Türk tarixi -19

XIX hissə: Bu kitab ilk türk dili qrammatikasıdır… Bu kitabda dünya xəritəsi vardır…

 XI əsrdə oğuz türklərindən Səlcuq oğuzları da Böyük Səlcuq imperatorluğunu təşkil etdilər və bütün türklər bu üç dövlətin- Qaraxani, Qəznəvi və Səlcuq dövlətlərinin təbəəliyində oldular.

 Bu dövrün türk dili və ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələri «Qutadğu bilik» şeir kitabının yazanı Yusif Uluğ Xas Hacib və «Divani lütət ət-türk»ün müəllifi Mahmud Kaşğari olmuşdur.

 Mahmud Kaşğari türk dilinin nəhvi barəsində də bir kitab yazmışdır ki, sonradan bu kitab itmişdir.

***

 «DİVANİ LÜTƏT ƏT-TÜRK». Bu böyük əsər Mahmud Kaşğari tərəfindən bütün türk dil və ləhcələri tədqiq edildikdən sonra, 1072-ci ildə ərəbcə yazılmış, Abbasi xəlifəsinə təqdim edilmişdir.

 Bu kitab ərəblərə türk dili olan Xaqani və ya Kaşğari ləhcəsini, o zamankı türk ləhcələrini (oğuz, qıpçaq, çigil, yağma və qırğız) öyrətmək üçün yazılmış, eyni zamanda türk elləri haqqında ən mühüm bilgini vermiş, türk xalq ədəbiyyatından da nümunələr göstərilmişdir. Bu kitab ilk türk dili qrammatikasıdır.

 Divanda sözlərin mənasını daha yaxşı başa düşmək üçün müəllif türk atalar sözlərindən faydalanıb, 272 atalar sözü işlətmişdir. Ayrıca türk xalq ədəbiyyatından dörd mərsiyə, neçə dastan, 300 dördlük şeir misallar şəklində veilmiş, türklərin cəsarəti və sülhpərvərlikləri mədh edilmişdir.

 Bu kitabda bir dünya xəritəsi yatır. Mərkəzdə Qaraxanilərin mərkəzi Balasaqun olmaq üzrə, türk elləri və qonşularının yerləri təyin edilmişdir.

 Divanda 20 türk elinin adı və yerləri, oğuz elinin 22 qəbiləsi barədə məlumat verilmişdir.

 Yaşadığı yerlərinə görə türk elləri belə bölünmüşdür:

1)Peçenqlər, bizanslılara ən yaxın yerdə olan türklərdir.

2)Qıpçaq, oğuz, imək, başqırd, basmil, kay, yabaqu, tatar və qırğızlar.

3)Çigil, toxsi, yağma, əğraq, çaruq, çumul, uyğur, tanqut və xitaylar şimaldan cənuba tərəf yerləşmişlər.

4)Tavqaç Çinin cənubundadır.

***

 Mahmud Kaşğariyə görə, qıpçaq, yemək, peçenq və bulğar ləhcələri də oğuz güruhuna daxildir. Onun dediyinə əsasən, oğuz ləhcəsinin bariz bir xüsusiyyəti fars sözlərinin bu dildə çox işlənməsidir. Oğuzlar faslarla qonşuluq və yaxın təmasları nəticəsində bir çox türkcə sözləri unudub, onların yerinə farsca sözlər işlədirdilər. Kaşğari bu iki dil və el arasındakı yaxınlığı göstərmək üçün əski bir atalar sözünü nəql etmişdir: Başsız börk olmaz, tatsız türk olmaz.

 İndi «Divani lüğət ət-türk»də nəql edilən atalar sözlərindən bəzi nümunələr dərc edirik:

-Beş ərüngək tüz ərməs.

-Alplar birlə uruşma, bəklər birlə turuşma.

-Korkmuş kişigə koy baştuş görünür.

-Bir karqa birlə kış kəlməs.

-Kanıq kan bilə yumas.

-Bir tilku terisin ikilə soymas.

 Bugünkü tükcəmizdə:

-Beş barmaq düz (bir) olmaz.

-Qəhrəmanlar ilə vuruşma, bəylərə qarşı durma.

-Qorxmuş kişiyə qoyun başı qoşa görsənir.

-Bir qarğa ilə qış gəlməz.

-Qanı qanla yumazlar.

-Bir tülkünün dərisini iki dəfə soymazlar.

Qədim şeirlərimizdən nümunələrə diqqət yetirin, cənab nazir. Bahar təsvirində:

Türlük çiçək yazıldı,

Uçmaq yiri göründi.

Barçın yazım kərildi.

Tumluq yana kəlgüsüz.

 Bugünkü türkcəmizdə:

Dürlü çiçəklər açıldı,

Quşların yeri görüldü.

Sanki ipək döşək sərildi

Daha soyuq gəlməyəcək.

Quş qurd qamuq tirildi,

Ökül alıb tarıldı.

Erkək tişi tərildi,

Yınğa yuna girgisiz.

 Bugünkü türkcmizdə:

Quş qurd hamı dirildi,

Dəstə-dəstə olub getdilər.

Erkək-dişi toplaşdı.

Yanın yuna girməyəcək.

 Mahmud Kaşğarinin bu əsərində Cuçi adında qədim bir türk şairindən də bəhs edilir.

***

«QUTADĞU BİLİK». Bu kitab 1069-cu ildə Yusif Uluq Xas Hacib tərəfindən yazılmışdır. O, Balasaqun əhli olub, əsərini Kaşğarda bitirmişdir, yazıb Qaraxani sultanı Buğra xana təqdim etmişdir. Müəllif öz zamanının ən parlaq ədəbi dilini yazıya almışdır və bu kitaba görə Xas Hacib rütbəsinə layiq görülmüşdür.

 Kitabın mövzusu öyüddür, mübahisə və danışıq şəklində verilmişdir. Müəllif müxtəlif ictimai məsələlər barəsində bəyan etdiyi fikir və əqidəsini isbat etmək üçün böyük adamların sözlərindən, zərbi-məsəllərdən faydalanmışdır.

 Kitab şeirlə, əruz vəzninin bəhrlərindən birində yazılmış, bu baxımdan «Şahnamə»yə bənzədiyi üçün iranlılar onu «türk Şahnaməsi» də adlandırmışlar.

 Əsərin tədqiqi göstərir ki, müəllif yüksək təhsil görüb, ədəbiyyatdan başqa nücum, kimya, təbiət elmini, coğrafiya və riyaziyyatı da bilirmiş, bəzi rəvayətlərə görə isə İbn Sinanın şagirdi imiş.

 Müəllif İran və ərəb ədəbiyyatını yaxşı bilir və az da olsa onların təsir altında olmuşdur.

 Şairin dili sadə və eyni zamanda ədəbidir. Bütün kitabda 120 ərəb və fars sözü işlənir, bunlar da dini və dövlət işlərinə aid istilahlardır.

 «Qutadğu bilik» tanrıya xitab şeirilə başlayır, sonra da peyğəmbərin və ilk dörd xəlifənin mədhi, bahar təsviri və Buğra xanın tərifi gəlir. Sonra yeddi ulduz, on iki bürc və elm, əql və dildən danışılır, sonra əsas mövzu başlayır və mübahisə dörd şəxsiyyət arasında cərəyan edir. Bu şəxslərin hər biri bir vaqiəti və ya bir həqiqəti təmsil edir.

 Güntoğdı (Gündoğdu)- doğru yol və ədaləti təmsil edir.

 Aytuldı (Aydoldu)- səadət və xoşbəxtliyi təmsil edir.

 Ugdolmuş- əql və məntiqi təmsil edir.

 Odqurmuş da sonu və aqibəti təmsil edir.

  Bu adlar eyni zamanda qədim türk qəhrəmanlarının adları olmuşdur.

 Adil, blikli və ərdəmli (fəzilətli) bir padşah olan Gündoğdu ağıllı və bilikli vəziri Aydoldu ilə ölkənin idarəsi və ictimai məsələlər haqqında danışır, xoşbəxtlik, ədalət və sözün faydaları barəsində söhbət edir. Söhbətdən məlum olur ki, ədaləti padşah, xoşbəxtliyi isə vəzir təmsil edir. Hər zaman olduğu kimi, xoşbəxtliyin ömrü qısa olur və vəzir ölür. Lakin padşah vəzirin oğlu və yetişdirməsi Ugdolmuşu atasının yerinə seçib, onunla birlikdə məmləkət işlərini idarə edir. Ugdolmuşla siyasət, elm, ədalət və igidlik, insanın zövq və həvəsləri barəsində danışır və bu nəticəyə yetişirlər: Padşahın ətrafındakılar ona tabe olur, padşah pis olmasa pis adamları dövrəsinə yığmaz.

 Padşah Ugdolmuşa deyir ki, sən ölkənin səadət və ədalətə qovuşmasına bais oldun, dünya ölüm-itim dünyasıdır, əgər səni də əldən versəm, neylərəm. Ugdolmuş öz yaxınlarından birisi Odqurmuşu onunla tanış edir. Odqurmuş bilikli, təmiz, lakin dünyadan əl üzüb, axirət cazibəsilə yaşayan br adamdır. Ona görə də padşahın yanında qalmağa hazır deyil. Padşah onunla yazışıb, məşvərət edir, o da padşahı xalqı və ölkəsi qarşısında olan mill, vicdanlı və insani vəzifələri ilə tanış edir, onun dünya və axirətini təmin etməyə çalışır.

 «Qutadğu bilik» Qaraxani cəmiyyətinin aydın təbəqəsinin mədəniyyət və düşüncələrini əks etdirir.

 Məsələn, ictimai məsələlər və onların həlli üçün aşağıda nəql edilmiş əqidələr çox cəlbedicidir:

 Pislik bilməzlikdən gəlir. Tərbiyə və elm ilə pislik islah edilə bilir.

 Padşahlar və ailə rəisləri öz millət və ailələrini tərbiyə edib, onlara elm öyrətməlidirlər. Padşah yaxşı qanun çıxartmalıdır. Ədalətə dayanan qanun göyün sütunu kimidir, qanun pozulsa, göy üstümüzə xərab olar.

 «Qutadğu bilik» bir ədəbi şah əsəri olmaqla yanaşı, siyasət kitabıdır. Bu kitabın üç əlyazma nüsxəsi Vyana, Qahirə və Fərqanə kitabxanalarında mövcuddur. Fərqanə nüsxəsi Türkiyədə Türk dili qurumu tərəfndən 1942-ci ildə çap olunmuşdur, sonra Rəşid Rəhməti Arat tərəfindən İstanbul türkcəsinə tərcümə edilərək 1959-cu ildə nəş edilmişdir.

 İndi nümunə üçün «Qutadğu bilik»dən bi neçə şeir dərc edirik:

Kişi tuğdı, üldi, suzu kaldı kör

Üşni bardı yalnuk, atı kaldı kör

 Bugünkü türkcəmizdə:

Kişi doğdu, öldü, sözü qaldı, gör,

Özü getdi, yalnız adı qaldı, gör.

Bayusa bödüsə yadılsa çavı,

Yisə tursa yatsa bu ilğı turur.

 Bugünkü türkcəmizdə:

Zənginləşsə, böyüsə, yayılsa şöhrəti

Yeyən, duyan və yatan heyvandır.

Biligbirlə bəkilər budun başladı,

Öküş birlə ilkün imiş işlədi.

 Bugünkü türkcəmizdə:

Bilik ilə bəylər millətə baş oldular,

Əql ilə xalqın işini idarə etdilər.

Tayanma tirigligə tuş tək keçər,

Güvənmə kıvı kutka kuş tək uçar.

 Bugünkü türkcəmizdə:

Dayanma diriliyə, yuxu tək keçər,

Güvənmə boş səadətə, quş tək uçar.

Törütdi tilək təg turu aləmiq

Yarutdu azuka künük həm ayı.

 Bugünkü türkcəmizdə:

Törətdi dilədiyi tək bütün aləmi

Yaratdı dünyaya günü, həm ayı.

(Ardı var)