərində fikrini bildirmişdir. Yuxarıda göstərilən fikrin tarixi mənbəyi II Səltənət Kitabının 6-cı şeirinin, 17-ci fəslidir. Orda deyilir ki, Osiyanın hakimiyyətinin 9-cu ilində Assuriya padşahı Samariyanı zəbt etdi və israyıllıları Assiriyaya - Qalax, Habur məntəqələrinə, Qzan çayına və Midiya şəhərlərinə köçürtdü. Mən Bakıda Rəhəmim Ruvinovdan, Vartaşen məktəbinin müəllimindən bunları eşitmişəm: Vartaşen sinaqoqunda bir neçə yəhudi əlyazması saxlanır, müəllifləri məlum deyil, xəttə görə təyin etmək olar ki əlyazmaların 50 illik yaşı var. Ruvinov həmin əlyazmadan bir qeyd götürmüşdür: “Qafqazda yaşayan yəhudi xalqı arasında belə rəvayət var ki, onların əcdadları e.ə. 720-ci ilində Fələstindən çıxıb uzun müddət Babilistanda yaşayıblar. Babilistanda yəhudilər böyük vergilər verməli idilər, onlar bir müddət Bağdadda yaşadılar, sonra qızılbaşların ölkəsinə və Şirvana getdilər. Bu rəvayət şifahi rəvayətdir, bunun sənədli təsdiqi yoxdur. Bütün sənədlər Şirvan xanlarının dövründə məhv edilmişdi”. 

 Yəhudilərin Qafqaza gəlməsini əlyazmada aşağıdakı hissə sübut edir: II Səltənət Kitabı, IV fəsil, səh.17 və 29 - bu fəsillərdən məlum olur ki, yəhudilər Assuriya padşahları ilə müharibələrdə üç dəfə əsir düşmüşlər- e.ə. 770, 740 və 720-ci illərdə. Xristianlığa qədər yəhudilər Qafqazda, Midiya torpaqlarında yerləşmişdilər. Qədim əlyazmada Şamaxının, Şəkinin (Nuxa), Xəzər dənizinin adları çəkilir.

 “Midroş Kaba” (“Böyük Midraş”) kitabında ravvi Şiman qeyd edir ki, yəhudilər Xəzər dənizi yaxınlığındakı torpaqlarda yerləşmişdilər. Şiman eramızın II əsrində yaşamış bir Dərbənd mirzəsi idi.  Şimanın adı qədim yəhudi kitablarında da çəkilir.

Bunlardan daha vacib olanı yəhudi xalqının tarixi ilə İran tarixi arasında sıx əlaqədir. Yəhudilərin Qafqaza köçməsi Assuriya padşahlarının onları Midiyaya köçürməsi ilə deyil, yəhudilərin Babilistandan İrana, oradan da Qafqaza daimi şəkildə köçməsi ilə izah edilməlidir. Bu köç qədimlərdən ən müasir dövrlərə qədər baş tutmuşdur.

 Əhəmənilər dövründə İncildə Kir, I Dara, Kserks, I Artakserks İran padşahlarının adları çəkilir. O zamanlar yəhudi tarixində baş vermiş böyük hadisələrin hamısı İncildə əksini tapmamışdır. Məsələn, III Artaksers dövründə (e.ə 359-338-ci illər) yəhudilərin qiyamı haqqında danışılmır, hansı ki bunun nəticəsində yəhudilərin böyük hissəsi Hirkaniyaya- İranın indiki Astarabad əyalətinə köçmüşdü.

 Sasani hakimiyyəti zamanı yəhudilərə münasibət müxtəlif olub. IV əsrdə Şapurların dövründə yəhudilər yaxşı yaşayırdılarsa, Yezdeqard dövründə (e.ə.399-420 illər) çarın yəhudi arvadının hesabına böyük hormət qazanmışdılar. Lakin sonralar yəhudilər, Sasani hakimiyyətinin sonuna qədər amansızcasına qovuldular, incidildilər. Ona görə yəhudilər Sasanilərin əli çatmayan torpaqlarda nicat axtarırdılar.

 Buna baxmayaqraq, Sasanilər dövründə Babil yəhudilərinin dini mədəniyyəti çiçəklənmişdi. Onlar əkinçiliklə məşğul idilər. 500-cü ildə Babil talmudu - dini kitab yazıldı. Yəhudilər Babilistandan İrana, ordan da şimal yolu ilə Hamadana gedirdilər. Ərəblər İranı zəbt edəndən sonra yəhudilərin vəziyyəti yaxşılaşdı və Səfəvilərin dövrünə qədər sabit qaldı. Hətta XIV əsrdə İranda yəhudi ədəbiyyatı və poeziyası çiçəkləndi və 1319-cu ildə yəhudi Beşkitablığı (Xəmsəsi) fars dilinə çevrildi.

 Lakin Səfəvilər dövründən başlayraq ən yeni dövrə qədər İran yəhudilərinin vəziyyəti ağır idi, onlara zorla islam dini qəbul etdirilirdi.

 Ən qədim yəhudi icmaları İranın Kaşan, Qəzvin və Şüstər vilayətlərində yerləşirdi. Hal-hazırda əsas yəhudi icmaları İranın Tehran, İsfahan, Hamadan, Şiraz şəhərlərindədir. Kiçik icmaları Yezddə, Buşirdə və s. var. Seyidstanda, Xorasanda, Kürdistanda da belə icmalar var. Qəzvində, Riştdə, Təbrizdə isə yəhudilər, demək olar ki qalmayıblar. Onların İranda ümumi sayı dəqiq məlum deyil (20-60 min nəfər).  Hesab edilir ki çox qədimlərdən fars dili İran yəhudilərinin doğma dilinə çevrilib. Sasanilər dövründə isə icmalar yalnız farsca danışırdılar.

 

Prof. B.Miller: “Tatlar, onların yerləşməsi və şivələri

(Materiallar və suallar)” kitabından. Azərbaycanı öyrənmə və tədqiqetmə cəmiyyətinin nəşri. Bakı, 1929. Azgiz nəşriyyatında çap edilmişdir.

Tərcümə etdi: Sima Ənnağı