HİNDUİZM

MƏQSƏDLƏR VƏ YOLLAR. Qədim hinduizmin (brahmanizm) ictimai, konseptual, ideoloji əsasları barədə danışarkən bu ayinin əsas ideoloji prinsiplərinin caynizm və buddizm tərəfindən kəskin tənqid olunduğunu, onun əleyhinə çıxıldığını və brahmanizm ardıcıllarından çoxunun caynizm və buddizmə meyl etdiklərini qeyd etmişdik. Brahmanizmin digər iki dindən fərqli olaraq, heç vaxt vahid təsisçinin qayda-qanunları çərçivəsində, konkret bir istiqamətdə və məhdud, inzibati metodları olmamışdır.
Bu ayin heç vaxt yeni yaranmış digər firqələrlə münaqişə və ixtilaf yolunu tutmamış, əksinə həmişə güzəşt və kompromisi seçmişdir. Eləcə də, caynizm və buddizm ardıcıllarını kafir hesab etməmiş, əksinə bəzən bu iki ayinin ideoloji əsaslarını qəbul və təqdir etmişdir. Bu baxımdan caynizmin əsas ideoloji əsaslarından olan və hindusların bu gün də hörmətlə yanaşdığı canlılara əzab-əziyyət verilməməsi prinsipini qeyd etmək olar. Belə ki, ət yeməyi özlərinə haram etmiş və vegetarian həyatı seçmişlər. Bundan başqa, buddizm məktəbində nirvanaya çatmaq üçün nəzərdə tutulmuş nəfsani istəkləri tərk etmək kimi digər bir prinsipi də qəbul etmiş və onu öz üslublarına çevirmişlər. 
Brahmanizm öz inkişaf yolunda enişli-yoxuşlu yolları qət etdikdən, müxalif, əks ideoloji cərəyanlar və rəylərlə qarşılaşdıqdan sonra bu çətinliklərə və uyğunsuzluqlara cavab tapmaq üçün öz ideoloji əsaslarını genişləndirməyə məcbur oldu. Onlar bununla cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin istəklərinə cavab vermək, ayrı-ayrı düşüncə, maraq və mənafe sahiblərində bu ayinə meyl yaratmaq istəyirdilər. Bu kimi güzəştlərin miqyası elə bir həddə olub ki, Hindistanın müstəqilliyinin banisi Qandi demişdir: “Ola bilər ki, kiminsə Allaha imanı olmasın, amma o yenə də hinduizmdə dindar sayılacaqdır. Bu şərtlə ki daim həqiqət axtarışında olsun. Çünki Allah məhz həmin həqiqətin özüdür”.
Buna görə də, həm Allaha inanıb iman gətirənlər, həm də onu inkar edənlər -aydındır ki, bu iki dəstə bir-birinə zidd olan iki qrupdur- bu ayinə əsasən hindus ola bilərlər.
Bu kompromis əsasında, həyat üçün yalnız bir ali məqsədi qəbul edən və o məqsədə çatmağın da yalnız bir yolunu göstərən brahmanizm ayini öz dəyişikliklər dövründə insan həyatı üçün dörd icazə verilən məqsəd irəli sürmüşdür. Bu məqsədlərin hamısi icazəli və qəbul edilən olmaqla hər birinin xüsusi qayda-qanunları vardır. Zövq və meylindən asılı olmayaraq hər bir etiqadlı şəxs bu dörd məqsəddən birini seçə, öz həyatını onun qanunları əsasında qura bilər. Təbiidir ki, belə bir şəxs bu ayinin ardıcılı hesab olunur. Məqsədlərdən hər birinə çatmaq üçün bir-birindən fərqlənən üç konkret yol da nəzərdə tutulmuşdur. Bu izahla aydın olur ki, brahmanizm ayininə inananlar üçün həyatda həqiqətə qovuşmaq naminə altı məqsəd müəyyənləşdirilmişdir. Eləcə də öncə sitayiş üçün təqdim olunan çoxsaylı məbudlardan yeni dəyişikliklərdə yalnız üçü rəsmən tanınaraq pərəstişə layiq görüldü, qalanlarına isə az diqqət yetirildi. 
Bəhsdən çıxan nəticə bundan ibarətdir ki, bu gün geniş Hindistan torpaqlarında şahidi olduğumuz və çoxsaylı ardıcılları olan hinduizm, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, brahmanizmdə baş vermiş proses və dəyişikliklərin məhsuludur. Çünki qədim hinduizmin əsas xüsusiyyəti brahmanların (hindus ruhanilərinin) qeyd-şərtsiz hakimiyyətindən ibarətdir. Adətən bu dövrü brahmanizm, yeni dövrü isə hinduizm adlandırırlar.
Burada hinduizmdə həyatın dörd icazə verilən məqsədini və üç nicat yolunu araşdıracağıq.
HƏYATIN DÖRD MƏQSƏDİ. Bu dörd məqsəd və hədəfi öz həyatının amalına çevirən hər bir hindus məzəmmət və qınağa tuş gəlməyəcəkdir. Bu dörd məqsəd aşağıdakı formada təqdim olunmuşdur:
1. Kama. Maddi eşq və məhəbbət şəklində təzahür edən nəfsani ləzzətlər axtarmaq və onlardan bəhrələnmək mənasını daşıyır. Hinduslar bu məqsədi o dərəcədə mühüm və həyati hesab edirlər ki, hətta kamaya ilahi və fövqəlbəşər qüvvə kimi yanaşır, onu müəyyən surətdə təsvir edərək pərəstiş edirlər. Kamanın təsviri müxtəlif növ güllər və çiçəklər bəzədilmiş kaman şəklində təqdim olunur və gülün beş şaxəsi insan qəlbini hədəfə alan beş ox kimi onu əhatə edir.
Hinduizmdə eşq (maddi-mənəvi) axtaranları, eləcə də cismani ləzzətləri sevənləri doğru yola yönəltmək üçün şeir və ya səhnəcik şəklində müəyyən qayda və adətlər, eləcə də “Kama-sutra”, yaxud “Natiye-şastra” adlanan əsərlər nəzərdə tutulmuşdur.
Buna əsasən də, öz ömürlərini bu kimi maddi ləzzətlərin axtarışına sərf edənlər məzəmmət olunmayacaqlar. Əlbəttə bu şərtlə ki, ictimai norma və qayda-qanunları ayaqlar altına atmasınlar. Eyni zamanda, inanclarına görə, insan sonrakı həyatında nəfsani ləzzətlərin nicata çatmaqda ruhun elə bir rolu olmadığı həqiqətini anlayacaq,  buna görə də ruhunun tam sakitliyə qovuşduğu ali məqsəd tapmağa çalışacaqdır.
2. Arta. Bu, maddi şan-şöhrət və qüdrət axtarmaq, mal-dövlət toplamaq, sərvət yığmaq, rifahda yaşamaq, yüksək ictimai məqam və mənsəblərə çatmaq deməkdir. Bu məqsəd də yolverilən sayılmışdır və insan ona çatmaq naminə çalışa bilər. Əlbəttə, bu məqsədə çatmaq başqaları ilə rəqabət aparıb onları arxaya atmaq və təbii ki rəhimsizlik və qəddarlıqla müyəssər olur. Qədim hindus kitab və mənbələrində “ərta-şastra” adlanan yazılarda, eləcə də “pənce-təntrə” (“Kəlilə və Dimnə” hekayətləri) kitabında həyat və hakimiyyət uğrunda mübarizə meydanında düşmənlərə və rəqiblərə qələbəyə dair hekayələrdə zarafatla deyilmiş ciddi göstərişlər vardır. Buna əsasən də, hinduizm ayinində təyin olunmuş qayda-qanun və şərtlərə əməl ediləcəyi, onlardan boyun qaçırılmayacağı təqdirdə şan-şöhrət və məqam üçün çalışmağın həyat amalına çevrilməsinə icazə verilir. Hərçənd, onun da sonrakı həyatlarda, yaxud hazırkı həyatında öz səhvini anlayaraq nicat yolunun bundan ibarət olmadığını başa düşəcəyi gün gəlib çatacaqdır. Göründüyü kimi, hinduizm ayinində yuxarıdakı iki məqsədə icazə verilməsi sonrakı doğulma və həyatlara etimaddan, təmənnadan irəli gəlir. Bildiyimiz kimi, hinduizm dinində yenidən doğulmalara, yeni həyat və tənasüxə etiqad bəsləndiyinə görə insanın dünyadakı həyatının hər bir raundu sonrakı həyatlar üçün təcrübə meydanı ola bilər. Bu baxımdan hinduslarda belə bir ümid var ki, özlərinin ilkin həyatlarında həyat yolunu səhv getmiş olsalar, öz səhvlərini anlaya və sonrakı həyatlarda həmin işlərin təkrarından çəkinə bilərlər. Kama və artanın hər ikisinə etiqad bəslənməsi səhv və azdırıcı bir məqsəd olmasına baxmayaraq, burada hər iki məqsədin ardıcıllarının öz yollarının səhv və xəta olmasını anlayaraq sonrakı yeni həyatlarında düzgün yolu- qurtuluşu seçə bilmələrinə imkan var. Bu baxımdan hinduizmdə belə səhvlərə düçar olmaq yolları açıq qoyulmuş, hətta bu yolu gedənlərin özlərini daha arxayınlıqla hindus hesab etmələri və xəcalət hissi keçirmələri üçün müəyyən qanun və tə`limatlar da işlənmişdir.
3. Darma. Bu məqsəd dini-əxlaqi şəriət deməkdir. Hinduslar vicdanın bəyəndiyi incə qayda-qanunlar silsiləsini istəyən şəxs üçün müəyyənləşdirmişlər ki, şəriət tələb edən şəxs onun əsasında özünün- ailə, siniflər və cəmiyyət qarşısındakı vəzifələrini bilərək onlara əməl etsin. “Darmaşastra” adlanan digər şəriət qanunlarına dair kitablar, “Mano qanunları” kitabı da bu qrupa yol göstərmək üçün yazılmışdır. Bu məqsədi seçənlər özlərini nəfsani istəklər, şan-şöhrət və məqam istəklərinin buxovlarından azad edərək onları xeyir və saleh əmələ daha yaxınlaşdırmaqla onlar üçün ruhi şadlıq və fərəh hissini ərməğan gətirən məqsədi seçə bilərlər. Eyni halda bu məqsəd də son hədəf deyil əksinə, mütləq xilas və qurtuluşa nail olmaq üçün daha ali məqsədi seçməlidir.
4. Məkşe və ya mukşa. Bu da son məqsəd və hədəf mənasınadır ki, hinduizm məktəbində lap əvvəldən kitablarında insana səadət və qurtuluş bəxş edən yeganə məqsəd kimi təqdim edilən son məqsəd və hədəf mənasını verir. Bu məqsədi seçən bir şəxs öz ruhunu bütün əzab-əziyyətlərdən xilas edərək nirvana məqamı olan mütləq rahatlığa nail olur. Bu mərhələdə artıq ardıcıl doğum və tənasüx dövrü çərxi aradan gedir. Bu məqsədə çatmaq bütün dünyəvi istəkləri tərk etmək və istənilən maddi istəkləri, nəfsani meylləri məhv etməklə mümkündür. Buna görə də, ümumiyyətlə götürdükdə hinduizm öz ardıcıllarının önündə açdığı yolverilən 4 hədəf və məqsəddən ikisi azdırıcı, digər ikisi isə düzgün və nicatvericidir.
NİCAT YOLLARI. Hinduizm ayini əbədi səadətə, son məqsədə nail olmaq üçün üç yolu nicat yolu kimi təqdim etmişdir ki, onların hər üçü bu ayinin ardıcılları arasında mötəbər və məqbul sayılır. Bu üç yol aşağıdakılardır: əməllər, elm və ixlas yolu.
1. Əməllər yolu. Bu ən ümumi yol olub xalq kütlələri üçün başa düşülən və praktikdir. Bu yolda hindus olan şəxs nicat mənzilinə çatmaq üçün dini əməlləri, adət və ibadətləri öz yolunun şüarına çevirir. Bu yolda fəlsəfi, əqli məsələlərə daha az diqqət yetirilir, “Mano qanunlarında” və hindus şəriət mətnlərində təklif olunan ibadət və dini rituallar qurtuluşa zəmin hazırlayır ki, ruh bu vasitə ilə müsbət və layiqli karmadan- səadətdən bəhrələnir. Qurbanlıq mərasimini yerinə yetirmək, məbədə, məbudların hüzuruna, yaxud əcdadların ruhlarına hədiyyələr vermək, günəşə, oda sitayiş, hörmətlə yanaşmaq üçün aqni-hutra ritualını icra etmək, bir sözlə bu dinin öz ardıcılları üçün nəzərdə tutmuş olduğu bütün saleh əməl və ibadətlər ixlas, dönməz etiqad və inamla yerinə yetirilərsə hindusun nicat tapmasına, ruhunun ölümdən sonra göylərdən birinə yüksəlməsinə səbəb olacaqdır. Bu ruhun yenidən brahmanın (hindus ruhani) müqəddəs vücudunda zühur edərək, onun brahmaya (mütləq ilahiləşməyə) gedən yolunu daha da asanlaşdırması mümkündür.
Hindus şəriətində dini əməllərin bir qismi kişilər üçün nəzərdə tutulmuşdur və yuxarıda onlardan bəhs olundu. Bu təkliflərin bir qismi də qadınlara aiddir ki, yalnız onları yerinə yetirdikləri təqdirdə onların üzlərinə qurtuluş qapısı açılacaqdır. Bu ayində qadın tam itaət və təvazökarlıqla ərinin qulluğunda durmalıdır. Bu qulluq göstərməkdə o dərəcədə ifrata varmışdır ki, “Mano qanunları” kitabında deyilir: “Vəfalı qadın öz ərinə allah kimi pərəstiş etməlidir. Onun ölümündən sonra isə artıq başqası ilə ailə qurmağa haqqı yoxdur”.
2. Elm yolu. Bu yolun əsası bundan ibarətdir ki, insanın bütün şər, müsibət və əzab-əziyyətlərinin əsas amili onun cahilliyidir. İnsan cəhalət zülmətlərində qərq olduqca həqiqətdən uzaq düşür, həqiqətin şərh və izahında zəlalətə, azğınlığa düçar olur. Bu əqidəyə görə əxlaqi xətalar insan bədbəxtliklərinin yeganə mənşəyi hesab olunmur; əksinə, insanı əzab-əziyyətlərə, o cümlədən əxlaqi pozğunluqlara, xətalara düçar edən məhz onun ağlındakı və fikrindəki xətalarıdır. Bütün şərlərin, əzab-əziyyətlərin mənşəyi olan cəhalət əslində insanın öz nəfsinə müstəqil kimlik kimi yanaşmasından qaynaqlanır. Ancaq həqiqət budur ki, yalnız mütləq vəhdət brahman atmənin tam ruhu və nəfsinin vücududur. Onun dərgahında ikilik və təfriqə yoxdur, insani nəfs də əslində onun özüdür. Buna əsasən hindus o zaman qurtuluşa nail ola bilər ki, bu həqiqətləri tapsın, elm yolunu qət etsin, cəhalətini bu həqiqətləri aşkarlamaqla aradan götürsün. Bu yolun özünün  də dörd mərhələsi vardır:
I. Tələb və təhsil. Bu mərhələdə hindus müəllimin yanında lazım olan təlimləri alır.
II. Ailə qurmaq mərhələsi. Bu mərhələdə hindus öz müəlliminin yanında təhsil aldıqdan sonra elminin varisi olan oğul sahibi olmaq üçün ailə qurur.
III. Təcridolunma mərhələsi. Bu mərhələdə təlim görmüş şəxs rahiblik və guşənişinlik dövrünü keçir.
IV. Müqəddəslik, yaxud arhat (kamil insan). Bu mərhələdə hindus son məqsədə nail olur.
Göründüyü kimi, bu yolda da yalnız elmi və əqli metodlarla kifayətlənməmiş, rahiblik metodu da nəzərdə tutulmuşdır.
3. İxlas yolu. Bəqti-marqə adlanan və əvvəlki iki yoldan sonra ixtira olunan bu yolda hindus xüsusi bir məbuda sadiq iman və xalis məhəbbətlə özünü yaxşı padşahlığı qazanmaq üçün hazırlayır. Bu yol tədricən məbuda qarşı yandırıb qovuran eşq formasını alır və hindus şəxs öz varlığını sevimli məbuduna fəda edir. Bu halda o, hər bir yerdə və hər bir halda məbuda sitayiş və onunla razi-niyaz etməklə məşğul olur.
Bu yol tərəfdarlarının fikrinə görə, əvvəlki iki yolun yolçuları əsas etibarı ilə xəta edənlər hesab olunurlar, çünki onlar seyri-süluka şəxsi mənfəət gözü ilə baxırlar. Halbuki, nicat və qurtuluşa nail olmaq üçün insan öz vücudunu büsbütün saflaşdırılmalıdır. O, özünü məbudlardan birinə həsr etməlidir ki, onun lütfü yolçuya da  şamil olsun və onu səadətə, qurtuluşa yönəltsin.
“Bəqti-marqə” metodu ən mühüm, ən böyük və ən məşhur kitab olan Bhaqavad-gita kitabında irəli sürülmüşdür. Krişna nəğmələri adı ilə məşhur olan bu kitab hal-hazırda hinduizmin ən mühüm və əsas kitablarından biri hesab olunur.
TRİMURTİ. Brahmanizm ayinini araşdırarkən bu ayinin əvvəlcə həyat atributlarından hər biri üçün xüsusi məbuda etiqad etdiyini, tədriciən öz dəyişikliklər prosesi boyunca çoxsaylı tanrıları kənara qoyaraq, onlardan yalnız üçlük tanrılara inandığını öyrəndik. Üçlük tanrılar əslində çoxsaylı məbudların təcəllisi və simvolu olmaqla onların bütün sifətlərini özlərində daşımışlar. Üçlük təşkil edən bu məbudlar qrupuna sanskrit dilində trimurti deyilir. Onların adları aşağıdakılardır:
1. Brahma – yəni yaradan məbud;
2. Vişnu – yəni qoruyan məbud;
3. Şiva – yəni məhv edən məbud.
Bilməliyik ki, hinduizmdən əlavə, başqa məktəblərdə də üç mə’buda, yaxud üç həqiqətə e’tiqad bəslənilir. Qədim Misirdə “Ozirs”, “Əniris” və “Huros”adlanan üçlük tanrının, Flutin fəlsəfəsində qədim və əsildən ibarət olan üç həqiqəti, xristianlıqdakı üçlüyü (ata, oğul və müqəddəs ruh), tao ayinində isə səma, yer və insan həqiqətlərini üç məbudun nümunələri kimi qeyd etmək olar.
Əlbəttə, müxtəlif məktəblərdə üç həqiqətə, yaxud üç məbuda etiqad bəslənməsinin eyni mənşədən qaynaqlanması və ya bu məsələnin sırf təsadüf olması dəqiq məlum deyil. Xüsusilə də, yuxarıdakı üçlüklərin mahiyyət və məzmunu bir-birindən tamamilə fərqlənir və onlardan birinin digərinin mənşəyi olmasını dəqiq iddia etmək mümkün deyil.
Hinduizmin ardıcılları, varlıq aləmində üçlük tanrıların dünyanın işlərini birgə idarə etməsinə inanırlar. Əlbəttə, vaxt keçdikcə və hinduizmdə müxtəlif firqələr yarandıqca firqələrdən hər biri üç məbuddan birini digərindən üstün tutmuşdur. Belə ki, Şivanın digər məbudlardan üstün sayıldığı Şiva firqəsində Vişnu və Brahma surətində də təcəlli edən Şiva varlıq aləminin mənşəyi və mütləq əsasdır. Vişnu firqəsinin ardıcılları Vişnu məbudunu ali qəbul edərək, Brahma və Şivanı onun təcəllisi kimi təsəvvür edirlər. Ancaq, hinduizm məktəbinin əsas etiqadları baxımdan bu üç mə’bud üç simvolun vücudunda təcəlli etmiş bir-birindən ayrılmaz vahid həqiqətdir. Hindus məbudlarının bizə gəlib çatmış heykəl və təsvirlərin də trimurti üçbaşlı bir bədən şəklində təsvir olunur.
Hinduizmin üç məbudla əlaqədar baxışlarını şərh edirik.
1. Brahma. Bütün varlıqların yaradıcısı və xilqətin məbudu Brahmaya daha az ibadət və sitayiş olunur. Çünki hinduslar inanırlar ki, onun tanrılar tanrısı kimi dünyanı yaratdıqdan sonra artıq yer üzərində başqa heç bir məsuliyyəti yoxdur, qalan işlər Vişnu və Şiva məbudlarının öhdəsinə düşür. Bu baxımdan bütün Hindistanda Brahmanın adına az sayda məbəd var. Eyni halda hinduslar Brahmaya hörmətlə yanaşır və onun üzü vedalar oxumağa məşğul olan dörd başlı bir padşah kimi təsvir olunur. Bu şəkillərdə o əksər hallarda ağ bir qaza minmiş halda əks olunmuşdur ki, bu da onun yüksək məqamını, şan-şöhrətinin simvolu sayılır.
2. Vişnu. Vişnu yaxud qoruyub saxlayan məbudun öhdəsinə yaradılış sisteminin keşiyini çəkmək düşür. O kainatı fırladır və ilin 360 günlük dövrünü hərəkətə gətirir. Bütün kainat onun zatına bağlıdır və həyatın bütün  sahələrinə yayılmışdır. Eyni zamanda, həyatın əsası və yaşayışın davam etməsinin amili sayılır. Vişnu sonsuzluğa qədər genişlənib və heç kəs böyüklükdə və genişlikdə onun qarşısına çıxa bilməz. O, kainatın mehvəridir, ulduzlar və səma cisimləri onun ətrafına fırlanır. Şivanın ölüm və məhvetmə, Vişnonun isə həyatın yeniləşdirilməsi məbudu olmalarına baxmayaraq, bunlar birlikdə olan və bir-birilərini tələb edəndir. Ölüm olmadan həyatın, yoxluq olmadan varlığın mə’nası yoxdur. Hinduslar Vişnunu xeyir-bərəkətin mənşəyi, mehr-məhəbbət və səmavi mərhəmətlərin kamil simvolu hesab edirlər. O, səmanın ənginliklərindən varlıqların əməllərinə nəzarət edir, əziz bir varlıq ölüm təhlükəsi ilə üzləşdikdə ona köməyə tələsər və onu xilas edər. Hindus dini mənbələrinə əsasən, Vişnu doqquz dəfə müxtəlif surətlərdə təcəlli edərək bəşəriyyətin köməyinə çatmışdır. O, ilk dəfə ilahi şəriət və sünnətləri gətirən, hindusların Nuhu sayılan qanunverici Manoya kiçik bir balıq surətində təcəlli etmiş və bundan sonra tədricən böyüyərək nəhəng bir balığa çevrilmişdir. Bu halda Mano onu tanıyır və Vişnu ona dəhşətli bir tufanın, selin olacağını xəbər verir. Sonra ona əmr edir ki, böyük bir gəmi düzəltsin və batmaqdan xilas olmaq üçün ona hər bir varlıqdan, bitkilərdən və insanlardan mindirsin. Vişnu bir daha tısbağa surətində zahir olur. Bu da aləmin süd okeanı formasında olduğu bir vaxtda baş verir. Digər məbudlar dənizin dibində tısbağa kimi üzərkən Vişnudan okeanı hərəkətə gətirməyi və beləliklə də camaatı lazım olan kərə və yağla əbədi olaraq təmin etməsini istəyirlər.
Üçüncü dəfə Vişnu qaban surətində təcəlli edir. Bu da yerin tərk edilmiş okeanın dibinə batdığı vaxtda baş verir. Vişnu öz dişləri ilə yeri qaldıraraq nur aləminə və işıqlığa doğru yönəldir. Vişnu dördüncü dəfə yarısı insan, yarısı yırtıcı şir surətində zahir olur. Bu vaxt Vişnuya etiqad bəsləyib, pərəstiş etdiyinə görə öz övladına əziyyət verib onu öldürmək niyyətində olan şeytanlardan biri Vişnunun güclü caynaqları ilə öldürülür və onun övladı da azad edilir. Beşinci dəfə cırtdanboy bir insan surətində zahir olan Vişnu ruhi məşğələlər sayəsində fövqəladə qüdrət sahibi olan və nəticədə özünü üç aləmin hökmdarı hesab edən Bali adlı əhriməni cəhənnəmin dərin qatlarına göndərir və bununla da əhrimənin gücündən bərk qorxuya düşmüş digər məbudlar rahatlıq tapırlar. Vişnu altıncı dəfə əlində balta olan “Rama” surətində və brahmanın bir övladı olaraq zahir olur. O zaman kşatrya təbəqəsinin döyüşçüləri brahman təbəqəsinin əleyhinə qiyam qaldırmışdılar. Vişnu brahmanların xeyrinə meydana daxil olaraq, 21 dəfə baş verən güclü müharibələrdən sonra kşatryaları məğlub edir və brahmanların hakimiyyətini möhkəmləndirir. Yeddinci dəfə o, yenə Rama surətində zahir olaraq vəzifə, kamal, şəriət və haqq simvoluna çevrilir. Səkkizinci dəfə isə Krişna surətində zahir olur. Krişna məhəbbət, xoşbəxtlik simvolu, qəm-qüssəni məhv edəndir. Nəhayət, Vişnu doqquzuncu dəfə zühur etdikdə “Qautama-Budda” formasında zahir olur. Vişnunun doqquzuncu dəfə Budda şəklində zahir olmasına etiqad bəlkə də buddistlərin hinduizmdən ayrılmasının qarşısını almaq və bu iki ayin arasında bir növ dinc yanaşı yaşayış və sülh yaratmağa xidmət etmişdir. Əvvəlki dərslərdə qeyd olunduğu kimi, Hindistanda buddizm tədricən hinduizmlə qaynayıb-qarışmış, ancaq hinduizmin yayılmadığı və ya ümumiyyətlə mövcud olmadığı bir sıra ölkələrdə bu ayin müstəqil şəkildə inkişaf edib genişlənmişdir.
Hinduslar Vişnunun “kalki” surətindəki başqa bir təcəlli və zühurun olmasına və bu zühurun hələ baş vermədiyinə inanırlar. Vişnu hazırkı dövrümüz olan zülmət dövrünün sonunda “Kalki” surətində zahir olacaqdır. O ağ ata minəcək, əlində parlaq qılınc olacaq. Öz zühuru ilə dünyadakı pis əməl və din sahiblərini cəzalandıracaq, yaxşı əməl, din sahiblərini axirət nemətlərindən bəhrələndirəcəkdir. O, zühur edən zaman bütün varlıq məhv olacaq, yeni bəşər və yeni bir dünyanın bünövrəsi qoyulacaqdır. Gözəl adət-ənənələr yaranacaq, qızıl əsr yenidən başlanacaqdır. Bhaqavata-porana kitabında bu barədə oxuyuruq: “Hazırkı dövrün qürubunda, bu diyarın hökmdarlarının hamılıqla oğru olduğu zaman kainatın əmiri brahmandan vücuda gələcək və onun adını “Kalki” adı qoyacaqlar”.
3. Şiva. Şiva hindusların üçüncü məbudu, ölüm və yoxluq allahıdır. O viran qoyan, yox edən məbud olmaqla hindusların nəzərində əhəmiyyət və imtiyazına görə digər iki məbuddan daha üstündür. Ona “Mahadeva”- yə’ni “ən böyük rəbb” ləqəbi də vermişlər. Şivaya müxtəlif simvollar və mürəkkəb sifətlər də sanmış, onu varlıqları öldürən və puç edən rudra kimi vəsf etmişlər. Riqveda onu “ən qüvvətli və qorxunc heyvan kimi qəzəbli” kimi qeyd edir. O, səmavi qəzəbi dövründə ona pərəstiş edənləri öldürür, onların uşaqlarını, atalarını və heyvanlarını da məhv edir. Ona pərəstiş edənlər ondan əmin-amanlıq, lütf və mərhəmət diləyirlər. Onun silahı ildırımdır, öldürücü ox və kamanı ilə bir arabaya minmişdir və qəzəbləndiyi zaman bütün varlıqları məhv edir. Bu sifətlərlə yanaşı ona bağışlayan və xəstəlikləri müalicə edən həkim kimi sifətlər də şamil olunur. Çünki o, məbudların qəzəblənməsinin qarşısını alır, asimani nemətləri və feyzi insanlara bəxş edir. O, möcüzəli dərmanların sahibi, həkimlərin həkimi, hər bir xəstəliyi sağaldandır. Bu məbudun Veda dövrünün şairlərinin düşüncələrində yaratdığı qorxu və vəhşət, mübarək və uğur sifətlərinin, yəni Şivanın da rudraya aid edilməsinə səbəb olmuşdur. Hinduizmin sonrakı dövrlərində ona dağıdıcılıq sifəti də aid edilmiş və o, hindus müqəddəsliyinin üç əsasından biri hesab olunmuşdur.
Hindusların inancına görə Şiva, aləmi məhv etməklə iki iş görür. Birincisi, dünyadakı surətləri bir-birindən ayırır və bununla da cəhalət və nadanlıq pərdələri aradan qaldırılır. Digər iş isə həyatı yeniləşdirməkdir. Aləmin məhv olunması yeni yaradılışı tələb edir. Şiva həm ölüm, yoxluq sultanıdır; həm həyatın mənşəyi və onun hərəkətverici qüvvəsidir. Şiva aləmi məhv etməklə yeni doğumlar prosesinin əsir olanları, nadanlıq və cəhalət buxovlarındakı varlıqları azad edir. Yeni yaradılış mövsümündə Şiva divanə rəqqas kimi dağ və çölləri təpikləyərək əl çalır, təbil və şeypurundan qiyamət səsi çıxır, bütün varlıqlara forma və qiyafə verir, yeni bir aləmin binasını qoyur. Bunun nəticəsində varlıqlar yenidən həyata və fəaliyyətə başlayırlar.
Şivanı rəsmlərdə əksər hallarda dörd qolunu iki tərəfə açaraq havada əlini yelləməklə hiylə və yalan şeytanının cəsədi üzərində rəqs edə-edə onu təpikləyən halda təsvir edirlər. Onun bir əlində kiçik bir təbil, digər əlində isə şölələnən alov vardır. Təzə doğmuş aypara şəkli onun başının ətrafını örtür və Qanqa çayının suyu saçlarından axıb tökülür. Onun başında və ayağında da həyat qüvvəsi və varlıq qüdrəti cilvələnir. Hinduslar inanırlar ki, onun “rəqs edib təpik döydüyü” şəkli dünyada ölüm və həyat dövri çarxının sürət rəmzidir. 
Eyni zamanda, hindusların inanclarına görə, dağlarda məskunlaşmış Şiva dağların zirvəsindən fələkə baş vuraraq səhralara və çöllərə hücum çəkir, bəla və müsibətləri camaatın başından tökür. Dağların ətəyində dərman bitkiləri bitdiyindən, hinduslar bunu da Şivanın lütf və mərhəmətinin bəhrəsi kimi qələmə verirlər. Sanki, o bununla xəstəliklərə də hücum etmək istəmişdir. Buna əsasən, Şiva heç də həmişə insanlar üçün ölüm və yoxluq amili deyil, əksinə xəstəlik törədən amilləri məhv etməklə camaatın asayiş, rifah və səadətinə də şərait yaradır. Buna görə də, hinduslar Şivanı təkcə şər və əziyyət verən bir məbud kimi tanımır, ona yaradıcı və həyatverici çalarlar da verirlər. Əlbəttə, Şivanın vasitəsilə bu kimi yaranışlar ilkin mərhələyə deyil, sonrakı mərhələlərə aiddir. Çünki qeyd olunuduğu kimi, ilk yaranış brahmanın vəzifəsidir və sonrakı xilqətlər Şivanın, onun qorunub saxlanması isə Vişnunun öhdəsinə düşür.
MƏBUDLARIN HƏYAT YOLDAŞLARI. Hinduizm e`tiqadlarından başqa biri də dəyişiklik baş verdikdən sonra mə`budların özlərinə həyat yoldaşı seçməsidir. Hinduizmdə mə`budlar üçün yaradıcı qüvvəsi qismində üç həyat yoldaşı nəzərdə tutulmuşdur və onlar aşağıdakılardır:
1. Vaç, yaxud Sarasvati - bu Brahmanın həyat yoldaşıdır;
2. Şrilakşmi, yaxud Radha - bu Vişnunun həyat yoldaşıdır;
3. Uma, Durqa, yaxud Kali - bu isə Şivanın həyat yoldaşı hesab olunur. 
Hinduslar bir müddətdən sonra məbudların “Şakti” adlandırılan həyat yoldaşlarına da məbudlara olduğu kimi pərəstiş etməyə başladılar. Əslində Şivanın özünə nə dərəcədə xüsusi diqqət yetirilirsə, onun həyat yoldaşları da etiqad baxımdan hinduslar tərəfindən həmin xüsusi məqama layiq görülürlər. Bu iki həyat yoldaşına sitayiş tədricən xüsusi forma kəsb etmiş və hətta Hindistanın şimal-şərq bölgələrində şaknizm adlı firqə də yaranmışdır. 
Ümumiyyətlə, hinduizm etiqadları arasında məbudların xeyir və yaradılmışlar kimi qiymətləndirilənlər erkək və dişi məbudların izdivacının səmərəsidir. Əslində varlıqların təvəllüdü bu üç məbuddan hər birinin öz həyat yoldaşları ilə izdivacının təzahürüdür. Başqa sözlə desək, üç məbuddan hər biri öz vəzifə və məsuliyyətlərini həyat yoldaşlarının həmkarlığı ilə yerinə yetirirlər.
***
Hindus cəmiyyətlərində mövcud olan digər etiqadların ən mühümləri ilə aşağıda tanış olacağıq.
1. SAYSIZ-HESABSIZ TANRILAR. Qeyd etdiyimiz kimi, brahmanizm ayinində baş verən və hinduizmin formalaşmasına gətirib çıxaran dəyişikliklərdən biri də çoxallahlığın üçlük təşkil edən trimurti məbudlarına sitayişlə əvəz edilməsi olmuşdur. Ancaq bu dəyişiklik və məhdudiyyət təkcə ideoloji strukturda və hinduizmin müqəddəs kitablarının nəzəri əsasları səviyyəsində təqdim olunur, onların ümumi inanclarında isə hələlik saysız-hesabsız tanrılara inam qalmaqdadır. Bunun səbəbi hinduizmdə, qeyd olunduğu kimi üçlük məbudlar üçün müxtəlif zühurlar, təcəlli və simvollar nəzərdə tutulmasındadır. Bundan əlavə, onlara coxsaylı həyat yoldaşları da ayrılmışdır. Belə ki, həm məbud və həm də onun simvolu sayılan Krişnanın 16 000 arvadı vardır ki, bu həyat yoldaşlarından hər biri ilahə (Şakti) qismində pərəstiş olunur. Nəticədə bu dinin sıravi ardıcılları öz istəklərinə uyğun olaraq təbii fenomenlərin və varlıq aləmindəki dəyişikliklərin, eləcə də həyatdakı hər bir iş üçün xüsusi bir məbud nəzərdə tutmuşlar. Onlara belə öyrədilmişdir ki, məbudlar, onların təzahür və təcəllisi üçün heykəl və bütlər düzəldilməklə onlar müqəddəs sanılsın. Belə bir əqidə əsasında onlar bütün məbudların simvolları üçün heykəl düzəltməyə başladılar. Bu heykəllər tədricən ayrıca büt və məbuda çevrilmiş, onların simvol olmaları unudulmuşdur. Bu məbudların sayı təxminən 330 milyona çatır. Belə ki, hər bir hindus özünün hər bir istək və ehtiyacını təmin etmək üçün bu məbudlardan birinə sığınır. Misal üçün, onun işində müəyyən bir çətinlik, yaxud onun irəliləyişində bir durğunluq, və ya maneə yaranarsa “Qaneşa”ya təvəssül etməlidir. Zəifliyə, gücsüzlüyə mübtəla olarsa “Hanuman” məbuduna pənah aparmalıdır. Bu ardıcıllıqla çətinlik, sonsuzluq, özünün, ailəsinin, yaxud heyvanların xəstəliyi, təhlükəli səfərlər və bütün bu kimi çətin məsələlərdə məbudlardan birinə pənah aparmalıdırlar. Bu tanrılar təkcə məbədlərdə və mənzillərdə deyil, hər bir yerdə, o cümlədən çayların sahilindən tutmuş ağacların altına, dağların ətəyindən başlayaraq ucsuz-bucaqsız çöllərə qədər büt, heykəl, yaxud müəyyən əlamət şəklində qoyularaq sitayiş və ibadət olunurlar.
Qeyd etdiyimiz ki, ümumiyyətlə hinduizm məktəbi kompromis və güzəşt ayinidir. Çünki bu ayin camaatla qarşıdurmaya icazə vermir və bu zəmində hamı ilə mülayim davranmağı öz devizinə çevirmişdir. Buna əsasən də, məzhəbin ardıcıllarının hər biri öz hiss, zövq və istəklərinə uyğun mə’budlarla əlaqə yarada bilmişlər. İnsanların təfəkkür tərzi, hissləri adətən bir-birindən fərqləndiyinə görə həyatdakı hər bir iş, xilqət aləmindəki təbii dəyişikliklər və fenomenlərin hər biri üçün tədricən müəyyən bir məbud nəzərdə tutmuşlar. Sadə hindusların etiqadlarında saysız-hesabsız məbudların yaranmasınin səbəbi, rəmz və sirri də bundadır.
2. İBADƏT VƏ PƏRƏSTİŞ. Hinduizmdə ibadət və pərəstiş üç yolla yerinə yetirilir: 1. Fərdi; 2. Ailəvi; 3. İctimai.
Fərdi ibadət adətən hindus şəxsin zərurət və ehtiyac olan hallarda evdə və ya məbəddə, yaxud da nəzərdə tutduğu tanrının sitayiş olunduğu yerə getməklə yalvarış və ahu-zarla ibadət rituallarını yerinə yetirilməsi formasında olur.
Ailəvi ibadət mərasimi ailənin bütün üzvlərinin iştirakı və üzvlərdən birinin və yaxud dəvət olunmuş brahmanın rəhbərliyi ilə ailənin məbudu sayılan heykəl, təsvir və ya hər hansı digər bir əlamət qarşısında yerinə yetirilir.
İctimai ibadətlər də xüsusi vaxtlarda bütün camaatın iştirakı, eləcə də brahmanların rəhbərliyi və yol göstərməsi ilə şəhərin, kəndin, yaxud məhəllənin məbədində yerinə yetirilir.
3. MƏBƏDLƏR. Hindistanda çoxlu məbəd və ziyarətgahlar var. Bunun səbəbi əslində hinduizm etiqadlarında saysız-hesabsız məbudların olması və ilahi təzahürlərin çoxluğudur. Varlıq aləminin təzahürlərindən hər birinin xüsusi bir məbudu olduğu halda təbiidir ki, bütün təbiət aləmində və insan cəmiyyətində saysız-hesabsız məbudların şahidi olacağıq. Hindistanda əvvəllər dua, ibadət mərasiminin yerinə yetirilməsi üçün tikilən və hindusların dini mərasimləri üçün toplantı yeri olan mə’bədlərdən əlavə, camaatın etiqadına əsasən məbudların təcəlli və zühur yeri, yaxud onlardan birinin diqqət yetirdiyi məkan olan çoxsaylı ziyarətgahlar da vardır. Bu ziyarətgahlar şəhərin, kəndin, dağların içində, çeşmələrin kənarında, çayların sahilində, çöldə, səhrada və bir sözlə hər bir yerdə tikilə bilər. Əgər bir şəxs “Bu ziyarətgahlar nədir?” deyə soruşarsa, güman ki ona “Mə’budlardan hansı birisə xüsusi bir zamanda və xüsusi bir məqsədlə burada təcəlli etmiş”, yaxud “Bu yerdə onun hansısa bir möcüzə və ya kəraməti olmuşdur” deyə cavab veriləcəkdir. Hindus tarixi əfsanələrində çayın burulduğu hər bir yer, hər bir dağın zirvə və qabarıqlığına aid hekayə var və bu hekayənin məzmunu orada Şiva və Şaktinin zahir olması, yaxud Rama ya Krişnanın möcüzə, kəramət göstərməsindən ibarətdir. Mömin və etiqadlı hindusların nəzərində saleh əməllərdən və bəyənilən ibadətlərdən biri də çayın mənbəyindən sağ tərəfin kənarında su ilə eyni axarda hərəkət edərək bu işi çayın dənizə qovuşduğu yerə qədər davam etməkdir. Daha sonra həmin yolu çayın sol tərəfindən geri qayıdaraq bu əməli ibadət və dərgaha yaxınlaşmaq məqsədi ilə yerinə yetirsinlər. Yol boyunca hər hansı bir məbədlə qarşılaşsalar dayanıb orada zikr-dua etməli, müqəddəs kitabları oxuyub özləri üçün savab ehtiyatı toplamalıdırlar. Eyni zamanda, ziyarətgahlardan bə’ziləri hinduslar üçün xüsusi e`timada layiqdirlər. Belə ki, ehtiyacı olan insanlar hər il ziyarət məqsədi ilə uzaq-yaxın şəhərlərdən oraya axışırlar. Əlbəttə, yol boyu bir çox ziyarətgahlara da baş çəkib ibadət edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ibadətgahların heç də hamısında ibadət etmək hinduslara müyəssər olmur.
4. QANQA ÇAYI. Qanq çayı hindusların etiqadına görə Şiva, Rama, Krişna, yaxud hər hansı hindus məbudlarından birinin zühur və təcəlli yeri sayılan çaylardan daha müqəddəs və əhəmiyyətlidir. Hindusların dini əfsanələrində nəql olunur ki, “ana” da adlandırılan Qanqa çayı səmada Vişnunun ayağından qaynaqlanmışdır. Sonra Şivanın başının ortasına enmiş, onun saçlarından axmış və başdan-başa Hindistan torpaqlarına yayılmışdır. Bu çay Himalay dağları arasında, hindusların ən mühüm ibadət mərkəzlərindən sayılan Hardvar adlı yerdən qaynaqlanır. Mömin, xəstə və ehtiyacı olanların öz diləklərini diləmələri, xəstəlikdən şəfa tapmaları və günahlardan təmizlənmələri üçün özlərini çayın suyu ilə yumaları məqsədilə bu yerdə, çayın hər iki sahilində yüzlərlə hamam tikilmişdir.
Cəmna və Qanqa çaylarının qovuşduğu yer də hindusların müqəddəs məkanlarından sayılır. Bu məkanda bir zaman hinduslar üçün müqəddəs sayılmış, indi isə qurumuş Səlsuti çayı da Cəmna və Qanqa birləsirdi. Çayların qovuşduğu bu yerdə hal-hazırda tarixi Allahabad şəhəri salınmışdır və bu yer hər il milyonlarla hindus ziyarətçini qoynuna alır. Onlar Məla adlanan böyük toplantıda bir yerə yığışaraq dini ibadət və ayinləri birlikdə yerinə yetirirlər. Qanqa çayının Benqal körfəzindəki qolu digər mühüm və müqəddəs məkanlardan sayılır. Bu çayın deltasında yerləşən Suqur adası da hər ilin ilk günündə minlərlə hindusun qüsl, ziyarət və ibadət əməllərinin yerinə yetirdiyi məkanlara çevrilir. Qanqa çayının sahilində yerləşən Benares şəhəri də hindusların müqəddəs məkanlarındandır və hər il saysız-hesabsız ziyarətçi Qanqa çayında qüsl etmək məqsədi ilə Hindistanın hər bir yerindən ora tələsirlər. Hinduslar inanırlar ki, bu məkanda qüsl etmək onları bütün günahlardan təmizləyir. Buna görə də çayın sahilində zəvvarların qüsl verməsi üçün “qat” adlanan çoxsaylı yerlər inşa olunmuşdur. Hinduslar ziyarət mövsümündə Qanqa çayının sahilində vəfat edənlərə, xüsusilə də ölüm anında ayaqları suda olana daha çox səadət və xoşbəxtliyin nəsib olduğuna inanırlar. Onların etiqadına görə belə bir şəxsin ruhu asimana gedir və Şivanın qonşuluğunda əbədi şadlıqda həyat sürür.
5. BRAHMAN. Brahmanlar, yaxud hinduizm ruhaniləri bu ayinin ardıcılları arasında xüsusi mövqe və müqəddəsliyə malikdirlər. Hindistanda bəzi dini şəxsiyyətləri müqəddəsləşdirmək də qədim dövrlərdən geniş yayılmışdır. Buna görə də hinduizmdə brahmanlar müqəddəsləşdirilmişlər. Müqəddəs Mano qanunu brahmanı insanın xəlq edilməsində Allahla bərabər hesab edir və onun təvəllüdünü ilahi qanunun insan bədənində təcəssümü sanır. Buna görə də, hinduslar brahmanlara yalnız müəllimlik, mürşidlik və rəhbərlik baxımından deyil, ilahi məqam baxımından da hörmət edib onları müqəddəsləşdirmişlər. Əslində, dünyada olan hər bir şey onların diqqət və vücudlarının bərəkəti sayəsindədir; hansı vəzifə və mənsəbdə -istər cahil olsunlar, istərsə də savadlı- məqamlarından heç nə azalmır; onlara əzab-əziyyət vermək bağışlanmaz günah hesab edilir. 
Qeyd etdiyimiz kimi, brahmanlar kasta sinfi quruluşunda ən yüksək təbəqə olmuş və hamı sonrakı təvəllüdlərdə brahman kimi yaşamağı arzulayır. Brahmanların arasında “Quru” adlanan brahman-müəllim camaatın nəzərində daha böyük imtiyaz və məqam sahibidir. Quru müəllimlik və ideoloji əsasların təlimindən əlavə, ailəvi-ictimai mərasimləri, dini-ibadət rituallarını keçirmək vəzifəsini daşıyır.
Brahmanlardan başqa hinduslar tərəfindən ehtiram və hörmətə, müqəddəsliyə layiq görülən digər şəxslərin də adını çəkmək olar. Onlardan həqiqəti kəşf etmək, qurtuluş mərhələsinə nail olmaq üçün ən ağır şəraitdə yaşayan, özlərini ən ağır təzyiqlərə məruz qoyan murtaz və cukyaları qeyd etmək olar. Hinduslar inanırlar ki, onlar özlərini məbudların yoluna həsr etdikləri, dünyəvi həyatı qurtuluşa çatmağa fəda etdiklərindən ehtirama və müqəddəsliyə  layiqdirlər. Bu müqəddəslik elə bir həddədir ki, onlar hindusların ibadət mərasimlərində iştirak etdikləri zaman camaat onların başına və üzünə əl çəkməklə, ayaqlarında olan toz-torpağı üzlərinə sürtməklə təbərrük edirlər.
6. İNƏYİN HÖRMƏTİ. Hinduslar inanırlar ki, yaranışın ilk dövrlərində insanla heyvan arasında heç bir ayrılıq və uçurum olmamışdır. Buna görə də, onlar insanla heyvan arasında sair heyvanların insandan yarandığını göstərən təkvini əlaqənin olduğunu təsəvvür edirdilər. Bu etiqada əsasən insanla heyvanın ruhu əslində birdir və onların ruhları həmişə bir-birinə keçir. Heyvanların rəngarəngliyi, onlardakı dəyişikliklər də yalnız karma nəticəsində yaranan bir sıra tənasüx və ardıcıl doğumların təsirinə görədir. Nümunə üçün, hinduslar fili Şivanın oğlu hesab edirlər və onun heykəli bədbəxtliyin aradan qaldırılması üçün bir vasitədir. İlan və meymun onlara görə qorxunc olduğundan, onların ilahi bir məqama malik olduğuna inanırlar. Sancması dərhal ölümlə nəticələnən, kobra növündən olan naqa ilanına xüsusi ehtiram göstərilir. Hər il hinduslar bu ilana ehtiram naminə xüsusi dini bayram keçirir; onların yuvalarının yanına gedir, hədiyyə, peşkəş kimi süd və banan verirlər. Hinduslar heyvanların hörmətini saxlamaq, xüsusilə ilanlara hörmət göstərmək üçün çoxlu məbədlər tikmişlər və oralarda da çoxlu heyvanlar yaşayır. Kərtənkələ, bəbir, tovuz quşu, tutuquşu, hətta siçana da pərəstiş edirlər; öz diləklərini diləmək və istəklərinə çatmaq üçün meymuna da nəzir edirlər. 
Hinduslar inəyə daha böyük hörmətlə yanaşır, müqəddəs və xüsusi məqam sahibi sanırlar. Hər bir yerdə, məbəd və evlərdən başlamış şəhər meydanlarına qədər inək heykəli görmək olar. Bu heyvanı öldürmək və ya istifadə etmək tamamilə qadağan edilib və haram sayılır. Onlar küçə və xiyabanlarda sərbəst hərəkət azadlığına malikdirlər. İnəklərə əzab-əziyyət verməyə, azadlıqlarını məhdudlaşdırmağa icazə verilmir. İnək ifrazatı məlhəm və təbərrük kimi, onun sidiyindən isə daxili və xarici murdarlıqları paklaşdırmaq üçün istifadə olunur. Hinduslar öz ölülərini odda yandırsalar da, ölü inəklərin cəsədini çox böyük ehtiramla, xüsusi bir dini mərasimlə torpağa tapşırırlar. 
Hindusların arasında geniş yayılmış adətlərdən biri də inəkləri Şivaya vəqf etmək, yaxud onları azad etməkdir. Onlar bu əməlin böyük savabı olduğuna inanırlar. Digər tərəfdən, bu heyvanı öldürmək bağışlanmaz günah hesab olunur və bu işi törədən şəxs kasta təbəqəsindən çıxarılaraq daha aşağı təbəqəyə endirilir. Hindistanda inəyə o qədər hörmət qoyulub ki, tarix boyu müsəlmanlarla hinduslar arasında baş verən toqquşmaların əsas amili müsəlmanlar tərəfindən qurban bayramında bu heyvanın qurban kəsilməsi olmuşdur və bu indi də belədir.
Hindusların üçün inəyin bu qədər hörmət və müqəddəsliyinin səbəbi dəqiq mə’lum deyil. Vill Dorant keçmiş dövrlərdə uzaqgörən bir hakimin bu yük heyvanının nəslini qoruyub saxlamaq, kənd təsərrüfatı işlərində istifadə etmək və mənfəət götürmək üçün onun öldürülməsini qadağan etdiyini və bu işin tədricən dini-məzhəbi xarakter alaraq müqəddəsləşdiyini ehtimal edir. Hər halda Hindistanda inəyə bu qədər hörmət və müqəddəslik indiyə qədər davam etməkdədir. Hətta Hindistanın müstəqillik mübarizələrinin rəhbəri Qandi bu barədə münasibət bildirərək demişdir: “Mənim fikrimcə, inəyi müdafiə edib qorumaq insanın dəyişməsinin ən təqdirəlayiq fenomenlərindən biridir. Mənə görə, inək bəşəriyyətdən sonrakı aləmin cövhəri və batini mənasıdır. O, insanı bəşər irqinin hüdudlarında yerləşdirir. Bəşər öz şəxsiyyətinin bütün canlılarla bütövləşməsinə inəyin vasitəsilə nail olur. Dişi inək milyonlarla hind bəşər övladının anası deməkdir. İnək bir mərhəmət və şəfqət şeiridir. İnəyi qoruyub ona hörmət göstərmək tanrının bütün yaratdıqlarına hörmət göstərməkdir”.
FİRQƏLƏR. Kompromis və mülayimliyin hinduizmin təməl prinsipləri və ideoloji əsaslarından olması, hind cəmiyyətində rəngarəng təəssürat və qənaətlərin formalaşması, bunun nəticəsində çoxallahlılıq etiqadı, məbudların saysız-hesabsız heykəlləri, bütlər, çoxlu məbədlər, çoxşaxəli dini qayda-qanunlar və əməllər, etiqad sahəsində müqəddəs kitablar yarandığı barədə danışdıq. Zaman keçdikcə, bir tərəfdən belə bir vəziyyətin formalaşması, digər tərəfdən isə hinduizmin İslam və xristianlıq kimi böyük əqidə məktəblərilə qarşılaşması hindusların arasında müxtəlif firqələr yaranmasına gətirib çıxartdı. Bu firqələrin ən mühümi siqh ayinidir və əslində ona bir yeni din kimi baxmaq lazımdır. İngiltərənin Hindistandakı müstəmləkəçilik dövründə İslam, xristianlıq və qərb mədəniyyəti ilə qarşılaşma nəticəsində yaranan digər firqələrin ən mühümlərini barədə danışacayıq. Onların ən geniş yayılmış dəstələri aşağıdakılardır:
1. Brahma-samac firqəsi. Bu firqənin əsası 1828-ci ildə Ramnuhan Roy adlı brahman tərəfindən qoyulmuşdur. O, Mahavira və Budda və s. hind mütəfəkkirləri kimi həqiqətin kəşf olunması üçün uzun illər sərgərdan həyat sürərək daim axtarış aparmışdır. Ramnuhan Roy digər ideoloji cərəyanlarla tanış olmaqla yanaşı, hind cəmiyyətində mövcud olan minlərlə təfəkkür tərzi arasında həqiqəti tapmağa çalışmışdır.
O, İngiltərə dövləti tərəfindən xristianlığın Hindistanda təbliği üçün göndərilmiş missionerlərlə tanışlıqdan sonra xristian əxlaqına maraq göstərmiş, İslam kimi monoteist dinləri tədqiq etdikdən sonra allahpərəstliyi və tovhidi seçmişdir. Sonra təkallahlılıq baxışlarını hinduizmin müqəddəs kitabları ilə əlaqələndirmək üçün hindusların dini inanclarını yenidən nəzərdən keçirmişdir. Buna əsasən də upanişadlara yazdığı yeni təfsirdə hinduizmdəki bütün çoxallahlıq və müşrik nəzəriyyələri rədd etmişdir.
Buna görə də brahma-samac hinduizmin təkallahlı firqəsi sayılır və onun inancları varlıq aləminin yaradıcısı və qoruyanı, əbədi ulu tanrının ruhi zatının təkliyi əsasında qurulub. Bu firqə şirkin hər bir növünü və çoxallahlığı batil hesab etdiyinə görə də hinduizmin şirkin, çoxallahlığın simvolu olan bütlərə, tanrıların heykəllərinə sitayiş, bütlərə qurban kəsmək kimi bütün ibadət rituallarını qadağan və rədd edir. Bununla yanaşı, xristianlığın əxlaq norması olan “başqaları ilə onlardan özünə qarşı gözlədiyin rəftara uyğun rəftar et” prinsipi bu firqədə mühüm əxlaq norması kimi xüsusi mövqeyə malikdir.
Ramnuhan Roy o dövrdə qərblilər tərəfindən öz müstəmləkələrində geniş təbliğ edilib yayılan Qərb humanizminin təsiri altına düşmüşdür. Hinduizmin Qərbin ümumbəşəri düşüncələrinin hücumu qarşısında müdafiə oluna bilməsi üçün insan hüquqlarını pozan bütün qanun və prinsipləri rədd edərək onlara qarşı çıxdı. Buna görə də dul qadınların ölmüş ərlərinin cəsədi ilə birlikdə yandırılması, azyaşlıların zorla evləndirilməsi və s. qanunları tamamilə qəbuledilməz sayıldı. Ramnuhan Roy eyni halda hinduizmin müqəddəs kitablarını, yəni vedanta və upanişadları qəbul etmişdir. Bu firqə də hinduizm məbədlərində olan pərəstiş və dua mərasimlərini əvvəlki səpkidə yerinə yetirir. Firqənin kasta sinfi quruluşunu rədd etməsinə baxmayaraq, brahmanlar yenə də yüksək məqam sahibidirlər və bu firqədə onlara xüsusi hörmət göstərilir. Hətta Ramnuhan Royun ardıcıllarından çoxu onun şəklinə pərəstiş edərək hörmətlə yanaşırlar.
Buna görə də, brahma-samac firqəsi İslam, hinduizm, xristianlıq və qərb tərzi-təfəkkürlərinin, eləcə də onun banisinin şəxsi e’tiqadlarının sintezi nəticəsində formalaşmışdır. Bu ayin 19-cu əsrin ikinci yarısında yenidən parçalanmasına baxmayaraq, hal-hazırda hinduizmin ən mühüm firqələrindən biri kimi tanınır və Hindistanda çoxsaylı ardıcılları vardır.
2. Arya-samac. Bu firqə də Qərb mədəniyyəti və fikirləri ilə birbaşa qarşılaşdıqda hinduizmi qərblilərin tənqidlərindən qorumaq məqsədi ilə yaranmışdır. Bu firqə əslində hinduizmə mütərəqqi və humanist imic qazandırmaq, insanlar üçün cəlbedici görünəbiləcək bəzi Qərb ideoloji prinsiplərinə müqavimət göstərmək məqsədi ilə yaradılmışdır. Brahma-samacın əksinə olaraq, bu firqə xristianlığın və Qərbin humanizm prinsiplərindən bəzilərini qəbul etməklə hinduizm dini inanclarında islahatlar aparmışdır.
Brahmanlardan olan “Dayananda Sarasvati” bu firqənin banisidir. O veda, yaxud arya məzhəbinə qayıdışı, zaman keçdikcə xürafat, qeyri-məntiqi və qeyri-insani şəkilə düşmüş bütün inancların islahını öz ayininin əsasına çevirmişdi. O, vedaların büt və heykəllərə pərəstişə mənfi yanaşmış, veda dövründə məbədlərdə bütlərə pərəstiş məsələsinin əsla olmadığına inanmışdır. “Dayananda” bu baxımdan həmin əməllərin əleyhinə çıxmışdır. O, insan hüquqları ilə əlaqədar veda mətnlərində dul qadının diri-diri yandırılması, uşaqların zorla evləndirilməsi barədə heç nə deyilmədiyi mövqeyində dayanmışdır. Buna görə də o, bu göstərişlər və bu qəbildən olan digər qanunlara qarşı olmuşdur. Vedalar toplusunda kişilərə qarşı qadınlar tərəfindən heç bir həqarət və çatışmazlıq görmədiyindən, qadınlara ehtiram, onların şəxsiyyət və məqamına hörmət qoyulmasını geniş təbliğ etmişdir.
Sarasvati hinduizm ayinində apardığı bu islahatlarla yanaşı digər veda dini ayinlərin və ibadətlərinin üzərində xüsusi dayanmış, hindusların başqa insanlardan seçilməsində israr etmişdir. Bu baxımdan Sarasvati müəyyən mənada irqçi ayin yaratmağı nəzərdə tutmuş, ariya soyunun üstünlüyünü sübut etmək istəmişdir. Onun ariya irqi məsələsinə təkid etməsi və öz firqəsini arya-samac adlandırması da bu fikirləri təsdiq edir. Bu təfəkkür və etiqad tərzi tez bir zamanda həmin firqə ardıcıllarının Hindistandakı digər din və firqələrin davamçıları, xüsusilə də xristian və müsəlmanlar arasında kəskin və qanlı-qadalı qarşıdurmalara səbəb oldu.
Arya-samac firqəsinin ardıcıllarının inancına görə Hindistan hindus məzhəbli bir ölkədir. Çünki onun əhalisinin əksəriyyətini hinduslar təşkil edir. Buna görə də müsəlman, xristian və ya qeyri-hindus məzhəb ardıcılları hindus qanunları əsasında yaşamaq istəməsələr bu ölkəni tərk edə bilərlər. Bu ayinin ardıcılları məhz həmin səbəbdən dünyəvi (qeyri-dini) əsasda qurulan Hindistanın hazırkı Konstitusiyasının əleyhinə çıxış edərək ölkədə hindus qanunlarının (hindu-rac) həyata keçirilməsini tələb edirlər. Onlar indiyə qədər dəfələrlə müsəlmanların, yaxud xristianların inək kəsmələrindən hindusların başqa dinlərin ardıcıllarına qarşı təhrik olunması üçün istifadə edə bilmiş, mülayim təbiətli, kobud rəftardan qaçan və güzəşt əhli olan əcdadlarının əksinə olaraq, çox kobud və militarist ruhiyyə ilə qorxu, zorakılıq və münaqişə mühiti yaradırlar.
3. Rama-Krişna firqəsi. Rama-Krişna uzun illər Kali (mənası “əsas ana” olan hindus ilahəsi) məbədində dini xidmətlə məşğul olmuş Şiva məzhəbinin brahmanlarından olmuşdur. O, bu müddət ərzində çox böyük həvəs və vurğunluqla Şiva məzhəbində Kali üçün nəzərdə tutulan xüsusiyyət və sifətlər barəsində diqqətlə araşdırma aparmışdır. Daha sonra Hindistanda mövcud olan sair din və məktəblərin ideoloji əsaslarını, o cümlədən caynizm, buddizm və s. araşdırmış, bir müddət sonra İslamı və xristianlığı da tədqiq etmişdir. O, bu tədqiqatlar dövründə bütün dinlərin varlığın mənşəyi və baş məbud məsələsində ortaq xüsusiyyətə malik olduğunu görmüşdür. Rama-Krişna sonda çoxluqlarla eyni zamanda müəyyən mənada təkliyə inandı. Yəni o, müxtəlif dinlərin varlıq mənşəyi və əsas xaliq kimi tanıtdıqları bütün ad və titullar Kali ilahəsinin müxtəlif dinlərin ardıcıllarının xüsusi, fərqli forma verərək təqdim etdikləri Kali ilahəsinin çeşidli izahı olmasına inanmışdır. Buna görə də, bütün dinlər üslub və yollarının fərqli olmasına baxmayaraq, vahid bir prinsipdə eyni mövqeyə malikdirlər. Bu baxımdan Krişna nəinki bütün dinlərin əsasını qəbul etmiş, üstəlik bütlərə pərəstiş olunmasına, çoxallahlılığın qanuniləşdirilməsinə icazə vermişdir. O, bütün ayinləri görünən fərqlər, yaxud mümkün olan təzadları ilə birgə məqbul saymış və onların qəbul olunmasını öz ardıcıllarına tövsiyə etmişdir. Bununla belə Krişna Kaliyə çatmağın yeganə yolunun Şiva zahidliyi və ixlas olduğuna, buna görə də Şiva məzhəbinin tutduğu yol əsl yol, sair din və firqələrdəki seyri-süluk yollarının hamısının doğru yoldan kənar çıxma hesab edirdi. 
Krişnanın həqiqəti tapmaq üçün təqdim etdiyi yol əqli, əqli tapıntıların tərk edilməsi, bütün maddi və dünyəvi buxovlardan xilas olmağa əsaslanır. İnsan bu vasitə ilə həqiqəti bütün maddi bağlılıqların və buxovların fövqündə özünün pak bir vicdanı ilə görə bilər.
Rama-Krişna tə’lim və etiqadları bir müddət sonra onun Svami Vivkanada adlı gənc şagird tərəfindən toplanmışdır. O, tezliklə bu etiqadın təbliğ olunması üçün sonralar Rama-Krişna adı ilə məşhurlaşan hərəkat yaratmışdır. Bu hərəkat Hindistan cəmiyyətində və Qərbdə çoxsaylı insanların, xüsusilə də Qərbin rəngarəng məktəblərindən, maddi həyatından ümidsiz və məyus olan cavanları bu firqəyə cəlb edə biləcək səviyyədə uğur qazana bilmişdi. Bu gün Krişna məbəd və dərnəklərinin Qərbdə, xüsusilə Amerikada sərgərdan gənclər tərəfindən rəğbətlə qarşılandığını və onların həmin məbədlərdə Krişna ayinlərini yerinə yetirdiklərinin şahidiyik.

Seyid Əhməd Mahmudi: “Dinlərlə tanışlıq”. Tərcümə edən: Ağabala Mehdiyev