ŞUÜR VƏ EŞŞƏKLƏŞDİRMƏ

Doktor Əli Şəriəti

İçində olduğumuz xüsusi vəziyyət son sözü başda deməyimizi, kitabı sondan oxumağa başlamağımızı tələb edir. Buna görə mövzu istər-istəməz sizin üçün darıxdırıcı ola bilər. Lakin hər ehtimala qarşı vaxt olmadığı üçün bir neçə mövzunu bir mövzuda birləşdirməyi qərara aldım. Bu da məsələləri daha qapalı vəziyyətə gətirir. Sonda deyəcəyim şeyləri başda deməyim mövzunun qapalılığını artırır. Amma başqa çarəm yoxdur.

Böyük aldanma

Sizə demək istədiyim ən təməl mövzu, elmi bir məsələ deyil, fikri bir məsələdir. Mənim dilə gətirmək istədiyim, ancaq açıqlama və izaha ehtiyac duymayan ən önəmli məsələ budur: Gəlin özümüzü elmi nöqtədən qanə etməklə fikri baxımdan doymayacağımızı bilək. Əslində bu günümüzün savadlılarına, ziyalılarına məxsus saxta və böyük bir aldanma növüdür. Həmin savadlı və ziyalı şəxs elmi baxımdan qane olduğunda, yəni yüksək qazanclar, elmi olaraq geniş bilgilər və çox xüsusi rütbələr qazanınca, böyük müəllimlər, kitablar görüncə və son dərəcə orijinal teoriyalar öyrənincə özlüyündə qürur və xoşbəxtlik hiss edər və fikri baxımdan müdriklik dərəcəsinə yüksəldiyini düşünər.Bu sadə, siravi bir insanda belə ən az alim bir insan olduğu hissi oyandıran bir aldanmadır. Bir ustad, bir tərcüməçi, bir filosof, bir böyük sufi, bir ədəbiyyatçı, bir tarixçi ümumən fikri baxımdan tamamilə sıfır ola biləcəyini, şüuru ən düşük səviyyədəki cahil dərəcəsində qala biləcəyini heç vat düşünməz.

Bu çox həssas bir vəziyyətdir. Cahil müdrik olmaq, şüursuz təhsilli qalmaq, çox yüksək diplomları və həqiqətən həkimlik, mühəndislik və ya professorluq kimi yüksək rütbələri olan bir insan olmaq – amma şüur, anlayış, bilgi, dövrün şərtlərinə, zəmanənin problemlərinə qarşı düşüncənin sıfır olması, bu tip məsələlərə kor, lal və kar qalması – baxın əsl tragediya məhz budur. Gün keçdikcə bu tragediya böyük təhlükə çerilir. Alim olmaq və cahil qalmaq təhlükəsi. Bu təhlükə insana elmi mənfəət versə də fikri mənfəətdən məhrum buraxır. Bəli, əslində bu gün dünya gündəmində olan məsələ elmi deyil, bəhs etdiyimiz fikri məsələdir. 

Müəyyənləşdirici seçim

Bugün Afrika, Asiya və Latın Amerikasındakı üçüncü dünya cəmiyyətləri sənayedə çox geridə qalmalarına, elmi olaraq çox aşağı səviyyədə olmalarına, texnologiya, fəlsəfə və dünyəvi elmlər baxımından Avropa və Amerikanın tələbəsi kimi görünmələrinə, tamamilə yoxsul olmalarına rəğmən onlara qarşı hər cür texnika ilə silahlanmış olan bütün Qərb qarşısında dura bilmə gücü verən yeni bir silaha sahiblər. 

Qərb ən üstün texnoloji, elmi və fəlsəfi güclərə sahib olmasına və dünyadakı bütün zəkaları satın almasına baxmayaraq (Çünki pul olunca bu gün zəka da mal kimi alınıb satılmaqdadır. Elmi təhsillər, filosoflar, fiziklər və yazıçılar da eynən əşya kimi alınıb satılır. Pulu olan hər kəs bütün bunlara sahib ola bilir indi) bütün dünyanın elm  mirasına  sahib  olmasına və bəzən alaraq bəzən də istehsal edərək bütün elm məhsullarını özündə toplamasına baxmayaraq bir şeydən məhrumdur. Bu məhrumiyyət bütün maddi, mənəvi və hərbi silahlarına rəğmən onu hər cür silahdan yoxsun cəmiyyətlər, yalın ayaqlar, aclar, evsizlər və hətta özlərinin və ailələrinin normal yaşamlarını müdafiə edəcək vasitələrdən belə məhrum olan kimsələr qarşısında zəyifləməkdə, məğlubiyyət və təslimiyyətə sürüklənməkdədir. 

İndi dünyada “nə” “nə ilə” müharibə etməkdədir? Elmi güc cəmiyyəti hər cür elm və sənayedən məhrum cəmiyyətlə müharibə etməkdədir. Bu müharibənin nəticəsi bir neçə gün və ya bir neçə il fərqlə dünyadakı bu kasıbların, bu ayaq yalınların və oxuma, yazma belə bilməyən insanların lehinə və insanlıq tarixinin bütün elmi və texnoloji xəzinələrini öz əlində tutan güclərin əleyhinə işləyəcəkdir.

“Nə” “nə” ilə savaşmaqdadır? Elm düşüncə ilə savaşmaqdadır. Bu ayaq yalın, kasıb, fağır, aclıq, xəstəlik və çılpaqlıq məhkumu sadəcə bir şeylə silahlanmışdır – Düşüncə, iman, idealogiya, hədəf, ziyalı görüşlü bir şüur. (Üstəlik təhsili də olmamasına rəğmən) Qarşı tərəfdə isə insanlığın elmi, texnoloji cəhətdən maksimum silahlanmasına baxmayaraq həm də bütün dünyanın sərmayəsini əlində saxlamış bir güc. Bu güc digərinə qarşı müharibə edir, lakin məğlub olur. Buna görə bu bəhs etdiyimiz şey elmdən, fəlsəfədən, texnologiyadan, sərmayədən, gücdən və xoşbəxtçilikdən başqa bir şeydir. Əgər biz bu “başqa şey”ə sahib olmanın və ya olmamanın önəmini anlamazsaq günümüz kapitalist Qərbi kimi inkişaf qalamızın ən yüksək zirvəsinə də çıxsaq -ki çıxa bilmərik- yenə də zamanımızın “ayaq yalınlar”ı qarşısında (hələ bunlar məzlum qullar isə) məğlubiyyətə uğrayacağıq, daxilən çökəcəyik və çürüyəcəyik! Buna görə eyni zamanda bir seçim etmək istəyən cəmiyyətlərin önündə başqa bir yol var olmaqdadır. Bu yam elm, kapitalizm, güc və sənaye yolunu seçməkdir, yaxud fikri bir yolu, bir ideal və ideologiyanı seçməkdir. İdealı, ideologiyası və imanı olan bir cəmiyyət hər güc, hətta günəş sisteminə boyun əydirən bir güc qarşısında belə zəfər qazana bilər. Belə bir cəmiyyət şübhəsiz ki on, on beş və ya iyirmi il sonra mədəniyyətə də texnologiyaya da sahib olacaqdır.

Əgər idealsız, imansız, şüursuz, həm öz şüurdan həm də ictimai şüurdan məhrum bir cəmiyyət sadəcə sənayenin, gücün və kapitalizmin arxasına düşər və günümüzdə sənaye və elmi inkişaf adlandırılan şeyi izləyərsə bunda müvəffəq olsa belə -ki ola bilməz- həmişə istehlakçı olaraq qalacaq, lakin həqiqətdə özünü istehsalçı olaraq görəcəkdir. Bu aldanma bütün geri qalmış ölkələrin içinə düşdüyü böyük aldanmadır. Amma o, aciz və məhrum bir köləyə ən böyük dünya gücünü məğlub etmə qüdrəti verən o şeydən məhrum qalacaqdır.

Buna görə əgər ideologiyamız olsa ideoloji uğur və iman uğuru mərhələsindən sonra anidən ən böyük mədəniyytin qurucusu olacağır. Əgər fikir əskikliyini hiss etməzsək iman, ideologiya və yol məsələsi bizim üçün həll olmazsa, onu almaz və ona ehtiyac duymazsaq tez-tez Avropa mədəniyyətini alacaq və digər istehsalçılara möhtac istehlakçı kölələr olaraq qalacağıq. Bu baxımdan geri qalmış ölkələrindəki çağdaş ziyalı (harda olursa olsun, istər Latın Amerikasında, istər uzaq Asiyada, istər Orta və yaxın Şərqdə olsun fərqi yoxdur. Çünki Fanonun ifadəsiylə geri qalmış cəmiyyətlər oxşar aqibətə, bənzər dərd, ehtiyac və seçimə sahibdirlər. Çünki eyni güc qarşısında və eyni zamanda var olmaqdadırlar.) ya öncə fikri seçməlidir, ya da fikirsiz mədəniyyəti! Burda Mədəniyyət dediyimizdə mədəni insanların ortaya qoyduğu şeydir. Son 20-30 ilin, hətta son 40-50 ilin təcrübəsi, işə ideologiya ilə başlayıb öz şüur və ictimai şüur qazandıqdan sonra hərəkətə keçən cəmiyyətlərin bu gün dünyanın mədəniyyət qurucusu gücləriylə eyni sırada yer aldıqlarını göstərmişdir. Amma yola sürətli bir Qərb təqlidçiliyi ilə girən, öz şüur və ictimai şüurdan məhrum olan, ideologiyası olmayan, sadəcə Avropa mədəniyyətindən istifadədə saxta bir oyanışla kifayətlənən cəmiyyətlər, Qərbin istehlakçısı olmuşlar, onun əsarət və zillət boyunduruğu, əsarəti altında qalmışlar. Buna aid nümunələri şəxsən siz öz beyninizdə çox araşdırmadan tapa bilərsiniz.

İnsan - çox yaxın və çox uzaq

Danışmaq istədiyim şey bəzəkli bir konfrans və simpozium deyil, bir dərsdir, bütün sosial məsələlərin özlüyündən doğub şöbələrə ayrıldığı bir məsələdir. Əvvəl dediyim şeylərinhamısını bir misalla açıqlamaq istəyirəm. Dinə görə insan bütün təbii olanlardan daha üstün bir mənliyə sahibdir. Bu həm dinin eqzistansiyalizmin, həm də Sartrın (Jean Poul Sartre) sözüdür. Sadəcə dini bir iddia deyil. Sartr belə Allah inanmadığı halda insanı bütün təbii varlıqlardan tamamilə ayrı bir mənlik,  göy ilə bağlantısı qopmuş yad bir varlıq, taleyi özünə buraxılmış, öz taleyini özü yazan, özü özünün yaradıcısı, özü özünün tanrısı, təbiətə hakim və hamısı təbiət qüvvələrinin əsəri və onların cinsindən olan digər varlıqların əksinə təbiət qüvvələrini xidmətində istifadə edən bir varlıq olaraq qəbul edirdi. Buradan həm dinin, həm humanizmin, həm də eqzistensializmin eyni eyni qənaətə gəldiyini görürük. ”İnsan təbiətdən və fiziki kainatdan daha üstün bir varlıqdır”. İnsanla əlaqəli ən üstün analizləri aparan, ən çox humanist ekollarda belə insanlığın bu qədər ucaldılmadığı İslam terminologiyasına görə insan Tanrının qohumu, Tanrının bənzəri, Tanrının təbiət aləmindəki təmsilçisi və xəlifəsidir. Həmçinin bütün varlıqlar və bütün təbiət qüvvələri insanın əmrindədir. Allahın bütün mələkləri insanın önündə səcdəyə getmiş və boyun əymişlərdir. 

Dünyada bax belə bir ağadır, hökmdardır insan. O, tanrının kainatda etdiyi işin eynisini maddi dünyada və təbiət aləmində edə bilir. Nə işi? Yaratmaq, bilmək, idarə etmək, seçmək və müstəqil olmaq. Kainatda sadəcə Allaha aid olan bu sifətlər daha aşağı səviyyədə insanda birləşmişdir: “Bilgili, iradəli, seçici, yaradıcı, dəyişdirici, bütün təbiət sistemini əmri altına alan və tarixinin, cəmiyyətinin və öz mənliyinin taleyini alt-üst edən”.

Gündəlik həyat

İlahi dəyərlərə və ilahi mənliyə sahib olan belə bir varlıq gündəlik həyatın dalına düşər. Bu hər canlı insanın qatili və içinə hər gün insanın ən uca dəyərlərinin batdığı bir bataqlıqdır. İnsan həyatın, gündəlik həyatın, təkrarlanan həyatın, dairəvi, daima dönən həyatın eyni axmaq dönməsinə, amip və mikroplardan bitki və heyvanlara qədər bütün həyatlara hakim olan eyni döngüyə düşər. O döngü içincə tez-tez yeyər, yatar, qalxar, yemək üçün çalışar, çalışmaq üçün yeyər, istirahət üçün işləyər, işləmək üçün istirahət edər, istehlak üçün istehsal edər, istehsal üçün istehlak edər. Belə ki, harasından tutsan dönər. Hz Əlinin ifadəsiylə eynən “dəyirman eşşəyi” kimidir. Səhər yola salarlar, çalışıb, çabalayaraq hərəkət edər, gedər, gedər gün batanda isə baxar ki, başladığı yerdədir. Bu qəribə dairə həm keçmişdə, həm də indi mədəni və ya ibtidai, Şərqli və ya Qərbli hər insanın taleyidir.

Bu döngüdə insan biraz şüurlu olan insanı heyrətləndirəcək dərəcədə özəl duyğular, ehtiyaclar, komplekslər, ideallar, qısqanclıqlar, kinlər, eşqlər və acılar tapar. Bəzən bir adamın önəmli bir məsələylə önünüzə gəlib sizinlə dərdləşmək və qarşınızda inləmək istədiyini görürsünüz. Elə bir hay-küy, intriqa və qəribəliklə dərdini danışar ki, həqiqətən çox gülüncdür. Bu yazığın axmaqlığına gülmək lazımdır. Gecə gündüz istədiyimiz, həyatımızda həzz aldığımız, arzuladığımız, sahib olanları qısqandığımız və ya qibtə etdiyimiz hər şeyi bir kağız parçasına yazsaq və şüurlu bir şəkildə baxsaq öz şəklimizdən və görünüşümüzdən bezər, öz qəlibimizdən, vücudumuzdan və canlılığımızdan nifrət edərik. 

İnsan yavaş-yavaş bu cür şeyləri, xarici məsələləri anlayar. Məsələn insan evində, məhəlləsindəki heç kim evində olmadığı şəkildə olmaqdan ləzzət alar. Sadəcə bir geyim çıxacaq qədər bir parça əlinə keçər. Təsadüfən mağazaya o tez çatmışdır. Biraz geç çatsaydı əlindən qaçıracaqdı. O zaman belə bir parça başqa bir insanın əlinə düşərdi. Xülasə toyda bu paltarı, geyimi o yox, başqası geyinərdi. Onda o necə də üzülərdi, heyfislənərdi. Daha sonra həzzləri, hüznləri, nifrətləri, intriqaları və insan üçün nə qədər dəyərli olduğunu bilmədiyimiz daha bir çox şeyi kirli əməllərinə çatmaq üçün asanca fəda edərdi. 

Nəhayət bu qürurlu, başı varlıq qübbəsinin xaricinə çıxmış, hətta Tanrıya belə meydan oxumuş insanın rütbə, drəcə, vəzifə, yer və hətta xəyalı əldə etmək üçün itdə belə rastlanmayan ölçüdə alçaldığını görərik. Belə bir insan, həyasızlıq və biabırçılıqda bütün varlıqlardan daha üstün bir istedada sahibdir.

Bəzən bir insanın xoşbəxtlikdən ölmək istədiyini, evinin içində yerə-göyə sığmadığını, (məhşur bir məsəllə) özünə aşiq olduğunu görürsünüz. Nə üçün? Çünki səhər vaxtı pilləkənlərdən keçərkən müdir bəy ona gözünün ucuyla baxmışdır: baxışında biraz məmnuniyyət oxunmaqdadır və biraz təbəssüm vardır. Eynən şəfqətli bir sahibin itinə baxdığı o baxış kimi. 

Sonra zövqlər!.. Geyim, avtomobil, ev, rütbə, vəzifə, təhsil, və dost kimi bəyəndiyimiz, xəyalımızda canlandırdığımız və əldə etmək istədiyimiz bütün şeylərin bir listini hazırlayıb baxarsaq onları ələ keçirmək üçün nələr fəda etdiyimizi və ya edəcəyimizi görərik: Zamanı, insanı, şüuru, istedadı, insanın ilahi qürurunu, üsyan etmə imkanını, azad seçim bacarığını, rədd etmə gücünü və bizə soxuşdurulan hər şeyi yıxıb yerinə öz istədiyimiz şeyləri qoyma gücünü fəda edərik. Bütün bunları heç anlamadan, onlara bir vaxt belə ayırmadan və üzərində bir an olsun düşünmədən əldən çıxararıq!

İnsan özünə ləzzət verən şeylərə yönələr və onlara doğru sürüklənər. Sonra görürük ki, “mən” Tanrıyla eyni cinsdən olan “mən” yüksəklərdən zibil dərəsinə enirəm. Bir çaqqal kimi leş yeməkdən həzz alıram. Sonra “mən”im bu bütün varlığım parça-parça olur və hər parçası vəhşi və ya əhliləşdirilmiş bir heyvanın pəncəsində iyrənc bir dad, iyrənc bir həvəs əldə etmək üçün hər şeyi, ən dəyərli şeyləri fəda etməkdədir.

Sarsıntı

Sizə əxlaqı nəsihət vermək istəmirəm. Göz ardı edilməkdə olan insan məsələsidir. Keçən hər gün insani dəyərlər qurban edilməkdədir. İnsanlığın təməlin əhatə edən ən böyük insani dəyərlər, rədd edə bilmə və üsyan edə bilmə xüsusiyyətləridir. Hz.Adəmin yaradılış təkamülü də belə başladı. Bu meyvəni yemə dedilər, yedi. Sonra Adəm oldu, insan oldu, yer üzünə endi. Əgər belə olmasaydı, bütün mələklər kimi mənasız olardı. Sonra başqası gələr Adəm olardı, o gələr bunun önündə səcdəyə gedərdi. Amma özü üsyan etdi və şəxsən Adəm oldu.

İnsanın gündəlik həyatında məhv etdiyi, əldən çıxardığı və fəda etdiyi şey üsyandır. İnsanı dünyada Tanrı bənzəri edən üsyanı itirir. Nə üçün? Bəzən kredit üçün. İki, üç, beş illik sənəd imzalayır və yerindən tərpənə bilmir! Başına gələn hər bədbəxtlikdə “Yaxşı, baş üstə!” deməsi lazımdır, çünki kreditlər onun maaşına, gəlirinə və mövcud vəziyyətinə görədir. İnsanın tanrı bənzəri olmasının, bir soyuducuya, bir evə, bir avtomobilə fəda edildiyini görürük. Sonra bu insan nələri itirdiyini, bunlara qarşılıq olaraq nələri qazandığını və nələrdən ləzzət aldığını anlamaz. Üsyankarlıq, ilahi olma istedadı və Allahın yer üzündəki xəlifəliyini fəda etmə qarşılığında bir avtomobilə sahib olmaq, nə qədər ləzzət edər ki, bu ləzzətin əvəzi üsyan və inkar olsun? Üsyanın, rədd etmənin, yaradıcı olmanın, şüurun dadını almış bir nəfər heç vaxt bunu başqa bir dəyərlə dəyişməz. Lakin necə olur ki, biz bu qədər asan dəyişirik? Çünki bizim öz (mənlik) şüurumuz yoxdur. Güclü bir əl və ya acımasız bir qırmanc, sıxıntıya düşdüyümüz zaman, boğuşduğumuz gecə və gündüzlərdə - hətta yuxumuzda belə real həyatda arzuladığımız vəzifə, mal-mülk, geyimləəlaqəli yuxular görürük – belə vəziyyətlərdə yaxamızda tutub silkələməli, bizi bu gicəlləndirici axmaq labirantdan qurtarmalıdır. Əslində nə qədər vaxt xərclədiyimizi, ömür deyilən karvanın harasında olduğumuzu, ölümə nə qədər vaxtın qaldığını nə qədər fürsəti qaçırdığımızı, bu şeylərlə məşğul olduğumuz üçün həyatda daha ələ keçirəmədiyimiz neçə-neçə ləzzətlərin və dəyərlərin olduğunu bilmirik. Bax bizi bu bataqlığın içindən çəkib çıxarmalı, günəşin içində mühafizə etməli, qurutmalı, sarsmalı, öz divarımıza mismarlamalı və “Sənsən, sən!” deməlidir.

Axmaqlıq

İbrahim Ethem mənasız bir avara, dərdsiz və başıboş bir varlı, zəngin aristokrat idi. Tək əyləncəsi ovçuluq etmək idi. Başqa bir işi yoxdu. Başqaları çalışır, o isə yeyirdi. Yaxşı, nə etsin? Ova gedir. O qədər ovçuluq etmişdir ki, axırda ovçuluq onun işinə çevrilmişdir. Gedib heyvanlar arasından bir ana, bir ata və bir balanı oxla vurmaq və heyvanı ordaca yerə düşürmək ona ləzzət edirdi. Bundan ifadə olunmayacaq həzz alır və iyrənc qəhqəhə ilə gülərdi. O sadəcə bu işdən zövq alırdı. Belə ulu bir insan bu işdən həzz alan iyrənc bir sadistə çevrilmişdi. Bu sadəcə həyatının varlıq fəlsəfəsiydi! Əlbəttə onun hekayəsi bir əfsanədir. Amma həqiqətdən daha doğru bir əfsanə.

Bir gün sürətli və həyəcanlı bir şəkildə ovun arxasıyca gedirdi. Bir nəfər anidən atının önünü kəsdi. “Ey İbrahim! Allah səni bunun üçün yaratdı?” deyə həmin adam ildırım kimi çaxdı. “Şüur!”. Bir “Şüur alovu!”. “Sən, sən!”. Biz heç bir vaxt öz mənliyimizə yönəlmirik. Yalandan özümüzə nisbət etdiyimiz amma hər kəsdən daha məhrum olduğumuz başqa şeylərə yönəlirik. “Sən!” Sanki ilk dəfə bir kimsəni bir varlığı və bir ürəyi tanıyırdı. Durdu, döndü amma “İbrahim Ethem” oldu. İnsanın onun ululuğu, mənəvi yüksəlişi və ruhsal ucalığı qarşısında özünün kiçik hiss etdiyi bir İbrahim Ethem oldu.

Bolluq içində yaşayan nazlı varlıq

Bəli, beləydi. O, özü üçün qızıl qəfəs düzəldilmiş bir şahzadəydi. Hər şey önünə sərilmişdi onun, hər şey, insanlığın o zaman sahib olduğu hər ləzzət – ki bugün də bütün insanların da olmasa çox insanların arzuladığı o ləzzətlər – ona verilmişdi. Bir meşə qurmuşdular, ətrafını  hər o gəldiyində ov hazır olacaq şəkildə ov heyvanı ilə doldurmuşdular. Başqa bir yerdə, hər birində xüsusi rəngli nərgizlər olan hovuzlar, baxçalar, salonlar, orkestrlar, rəqqasələr və s.. Bədbəxt bir insanın istəyəcəyi hər şey onun sarayına gətirilmişdi. Bir gün “Qəfəs”dən çıxdı. Bir ölü gördü.

-Bu nədir?

-Bu, insanın taleyidir.

-Yəni mənim də?

-Hə.

-Ölüm nədir?

-Ölüm pmrün sonunda hər kəsin qarşısına çıxan bir haldır.

-Sonra necə olur?

-Sonra hər yerdəki insan, hər kəs heç olur, murdara çevrilir.

Ertəsi gün bir xəstə görər.

-Bu kimdir?

-Xəstə.

-Xəstəlik nədir?

-Xəstəlik ölümdən öncə insanı tez-tez az və ya çox, ağır və ya yüngül olaraq başına gələn haldır.

-Bəli, xəstəlik heç bir divar, hasar tanımaz.

Səhəri gün:

-Bu bükülən adam kimdir?

-Qocadır.

-Qocalıq nədir?

-Hər insanın qaçınılmaz taleyidir.

-Mənim də?

-Bəli, sənin də!

Başqa bir gün:

-Bu kimdir?

-Kasıbdır.

-Kasıb kimdir?

-Bütün varlığı sadəcə qarnını doyuruncaya qədər onun bunun yanında işləməkdən ibarət bir insan.

Mütləq xoşbəxtlik, mütləq rifah, mütləq cəhalət, mütləq şüursuzluq cənnətdə yaşan bir insanı bir gün anidən özünə gətirir. Beləcə o birdən birə necə də kirli səadət və axmaq həzzlər içində yaşadığını, saxta ləzzətlərin gurultusu altında məchul qaldığını anlayar. Üsyan edər! Üsyan sadəcə insanın edə biləcəyi şeydir. Hər şeydən qaçar, sadəcə kərkədan kimi yolçuluq edərə, qayğısız şəkildə isə gedir dönər. Heç bir susuzluğu və Benarisin sarayında sahib olduğu həyata ehtiyac duymadan geri dönər. “Azad!” “Azad!” (Bu sözlər şəxsən Buddaya aiddir) Bambuk ağaclarının budaqları kimi bütün əyrilikdən uzaq! Sən meyvə vermiş budaqları əyilməyə məhkum ağac kimi ev, rütbə və səadət həbsindəsən. Su bulaşmamış nilufər kimi. Çünki nilufərlər suda açsa da, suya bulaşmaz. Suyun ortasında yetişməsinə baxmayaraq nəmsizdir o. Və insan! Sən, sən! Ey tanrının özündə nəfəs aldığı sən! Sən bütün heyvanların və bitkilərin evi olan və onlar üçün yaradılmış bu bataqlığın içindəsən! Bütün onların cinsindən yaradılmış olan “sən” bu görünən sən deyilsən! Eynən nilufər kimi, xəbərdar olmadığın məchul şeylər üzərində parıldayan bir günəşin altında bütün varlığını bir sovuran ağız et. Bizi günbəgün parça-parça özümüzün qurbanı edən bu sözlər – dediqodular, mübahisələr, gündəlik qırıq-qırıq fədakarlıqlar, həzzlər, zövqlər, düşmənliklər, nifrətlər, insanı siçan, donuz və canavar kimi bir heyvan karikaturası halına gətirən hər şey insanın öz ağalığını, liderliyini, izzətini, tanrılığını, Tanrının yer üzündəki təmsilçisi olduğunu anlamamasına səbəb olur. O, sadəcə və sadəcə özünə yəni “belə bir varlığ”a verilmiş olan, öz iradəsində olan bu dəyər və imkanların fərqində deyil. Özünü çox rahat zillətə sürükləyər, başqasına fəda edər, başqasının köləsi halına gətirər. Əslində o, bütün insanlığını ona tam inancı olmayan başqa birinə qarşı söylədiyi saxta tərif sözlərinə qurban verdiyindən də xəbəri yoxdur. Qarşılığında nə əldə etmişdir? Nə əldə edirsə etsin, zərərdədir! Çünki insan başqa bir insanı öldürdüyündə qatil də olsa insan olaraq qalar. Lakin başqasının yanında əyilən, sınan insan “insan” deyil. Və o bunu bilməz. O adam öldürməyi, oğurluq etməyi yalnış olaraq qəbul etsə də, yaltaqlıq etməyi, əyilməyi pis olaraq qəbul etməz. Çünki bu köləliklə, başqası önündə əyilmək ilə və təqlidçiliklə dəyərini bilmədiyi şeyləri itirər.

Müəllimlərdən biri mənə nəsihət edərdi. Nəsihəti əlbəttə ki, ədəbsizcəydi, amma çox məntiqliydi. Nəsihəti beləydi. İnsan məsləhətçi olmalı, yüksəlməyə baxmalı, vəzifələrdən faydalanmalıdır. Fərq etməz. Deyərdi ki. Əslində bir şey olmayan bu saqqal insanı bəzən məsləhətə görə eşşəyin arxasına soxar. Sırf məsləhət üçün! Sonra da onu sabun və şampula yuyar və ətirləyər. Saqqal bir şərt, bir əsas olar. Heç bir problem yoxdur. Heç bir yeri də qırılmaz. Artıq işi də yolundadır. Bax, bu həyat fəlsəfəsidir. Lakin tək bir pis tərəfi var ki, ədəbsiz bir şəkildə ifadə olunub. Belə baxanda biz bundan da iyrənc, bundan çirkin şeylər edirik. 

Şüur və eşşəkləşdirmə

Şüur məni daim özünə qurban edən məşğuliyyətlərdən özümə çağıran bir şeydir. Məni tez-tez özümü görməyim üçün güzgünün qarşısına keçirər. Öz həqiqi təsviri gözünün önündə olan bir nəfər belə yoxdur. Hətta gündəlik 3-4 saat güzgünün qarşısında duran insanlar belə özlərini bir dəfə də olsun görmürlər!

Şüur, yəni özünü tanıma, fəlsəfi bilgidən, elmi bilgidən, texniki bilgidən və sənaye bilgisindən daha üstündür. Bunlar bilgi olsa da, şüur deyildir. Yəni məni özümə göstərən, məni mənə tanıdan, nə qədər dəyərli olduğumu anlamağıma şərait yaradan bir şeydir şüur. Hər kəs özünə olan imanı ölçüsündə dəyərlidir. Bizi necə də sındırırlar, təhqir edirlər! Cəmiyyət və təhsil sisteminə baxın. Ailədən etibarən ən son mərhələyə qədər eyni şəkildədir. Bizi elə kiçik görürlər ki, hətta bir neçə şeyləri öz imkan daxilimizdə belə tanımırıq. Hətta heyvan balaları belə özlərini bu qədər aciz görməzlər. Belə ki özümüz haqqında danışmaqdan, özümüzü tənqid etməkdən və özümüzə sual etməkdən də acizik. Varlığımız başdan aşağı acizlikdir. Beləcə öz şəxsiyyətimizə qarşı bu qədər inancsız və cılızıq! Öz-özünü cılız görən bir insan, bir nəsil elə cılızdır! Başqasını öz kölən halına gətirmək üçün onu əvvəlcə aşağı irq olduğuna, aşağı ailə olduğuna inanacaq şəkildə tənbehləməlisən. Onda bu xor görmək, onun üçün dəhşət verici və pis bir şey olmaq deyil, tam əksi, bir eşq, arzu və istək halına gələr. Sənin kölən olar və sənin ağalığına sığınar.

Daha kiçik, lap daha kiçik

Görün bizi, biz üçüncü dünyalıları, biz şərqliləri, biz müsəlmanları nə etdilər? Əvvəlcə dinimizi, dilimizi, ədəbiyyatımızı, düşüncəmizi, keçmişimizi, tariximizi və əslində irqimizi və hər şeyimizi xor gördülər. Onlar bizi ikinci sinif insanlar olaraq qəbul etdilər. Qarşılığında isə onlar özlərini o qədər üstün, uca və dəyərli göstərdilər və bütün cəhd, dəvət, arzu  və mübarizəmizin Qərbə hamballıq etmək olduğuna bizi elə inandırdılar ki, sonunda onlar kimi danışdıq və onlar kimi addımladıq. Hətta savadlı saydığımız şəxslərimiz belə fars dilini unutdurduqları ilə fəxr etməkdədirlər. Bu nə eşşəklikdir?! Səhv başa düşməyin, burada eşşəkləri təhqir etmək istəmirəm. İnsan şüursuzluğu ilə, bilgisizliyi ilə və unutqanlığı ilə bu qədər fəxr edə bilərmi? Çox qəribədir. Qərblinin dilini almaqla, öz dilini unutmaqla və bəzi şeyləri bilməməklə fəxr edir! Bu dərəcə aciz və zəlil! Eynən Sourdelin dialektikası kimi. Sourdel dialektikası uşaq dialektikasıdır. Uşaq anası tərəfindən qovulduğunda, acıqlandığında üzülər, anasının hücumlarından əmin olmaq üçün yenə də ona sığınar. Bu Sourdel dialektikasıdır. Üstün irq, üstün millət və hətta üstün insan bir milləti öz hökmdarlığı altına, öz avtoritariyası altına almaq üçün onu xor görər. Onun dinini, imanını, ədəbiyyatını, düşüncəsini, önəmli şəxsiyyətlərini, keçmişini və hər şeyini xor görər. Beləcə o xor görülən bu ittihamlardan qurtulmaq üçün şəxsən onu təhqir edənə sığınar, bir daha bu ittihamlara tuş gəlməmək üçün özünü ona oxşadar. Diqqət edin, bəzi şeylər qərblilər üçün istehlak vasitəsi olsa da, biz şərqlilər üçün simvolik məna daşıyır. Bütün Avropa əhaləsinin 15%-i klassik musiqini, klassik simfoniyanı sevir. Amma iranlıların hamısı sevir! Əslində iranlılar hər simfoniyadan xoşlanırlar. Xoşlanmamağa kim cürət edə bilər ki?! Nə üçün? Çünki simfoniya üstün bir həzzdir! Bəhs etdiyimiz klassik musiqi bir avropalıya “gurultulu”, “baş ağrıdıcı” gələ bilər. Amma bir şərqli sonuna qədər dinləməyə, “çox gözəl!” deməyə, həzz almağa və hətta həzz almadığında isə utanmağa məcburdur. (!) Niyə? Çünki onun üçün simvolik bir mənası vardır – bir üstünlük vasitəsidir!

Bütün bunlar insanın özünə olan inancını əlindən almasının nəticəsidir. İnsanın özünə olan inancını yenidən özünə qaytaran tək şey şüurdur. İlkin olaraq mənim hansı irqə, hansı millətə, hansı tarixə, hansı mədəniyyətə, hansı zəmanəyə mənsub və nə kimi dəyərlərə bağlı olduğumu anlamalıyam. Bu bir mənliyə geri dönmək, şüura geri dönməkdir. Bundan daha üstünü fikri şüurdur, ondan da üstünü antoloji şüurdur. Mən özümü ancaq ilahi bir zirvədə insani varlıq olaraq hiss etdiyim zaman həqiqi özümü tapa bilər, özümlə yaxınlıq qura bilər, özümü anlaya bilər və həqiqi “mən”i görə bilərəm. Yalnız bundan sonra özümü heç bir qiymətə satmaram və heç kim məni satın ala bilməz. Təbii ki, kim olduğumu anladığım zaman. Bu “mən” asanca alınıb, satıla bilən “mən”dir. Və bu “mən” özünü birazca kəşf etdiyində yaradılışın ucalığını, mükəmməlliyini qavrayacaqdır. Bəli, ŞÜURLA!

İctimai şüur

Peyğəmbərlər nə filosof, nə ədəbiyyatçı, nə mühəndis, nə də sənətkar idilər. Avam camaat içində çıxmış bir insan idilər. Amma zamanın şüuruna sahib insan idilər. Bunun üçün də hər filosofdan, hər fikir adamından, müdrik yazıçı və ədəbiyyatçıdan daha çox və daha yaxşı zamanın nəbzini tuta bildilər, tarixin seyrini müəyyənləşdirdilər və dəyişdirə bildilər.  Mədəniyyət qurdular və cəmiyyətlərin taleyini dəyişdirdilər. Bu peyğəmbəranə şüura təhsilsiz, oxumamış bir insan da sahib ola bilər. Tam tərsinə olaraq bir insan əqli baxımdan yeni və köhnə elmlər üzrə alim də olsa bu peyğəmbəranə ictimai şüurdan məhrum ola bilər. Bu çox normaldır, eyni zamanda da çox əsrarəngizdir.

Buna görə iki növ şüur vardır, öz şüur (mənlik şüuru) və ictimai şüur. İctimai şüur indi dediyimlə eyni mənadadır. İndi təməl bir məsələyə keçirik. Bu kriteriyanın artıq bəlli olmasıdır. Bir insan olaraq mənim düşmənim – bir cəmiyyət, bir millət, bir inanc cəmiyyəti və bir sinif olaraq bizim düşmənimiz – (burdakı “biz” hansı ölçüdə, mərhələdə və hansı sahədə başa düşülürsə, düşülsün fərq etməz) qarşılığında cəhalət, kasıbçılıq və zillət versə o mənim düşmənimdir. Yuxarıda bəhs etdiyim tarixdə sadəcə peyğəmbərlərə xas peyğəmbəranə şüuru əlimizdən alsa və ya bu xüsusiyyətləri bizdə zəyiflətsə, kim və ya kimlər olursa olsun onlar bizim məhv edəcəyimiz ilk düşməndir. Bu ilk kriteriyadır. Əgər bunu qəbul etsək, digər məsələlər öz-özünə ortaya çıxacaq. Bu ətrafımızı əhatə edən bütün məsələləri dəyərləndirməkdə istifadə edə biləcəyimiz kriteriyadır. Zəmanə artıq keçmişdəki kimi deyil ki, xəncəri və qırmızı geyimi olan birisi gəlsin, yolunu kəssin, səni təhdid etsin və onun düşmən olduğunu anlayaq. Xeyr! Bu gün düşmən yaxamızın içindən çıxır, bəli öz yaxamızdan! Artıq əvvəlki kimi deyil ki, əlində qırmanc olan “inkişaf” gəlsin, insanları seçki qutularına səs verməyə səsləsin. Əlbəttə Qərb üçün deyirəm. Günümüzdə o qırmanc, seçki qutusuna sövq etmək üçün bir işçinin beyninin içindədir. Həm də onu həmin o taleyi ilə barışmış işçini ürəyinin istədiyi birinə rahatca səs verəcək vəziyyətə gətirər. Bu işçi öz səsini Goldwater-ə, yoxsa Jeanson-a vermək istəyir? Bəli, heç kim buna qarışa bilməəz, azaddır. Amma seçim sadəcə bu iki obrazdır, belə ki, hansına səsini verirsə versin nəticə yenə də eynidir.

Mavi oyuncaq

Sizə bir misal gətirmək istəyirəm. Zəmanəmizdə eynən plastik maddəni qoxulu qabların  içinə qoyub sonra da zibil qabı, qənd qabı, stəkan, qab-qacaq düzəldib, bir “illuziya”  ilə bazarlara necə verirlərsə, eləcə də insan və ya nəsil istehsal edirlər. Psixoloq, ictimai psixoloq, tarixçi, sosioloq, antropoloq, iqtisadçı, müəllim bir araya gəlirlər və arxalarında da GÜC:

-Proyekt hazırlayın!

-Baş üstə, lakin nə istəyirsiniz? Siz deyin, biz də istehsal edək!

-Bu afrikalı, asiyalı və latın amerikalı cəmiyyətlərdə başına tez-tez xına yaxan, konservativ, geri düşüncəli nəsil istəmirik! Çünki bizim onlara satacağımız xınamız yoxdur. Biz onların makiyaj vasitələri istehlak etməsini istəyirik. Beynəlxalq standartlara uyğun, şüursuz amma təmiz və gözəl üzlü bir nəsil istəyirik! Bəli, indi sadəcə buna ehtiyacımız var.

-Baş üstə, ağa. 4 il sonra sizə təqdim edəcəyik. Birdən Tehranda 1945-ci ildən, 1955-ci ilə qədər, bu on il içində Avropasayağı makiyaj vasitələrinin və gözəllik salonlarının 500-ə çatdığını görürük. 500-ün “inkişafa” bərabər olduğunu görürsünüz?

-Gözəl, bu nəsli necə istehsal edək?

-Bizə elə bir nəsil lazımdır ki, ənənəvi həyat tərzindən nifrət etsin. Biraz zövqü olsun. Məsələn, ayran deyil, pepsi kola içsin. Bu qədər, sadəcə bu qədər! Lazımsız olduğunu anlayacaq qədər şüurlanmasın. Biz nə qədər arpa versək, o onu daşımağına baxsın. Önünə hansı bəzəkli zibili qoysaq onu da yesin, mühakimə etməsin. Bizə bax belələri lazımdır!

-Baş üstə. Siz necə əmr edirsinizsə, elə də edəcəyik.

Düzəldirlər. Düzəldirlər. Eskimoya soyuducu satırlar. Bir afrikalı qəbilə başçısına qızıldan bir “renault” markalı maşın satır. Yurdundan iki kilometr küçəsi olmayan bir qəbilə başçısına həm də. Renault-u dəvəyə yükləyib gətirirlər, qala qapısının ağzına bağlayırlar. Başqalarına qarşı lovğalansın deyə. Bax belə edirlər. Biz də on il sonra necə oldu bu vəziyyətə gəldik deyə düşünürük. Bütün bu təməl dəyişiklik qarşısında nələri itirdiyimizi anlamırıq.

Bunu bizə nə deyə bilər? Bütün şan-şöhrət yuxarıda dediyim misal kimidir. Diqqətlə düşünsək təbii ki. nəhayət yolun sonuna gələrik. Axmaq bir dairə! Belə oyuncaq olmağın, başqalarının kuklası olmağın qarşılığında nələri qurban verdiyini sənə kim deyə bilər? Kim, hansı səs və hansı fəryad ona bunu deyə bilər, gözlərini aça bilər? Ən sonda bilirsiniz nə olar? Görməsi lazım gözləri də onlar ona verərlər, hiss etməsi lazım hissiyyatı, bilməsi lazım bilgini ona verərlər. Və onların bütün “rəngləri” xoşuna gələr. Tarix elə təkamül edər ki, yeməyimizin dadını və ləzzətini, içkilərimizin şirinliyini və turşluğunu belə özümüz seçmərik. Yaxşı, bəs bütün bunlara qarşılıq nələrimizi itirdiyimizi və bizim üçün nələrin məchul qaldığını bizə kim danışacaq? İnsana bu dərəcə təqlidçi olduğunu, bu dərəcə hər istehsal olanı, istehlak etdiyini və qarşılığında nələri itirdiyini ancaq öz şüur deyə bilər. Cəmiyyətin taleyini hansı cəngəllər qarşısında əsr olduğunu ona anlatacaq olan tək şey ictimai şüurdur. Bunu o öz başına anlaya bilməz. Bəli, onu bu lüks axmaqlığından, gözəllik axmaqlığından, aldatıcı axmaqlığdan ancaq bu iki şüur qurtara bilər. Nə fəlsəfə, nə elm, nə də texnologiya!

Şikayət

Əgər “insani şüur” və “ictimai şüur” olmazsa (bu termin indi ağlıma gəldi. Məncə kifayət qədər açıqdır.) texnologiya inkişaf etdiyi xəttdə insanın bu yolda daha çox və daha tez məğlubiyyətə uğradacaqdır. “İnsani şüur” və “ictimai şüur”dan məhrum qalan bir millətin və cəmiyyətin mühəndisi ancaq Qərb avtomobilinin təmirçisidir. Qərbli istehsalçının malını məmləkətinə gətirməsi üçün bir vasitədir. Mühəndisi olmayan bir cəmiyyətə avtomobil də gələ bilməz. Məhz buna görə də əgər bir cəmiyyətin ictimai şüuru olmazsa o müstəmləkəçisinin küçə süpürgəçisi olar. Alimi necədir? Onların alimi də pulun və gücün muzdlu işçisidir. (Düşüncəsini və tədqiqatını o alim deyil, yad birisi müəyyənləşdirər.) Üçüncü dünya beyinlərinin necə də bu iki formaya girdiyini görürük – Ya Qərbə çəkilirlər, ya da o böyük sistemdə qarın doyurmaq üçün yaradıcılıq qabiliyyətlərini qurban verirlər. Bundan necə də ləzzət alırlar! Maaşlarının 2000 tümən artmasına qarşılıq nələri qurban verdiklərini bilməyirlər. Və ya dönüb burada xarici malların istehsalında beşinci ayaq olurlar. Tədqiqatçısı, ədəbiyyatçısı, filosofu eşşəkləşdirən və yoldan çıxaran halına gəlirlər. Fizik, kimyagər, riyaziyyatçısı da onları dəstəkləmək üçün sıraya girirlər! Otuz il əvvəl Afrikada mühəndis yox idi. Fransız kapitalistləri oraya aylıq maaşı 50.000 tümən olan mühəndis göndərmək məcburiyyətində idilər. İndi isə, maşallah, afrikalıların mühəndisləri var. Hansı ki, eyni işi 2000 tümənə görürlər. Bu keçmiş və gələcək eşşəkləşdirmədən qurtaran tək şey, tək xilas yolu elmdən daha üstün “insani şüur” və peyğəmbər və ziyalı ideologiyasının bəhs etdiyi “ictimai şüur”dur. Bu ikisi üçüncü dünyanın, xüsusilə şərqli və müsəlman cəmiyyətlərin kriteriyası olmalıdır. Əgər məsələləri bu iki prinsip xaricində dəyərləndirsək, aldanarıq. Çünki dövrümüzün aldadanları keçmişin yazıq, bədbəxt göz boyayanları deyil. Buna görə də onların əsarətindən qurtulmaq, impoziya edilmiş qanun və standartlarına aldanmamaq və düşmənin planını oxumaq, insanları və nəsilləri necə öz içlərinə çəkib necə qəribələşdirdiklərini görmək lazımdır. Əgər bunu anlamazsan itirən özün olacaqsan! Sonra da düşmən bıçağı altındakı qurbanlıq qoyun olacaqsan. Onda isə özünü vurnuxan, rəqs edən birisi kimi görəcəksən. Necə də qəribədir, elə deyilmi? Bu cür heyrətləndirən möcüzəvi axmaqlıqlar nəsilləri tamamilə dünyanın içinə batırar. Qərbin belə bu cür məhbusları var. Bunu şikayət edəcək tək adresi göstəriblər bizə - Qərb!

Eşşəkləşdirmənin – istirmarın nə olduğunu bilirsinizmi? Yəni xalqı eşşək etmək. Bu eşşəkləşdirmə faktoru tarixin heç bir səhifəsində dövrümüzdəki qədər qüdrətli olmamışdır. Eşşəkləşdirmə keçmişdə yalnız eşşəkləşdirənlərin zövq, istək və təcrübələrindən ibarət idi. Bu gün elm də ona dəstək verməkdədir. Bütün əlaqə vasitələri, radio, televiziya, təhsil və tədris, mətbuat, tərcümə, teatr və s. Onun köməyinə gəlmişdir, elmi psixologiya, texnoloji sosiologiya, siyasi psixologiya və təhsil psixologiyası bir yumruq olmuşdur onun ətrafında. Eşşəkləşdirmə texnoloji və elmi silahlanmış hala gəlmişdir. Məhz buna görə onu tanımaq da çox çətinləşmişdir. Kriteriya – yenə təkrar edirəm ictimai şüur və insani şüurdur.

Mənim gündəmə gətirdiyim məsələ əgər çox böyük bir elmi məsələ, fəlsəfi məsələ, texniki məsələ, hətta cəmiyyət və həyatın irəliləməsi məsələsi olmaqla yanaşı insani və ictimai şüur daşımasaydı uğursuz, aldadıcı, yalançı və nəhayət köləlik və zillətə düşməyə, eşşəkləşməyə səsləniş – belə demək mümkündürsə yuxuya getmə olardı. Müasir köləlik ilə klassik köləlik arasında nə fərq var? İstər müasir cariyəlik, istərsə də klassik cariyəlik arasında fərq qətiyyən yoxdur. Sadəcə təqdimat fərqi var. Birinə “cariyə” deyərkən, digərinə “fahişə” deyirlər. Hər ikisi də “insan olmamaq” mənasına gəlir.

Buna görə də eşşəkləşmə insan zehninin istər fərdi, istərsə də ictimai olsun insanın bilgi, şüur və yolunun insani şüur və ictimai şüur yolundan caymasıdır. 

Bu iki şüuru yoldan çıxardan və ya bir fərdi, bir cəmiyyəti və bir nəsli bu iki şüurdan uzaqlaşdıran hər faktor eşşəkləşdirmə faktorudur. Bu iki əsas xaricində hər hansı bir əsasla, hər bir dəyərlə məşğul olmaq dovşan yuxusuna getməkdir - əsarətə düşməkdir, düşmən gücünün qurbanı olmaqdır, mütləq mənada eşşəkləşmədir. Bu müqəddəs bir şeyə dəvət olsa da belədir.

Bizim ayırd edə bilmədiyimiz bəxtsizliyimiz, əqli düşünməyi lazım olan şeydən yəni insan olaraq “mənim” taleyimdən və cəmiyyət olaraq bizim taleyimizdən qafil tutmaq üçün bizi ümumiyyətlə çox irəli, böyük və hörmətli, hətta xoşbəxtlik verən şeyləri düşünməyimizə onların bizi dəvət etmələridir. Buna görə aldadıcı olar və biz bunun fərqində olmarıq. Bu səbəblə bir yerdə belə demişdim “Əgər səhnədə deyilsənsə, istədiyin yerdə ol”. Hədəf səhnədə ola bilməmək şərtiylə istədiyin yerdə olmağındır. Əgər bir yerdə olmağın vacibdirsə, yəni orda olmalısansa lakin başqa yerdəysən o an istədiyin yerdə ola bilərsən, hamısı eynidir. İstər mey məclisində ol, istərsə də namazdaykən – ikisi də birdir!

Eşşəkləşdirmə üçün pisliklər səni ürkütməsin. Olmağın lazım olan yerdə olmadığını anlamanı istəmədikləri üçün səni həmişə pisliklərə (ya da günahlara) dəvət etməzlər. Dəvətin formasını sənin psixoloji portretinə görə seçərlər. Bəzən səni gözəlliklərə də çağırarlar.

Tərcümə: Sahil Qənbərli