Eşşəkçi ilə Qaradağlı kəndlərinin toqquşması

Araz Gündüz

Eşşəkçi kəndinin adını, pis səsləndiyi üçün, Sovet hakimiyyəti illərində dəyişib Zəhmətabad qoymuşlar. Bu kəndin adının yaranması, deyilənə görə, rusların ilk gəlişində baş verən qarşıdurmada Hasıllı kəndinin dağıdıması ilə bağlı olmuşdur. Hasıllıda böyük bazar olduğundan burada hərəsininöz adı olan ayrı-ayrı məhəllələr olmuşdur. Hasıllıdan qaçan bir neçə bölük insanlar dağlara çəkilib yeni kəndlər salmışlar: rusların dağıtdığı kəndin yükdaşıyanları yeni saldıqları kəndi öz işlərinin adı ilə- Eşşəkçi, bir az yuxarıda Hasıllıların çörəkbişirənləri yeni saldıqları kəndlərini- Şatırlı adlandırmışlar.
Eşşəkçi ilə Qaradağlı kəndlərinin arası çox yaxındır. Eşşəkçi çox kiçik bir kənddir, buranın adamlarına salavatlılar deyərlər, onlar da dilağardalılar kimi çapqınçılığa uyan olduqlarından, bu iki oymağın arası eyzən yaxşı olubdur. Qaradağlılar çox uzaq keçmişlərdə otayın Qaradağ bölgəsindən gəlib buralarda yurd salmışlar, ancaq dördbir yanları Moran kəndləri olduğundan onlarla qaynayıb qarışmışlar, oğurluğu sevməzlər. 
Meşə ətəyi kəndlərin adamları qışa ot yığmazdılar, payızın son ayında mal-qaralarını naxır ilə meşəyə ötürərdilər, bu naxır bütün qışı meşədə otlayar, yaza dönəndə qayıdıb kəndə gələrdi. Payızın son ayında Eşşəkçi kəndinin adamları camışlarını meşəyə otlamağa ötürərlər, yaz ağzı camışlar qayıdanda 5-6 baş camışları əskik gələr, bunu da Qaradağlı kəndinin adamlarının üstünə atarlar. Qaradağlılar deyərlər, bizim oğurluqla işimiz yoxdur, camışlarınızın itməyi bizlik deyil. 
Günlərin birində eşşəkçidən iki nəfər, ikisi də Məmmədhüseynin oğlanları olar, Qaradağlı örüşündə mallarını otaran Əmiralının yanına gələrlər, oturub bir az oradan-buradan danışandan sonra deyərlər tüfəngini ver baxaq. Əmiralı kişi türkəsaya adam olduğundan ürəyinə ayrı şey gəlməz, tüfəngi onlara verər, bunlar tüfəngi alan kimi yola düzəlib çıxıb gedərlər. Əmiralı kişi ha yalvar-yaxar eləyər tüfəngimi qaytarın, onlar deyərlər, siz haçağ bizim camışları qaytarsanız, biz də tüfəngi onda qaytararıq. Sonradan Qaradağlının ağsaqqallarından tüfəngi geri almaq üçün gəlib bunlara ağız açarlar, ancaq tüfəngi qaytarmazlar. Günlərin birində tüfəng oğrularının atası Məmmədhüseyin Pornayım kəndinə gedər, -Pornayımlılarla Eşşəkçililər əmiuşağı sayılır- bunu Kövüzbulaqdan kimsə Qaradağlılara xəbər verər. Qaradağlıdan, Əmiraslan ilə Əmiralının oğlu İbişalı Məmmədhüseyinin qayıdacağı yolda pusqu qurarlar. Məmmədhüseyin pusquya çatanda başının üstünü alıb deyərlər tüfəngi ver. Məmmədhüseyin tüfəngə əlini atıb bunları vurmaq istəyəndə, Əmiraslan çeviklik eləyər, onu vurub öldürər. Məmmədhüseynin atı ilə tüfəngini götürüb gedərlər. Ertəsi günü Eşşəkçi kəndi ilə Qaradağlı arasında güclü atışma oldu, Qaradağlıdan itki olmadı, ancaq Eşşəkçi kəndindən bir neçə adam öldürüldü. Eşşəkçi kəndinin adamları Qaradağlıya bata bilmədiklərini görüb savaşı dayandırdılar, dostluq elədikləri Dilağarda bəyi Qara bəyin yanına gizlincə adam göndərib yardım istədilər. Yardım gəlib çıxan kimi, gecə ilə Qara bəyin göndərdiyi adamlarla Eşşəkçi kəndinin adamları Qaradağlı kəndinin dördbir yanında pusqu qurub səhərin açılmasını gözlədilər. Yaz günü olduğundan, adamlar ertədən mal-qaralarını örüşə çıxaranda Eşşəkçi kəndinin qabaqcadan tapşırılmış əlitüfəngli adamları çobanların qabağından mal-qaranı alıb öz kəndlərinə aparmağa başladılar. Çobanlar kömək üçün kəndə hay saldılar, kənddən mal-qaranı Eşşəkçilərdən almağa gələn adamları isə Qara bəyin adamları güllə yağışına tutdular. Qaradağlılar ağıllı tərpəndilər, onların ən yaxşı atıcılarından olan Abbas, Süleyman, bir də Bədir, kəndin günçıxanındakı dərənin içi ilə meşəyə qaçıb orada Eşşəkçinin mal oğrularına pusqu qurdular. Mal-qaranı oğurlayanlar onları meşəqırağı açıqlıq yolla sürüb aparırmışlar, gəlib pusqu qurulan yerin yaxınlığından keçəndə qaradağlılar bunları gülləyə tutub bir neçəsini öldürdülər, qalanları mal-qaranı qoyub qaçdılar, ancaq çatdırıb bir-iki inək apara bilmişdilər. Qara bəyin adamları ilə Eşşəkçi kəndinin adamları Qaradağlı kəndinin güney tərəfində daldalanıb atışmağa başladılar, ancaq qaradağlılar çox yaxşı güllə atmağı bacardıqlarından, günortadan sonra eşşəkçililərlə onların köməyinə gələnlər bir neçə ölülərini də ortalıqda qoyub geri çəkildilər. Eşşəkçilər baş verənlərdən yanıqlı olduqlarından, onlardan bir neçə nəfəri hündür bir təpənin başından qaradağlılara sarı qışqırıb deyərlər: “İnəklərinizi aparıb, qatıq-ayran damazlığınızı kəsdik”. Qaradağlılar isə qışqırıb onlara deyərlər: “Qoyub qaçdığınız ölülərinizdən ötrü darıxmayın, bir az qatıq süzməsi qalmışdı, ayran eləyib tökürük boğazlarına”. Bu savaşın gedişində Eşşəkçidən doqquz adam ölmüşdü, Qaradağlıdan yaralanan olsa da, itki olmamışdı. Bundan sonra Eşşəkçi kəndinin adamları Qaradağlı kəndinin üstünə getməyə ürək eləmədilər, ancaq qaradağlılar dinc durmadılar, ayrı-ayrı vaxtlarda meşədə pusqu qurub, Eşşəkçilərdən daha altı adamı vurub öldürdülər.

Cəlilabad rayonunun Ləzran kənd sakini Mirzəqulu kişi, Azərbaycanda Sovet inqilabından əvvəlki illərə təsadüf edən hadisələri qələmə alır. 50 şagird dəftərindən ibarət olan bu əlyazmanın böyük hissəsi it-bata düşür. Yalnız bir hissəsi qorunub saxlanılır və hal-hazırda Rusiyada yaşayan həmyerlimiz, yazıçı Araz Gündüz Vətənə tətilə gəldiyi zamanlarda bu əlyazmaların izinə düşür və onun fədakarlığı sayəsində bu qiymətli əlyazma tarixin qaranlığına düşmür. Araz Gündüzün düzgün imlada yenidən işləyib çapa hazırladığı "Ləzranlı Mirzəqulu - Olanlardan keçənlərdən" kitabı bu tay Azərbaycanın Cəlilabad-Yardımlı, o tay Azərbaycanın Ərşə-Ucarlı bölgəsində yaşayan insanların keşməkeşli həyatını əks etdirən tarixi bir salnamədir.