***
Gənc nəsildən kimlərsə Rəsulzadələrin, Topçubaşovların öz xalqının qanını axıtmaq qarşılığında xarici dövlətlərdən aldıqları pullar hesabına xaricdə təmtəraqlı, şərəfsiz (kursiv Çəmənzəminlinindir) bir həyat yaşadıqlarını bilmək istəyirlərsə, Y.V.Çəmənzəminlinin 1976-77-ci illərdə nəşr olunmuş üç cildlik əsərlərini oxumağı məsləhət görürük. Onda sizlərə 1920-30-cu illərdə Azərbaycanda minlərlə insanın, Sovet hakimiyyəti fəalının, müəllimlərin qətlə yetirilməsinin, on minlərlə baş mal-qaranın məhv edilməsinin, ölkə ərazisində çoxsaylı sabotaj və dağıntı hadisələrinin törədilməsinin Parisdə Əlimərdan bəy Topçubaşovun yaşadığı “Senklo” villalarıyla əlaqəsi tam şəkildə aydın olacaqdır. Rəsulzadələrin, Topçubaşovların fitvasıyla təkcə 1928-31-ci illər ərzində Azərbaycanda 2 mindən çox terror və sabotaj aktı törədilmiş, nəticədə minlərlə insan qətlə yetirilmiş, xalq əmlakına, ölkə iqtisadiyyatına milyonlarla manat zərər dəymişdir. 1930-cu ildə Şəkidə təşkil olunmuş iğtişaşların, hansı ki ümumilikdə 200-dən çox insanın ölümünə, yüzlərlə insanın həbsinə səbəb olmuşdur, birbaşa Rəsulzadə və Topçubaşov tərəfindən xaricdən idarə edildiyi inkarolunmaz faktdır və bu hadisə Müsavat rəhbərlərinin silsilə cinayətlərindən sadəcə biriydi. Azərbaycanda törədilmiş hər belə iğtişaşdan, qanlı toqquşmadan sonra Rəsulzadələrin, Topçubaşovların cibinə millət naminə (kursiv Çəmənzəminlinindir) böyük pullar daxil olurdu. Onlar öldürülən hər kommunistə, dağıdılan hər kolxoza görə xarici dövlətlərdən küllü miqdarda qrantlar alır və Parisin göbəyində villalarda qayğısız həyat yaşayırdılar. Xaricdə oturub öz şəxsi mənfəətləri üçün millətin qanından səadət kərpicləri kəsən bu tip avantüristləri bu gün xalqa qəhrəman tək təqdim edən falsifikatorları oxuyanda insanın qələmə sarılaraq bütün varlığıyla bu saxtakarlara qarşı müharibə elan etməsi gəlir.
***
1930-cu ildə Sovet hökumətinə qarşı Şəki “üsyanının” (təşkilatçıları Kazım Qarabəkir paşa və Məmməd Əmin Rəsulzadə) iştirakçıları olan qolçomaqlar qiyam üçün yetərincə dəstək əldə edə bilmədiklərindən yoxsul kəndliləri ərzaq paylamaqla ələ almağa çalışırdılar. Onlar kəndlilərə şəkər, ərzaq paylayır və bunun guya aeroplanlarla Türkiyədən gətirildiyi haqqında şayiələr yayırdılar. Amma onlardan heç kim soruşmurdu ki, əgər Türkiyə dövlətinin belə imkanı varsa, onda nə üçün özünün acından bitki kökü gəmirən kəndlilərinə yardım etmir? Təxribatçılar havada uçuşan Sovet aeroplanlarının guya Türkiyəyə məxsus olması şayiə yayaraq əhalini inandırmağa çalşırdılar ki, Sovet hakimiyyəti bugün-sabah yıxılacaq, türklər bütün Qafqazda hakimiyyəti öz əllərinə alacaqlar və hamı yağ-bal içində üzəcək. Taxılı zəmilərdə gizlədib əhalini acından öldürən qolçomaqlar dəstələrinə yeni adamlar cəlb etmək üçün səxavət kisəsinin ağzını açıb yağ, qənd, ərzaq paylamaqda davam etsələr də onların “tələsinə” düşənlərin sayını barmaqla saymaq olardı. 1930-cu illərdə 200 min əhali yaşayan mahalda qolçomaqlara heç yüz nəfər də qoşulmadı. Çünki əhali yaxşı bilirdi ki, müftə pendir ancaq tələdə olur. İğtişaş tez bir zamanda NKVD tərəfindən yatırıldı və fitnəkarlar cəzalandırıldı.
***
Şəki üsyanının kiçik bir qolçomaq təbəqəsinin mənafe və marağından doğan bir şey olduğu o qədər apaçıq tarixi faktdır ki, hətta Həbibulla Manaflı özü belə bu faktı etiraf etmək məcburiyyətində qalır. O etiraf edərək yazır: “1930-cu ilin ilk aylarında üsyana hazırlıq prosesinin genişlənməsinə və intensiv xarakter almasına təkan verən başlıca amil yanvar ayının 5-də ÜİK(b)P MK tərəfindən qəbul edilən qərar olmuşdur. Həmin qərara görə 1932-ci ilin yayına kimi kütləvi kollektivləşmə həyata keçirilməli və bu zəmində qolçomaqlar bir sinif kimi ləğv edilməli idi” (H.Manaflının sözügedən kitabından). Deməli “xalq” üsyanı kimi qələmə verilməyə çalışılan silahlı qəsd ancaq və ancaq məhdud bir təbəqənin,- hansı ki qolmaqlar ailələriylə birlikdə o vaxt Respublika əhalisinin cəmi 1%-ə qədərini təşkil edirdilər, ölkə əhalisinin ən azı 90-95%-nin mənafeyinə qarşı silahlı qiyamıydı. İndi siz necə iddia edə bilərsiniz ki, Şəki hadisələri “xalq” üsyanıydı?
***
İndi bəziləri deyirlər ki, “heç nədən millətin qaymaqlarını 37-ci ildə güllələdilər”. Fikir verin, “heç nədən”, amma sonra da başlayırlar cild-cild kitablar yazıb fəxr etməyə ki, Cabbarlı, Cavid, Müşfiq və s. əks-inqilabçı idilər, türkçü idilər, Sovet hökumətinə qarşı gizli mübarizə aparırdılar. Cənablar, məgər bu 37-ci ildə “heç nə” idi? Bu o zaman vətənə, dövlətə, xalqa xəyanət, xarici xüsusi xidmət orqanları tərəfindən idarə olunan Topçubaşov, Rəsulzadə kimiləriylə eyni cəbhədə yer almaq demək idi. Sizlərin bu gün Cavidləri, Müşfiqləri gizli müsavatçı, türkçü, nə bilim nəçi kimi qələmə verən monoqrafiyalarınız, tədqiqat əsərləriniz bir daha 30-cu illərdə sözügedən şəxslərə qarşı çıxarılmış məhkəmə hökmlərinin doğru olduğunu təsdiq edir. Deyə bilmərik monoqrafiyalarda, elmi tədqiqat əsərlərində, elmi publisistik yazarlarda irəli sürülən bu qəbildən fikirlər nə dərəcədə əsaslıdır, hər halda buna görə alimlik dərəcəsi alanlar varsa deməli iddialar əsassız deyil. Müasir dövr tədqiqatçılarının bəziləri əsərlər yazıb iddia edirlərsə ki, “Cabbarlı gizli müsavatçı olub”, bu o deməkdir ki, Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyi səviyyəsinə qədər “gizli müsavatçılar” nüfuz edə bilmişdilər- belə olan təqdirdə, beynəlxalq təcridlə üz-üzə qalmış, hər an əks-inqilabi müdaxilə reallığıyla yaşayan bir ölkədə bu qəbildən faktlar DTK-nın nəzərlərindən kənarda qala bilməzdi. Partiya və dövlət orqanlarında, təşkilat və müəssələrdə təmizləmələr qaçılmaz idi. Sovet hakimiyyəti yaxınlaşan dünya müharibəsi ərəfəsində cərgələrini saf-çürük etməli, qüvvələrinə baxış keçirməliydi. Etibarsız hesab olunanlar, xarici əks-inqilabi alyansla əlaqədə şübhəli bilinənlər, bu və ya digər formada inqilaba arxadan zərbə endirməyə hazır olanlar zərərsizləşdirilməliydilər. Əks təqdirdə 1941-45-ci illər dünya müharibəsində qələbə mümkünsüz idi.
***
1930-cu illərdə Sovet Azərbaycanında minlərlə terror aktı, sabotaj var idi, hansı ki bir ucu İstanbula, Parisə gedib çıxırdı, digər ucu isə yerli hakimiyyət orqanlarına. Xarıcdən dəstəklənən təxribatçı qüvvələr yerli dövlət orqanlarına və digər qurumlara sızmışdılar. Bu sadəcə şübhə deyildi, istintaq materiallarıyla təsdiqlənən fakt idi. Bu fakt qarşısında qalan Sovet hökumətinin tam qanunauyğun hüququ idi ki, əks-inqilabi ünsürləri partiya və dövlət orqanlarından təmizləsin və təmizlədi də. 1930-cu illərin sonlarında əks-inqilabın bütün məxvi strukturları çökdürüldü. Şəki iğtişaşlarını və digər təxribatları təşkil edən “Xalq Azadələri Firqəsi” xaricdən idarə olunurdu və onun Türkiyə qanadına Kazım Qarabəkir Paşa rəhbərlik edirdi. Hər halda həbs olunmuş quldurlar öz ifadələrində bunu vurğulamışdılar. Təbii ki Qarabəkir kimi Türkiyədə nüfuz sahibi olan birisinin Şəkidəki iğtişaşlarda əlinin olması faktı üzə çıxandan sonra heç şübhəsiz Türkiyəylə əlaqələri olan bəzi ziyalılar və yazıçılar da şübhəlilər siyahısına düşərək nəzarətə götürüldülər. Ələlxüsus da Hüseyn Cavid kimi öz dilində yazmağı ar bilərək osmanlı dilində “gəliyorum”, “gediyorum” yazanlar izlənməliydilər.
Bu gün bizim bir çox ədəbiyyatşünaslarımızın, filoloqlarımızın yazılarını oxusanız 37-ci ildəki represyalara haqq qazandırarsınız. Məsələn, hər kəs yaxşı bilir ki, Cəfər Cabbarlı əvvəl müsavatçı olsa da Sovet hakimiyyəti qurularkən inqilabın tərəfinə keçir, Azərbaycanda Sovet dramaturgiyasının əsasını qoyur, Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik edir və öz əcəliylə vəfat edir. Müasir tədqiqatçılar dəridən-qabıqdan çıxaraq əsaslandırmağa çalışırlar ki, Cəfər Cabbarlı Sovet dövründə gizli müsavatçı olmuş, sətiraltı sözlərlə öz ideyalarını təbliğ etmişdir. Hətta iddia olunduğuna görə Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Müsavatın sonuncu iclası gizli şəraitdə C.Cabbarlının evində keçirilib. Çox yox, elə bu tədqiqat əsərlərindən birini 37-ci ildə müstəntiqlərin stolunun üstünə qoysaydınız, Cəfər Cabbarlı güllə qabağına gedərdi- çünki sözügedən yazıçıların gizli müsavatçı olması, əks-inqilabi fəaliyyətləri kommunistlərin uydurması yox, müasir ədəbiyyatşünasların bəzilərinin gəldiyi elmi nəticədir. Olsun ki Cabbarlı əcəliylə öldü, represiyaları görmədi, amma Cavid, Müşfiq bu prosesləri gördülər. Bu gün Cavidin, Müşfiqin, Cabbarlının “millətçi”, “türkçü”, “antikommunist”, “əksinqilabçı” olduğu barədə cild-cild kitab yazan alimlərin babaları elə bu qəbildən danosları yazıb müstəntiqlərin qabağına qoyurdular, üzlərinə dururdular, nəticə isə hər kəsə məlumdur. Məgər buna görə Sovet hökuməti günahkar idi?
***
Bu gün liberallar 1937-ci ilin təkcə repressiyalarından danışırlar. Amma 1937-ci ilin başqa məsələləri də vardı. Həmin 1937-ci ildə Azərbaycan tarixində ilk dəfə geridə qalmış aqrar ölkədən iri maşınlı sənaye respublikasına çevrilmişdi. Həmin 1937-ci ildə Azərbaycan iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, məhsul istehsalının həcminə, iqtisadiyyata yönəldilən kapitalın həcminə və elektrik enerjisi istehsalına görə Sovet İttifaqında digər respublikaları geridə qoyaraq Rusiya və Ukraynadan sonra 3-cü olmuşdu. Həmin 1937-ci ildə yarım milyondan çox uşaq məktəblərdə təhsil alırdı və şagird kontingentinin sayına görə Azərbaycan bütün müsəlman dövlətlərini, hətta Türkiyə, İran, İraq kimi böyük müsəlman dövlətlərinin birgə ümumilikdə göstəricisindən də üstün idi. Həmin 1937-ci ildə müsəlman Şərqində Azərbaycan ən çox tələbə və şagird təhsil alan ölkəydi. Həmin 1937-ci ildə müsəlman ölkələri arasında Azərbaycan təhsilə ən çox vəsait xərcləyən ölkə idi. Həmin 1937-ci ildə Azərbaycan əhalisinin hər 10 min nəfərinə düşən tələbələrin sayına görə hətta Hollandiya, Belçika, Norveç kimi Avropa dövlətlərini açıq fərqlə üstələyirdi. Azərbaycanda metro tikintisinin layihəsi hazırlananda müsəlman ölkələrinin heç birində adicə tramvay xətti də yox idi- amma Azərbaycanda ilk tramvay xətti 1926-cı ildə istifadəyə verilmişdi ki, bu SSRİ-də və bütün Şərqdə ilk tramvay xəttiydi. Azərbaycanda ilk elektrikləşmiş dəmiryol xətti istifadəyə veriləndə nə SSRİ-nin digər regionlarında, nə də Şərqdə heç bir dövlətdə elektrik dəmiryol xətti yox idi. Liberallar bu məsələlərdən danışmağı sevmirlər. Onları ancaq 1937-ci illin repressiyaları maraqlandırır.
***
Yusif Vəzir Çəmənzəminli M.Ə.Rəsulzadənin, Topçubaşovun yaxın silahdaşı olmuş, Müsavat hökuməti devrildikdən sonra belə illərlə Müsavatın Türkiyədəki səfiri vəzifəsini icra etmiş, onların xalqın qanı ilə alver edib xaricdə lüks içində yaşadıqlarını gördükdən sonra Müsavat firqəsinə tüpürərək Sovetlər ölkəsinə qayıtmışdır. Çəmənzəminli Müsavat liderlərinin iyrəncliklərindən bəhs edərkən yazırdı: “Əgər Məmməd Əminlər Azərbaycanda feodalizmin zühuruna və qolçomaqların təkrar iş başına gəlməsinə inanırlarsa, əmin olsunlar ki, bu olmayacaqdır. Bütün Azərbaycan gəncləri ölərlər, lakin köhnəlmiş idarənin təkrar hökm sürməsinə razı olmazlar. Çünki böyük inqilabın feyzləri geri alınmaz”.
***
Müsavatçıların bəyənmədiyi Məşədi Əzizbəyov inqilabçı dostlarının həbsdən girov qarşılığında buraxılması üçün pul toplayanda öz evini banka girov qoyaraq pul götürüb dostlarını həbsdən çıxarmışdı. Əzizbəyov bənzər hərəkətləri dəfələrlə öz fəhlə yoldaşlarının problemlərini həll etmək, aktyor Sarabskinin evinin bank tərəfindən müsadirə olunmasının qarşısını almaq üçün etmişdi. Belə ki Sarabski banka evini girov qoyub borc pul götürür, pulun faizini vaxtında ödəyə bilmədikdə isə bank aktyorun evini müsadirə etmək, əlindən almaq istəyir. Məşədi Əzizbəyov Sarabskinin əvəzindən borcu ödəyərək aktyorun evinin əlindən alınmasına yol vermir. Kommunist əxlaqı insanlarda belə altruist kollektivçi, ictimai mənafeni öz şəxsi qazancından üstün tutan keyfiyyətləri formalaşdırdığı halda, bəy-xan dünyagörüşü olan müsavatçılıq insanlara eqoizm, xudpəsəndlik, cılız şəxsi tələbatlarının ödənilməsini başqalarının yaşamaq hüququndan üstün tutan rəzil xüsusiyyətlər aşılayır. Məsələn, Topçubaşov Parisdə bahalı villada yox, sadə bir evdə də yaşaya bilərdi, bundan qənaət etdiyi pullarla mühacir dostlarına kömək edərdi, onların həyatlarını xilas edə bilərdi. Amma o belə etmir, villada yaşamağı silahdaşının həyatından üstün tutur. Çünki o bir bəydir, ona sadə evdə yaşamaq alçaqlıq gətirər, o villada yaşamalıdır, hər kəsə önəmli şəxs olduğu hissini təlqin etməlidir- başqaları harada ölürsə-ölsün, onun üçün fərq etməz. Bu rəzil, mürtəce dünyagörüşün daşıyıcısı olan birisinin guya 1918-20-ci illərdə Paris Sülh Konfransında Azərbaycan naminə iş aparması, sonra isə guya Azərbaycanın dərdləriylə yaşaması cəfəngiyyatdır. Topçubaşov 1918-20-ci illərdə Parisdə ancaq özü üçün, öz şəxsi lüks həyatının təminatı üçün çalışıb və sonrakı mühacir həyatının dəbdəbəsi də bunu bariz şəkildə sübut edir. Topçubaşov Paris Sülh Konfransı adıyla Parisdə özü üçün şərait qurub-yaratmaqla məşğul idi.
***
Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazır ki, Azərbaycanda təşkil etdikləri fitnələrin və diversiyaların müqabilində xarici dövlətlərdən alınan vəsait tezliklə mühacirlər arasında parçalanmaya səbəb olmuşdu. Çünki Rəsulzadə, Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov bu pulları mənimsəyərək öz lüks həyatlarına xərclədikləri halda digər mühacirlərə heç 1 dollar da vermirdilər. Çəmənzəminli yazır ki, onun öz yanında mühacirlər dəfələrlə Xəlil bəy Xasməmmədovu döymək istəmiş, onunla əlbəyaxa olmuşdular. Çəmənzəminli belə bir epizodu xatırlayır ki, bir dəfə Topçubaşovun əlinə yenə “millət naminə” böyük pullar keçmişdi. O mənə təklif etdi ki, İstanbul səfiri işini Xəlil bəy Xasməmmədova təhvil ver, sonra isə qərarını dəyişərək bildirdi ki, ad Xəlilbəyin olsun, işləri sən apar. Sonradan mənə məlum oldu ki, Topçubaşov Xəlil bəyə “səfir” vəzifəsinə görə ayda 15 milyon frank maaş yazır və bununla da “səfirliyin” saxlanma xərcini süni surətdə şişirdərək qrant pullarını mənimsəyir. Sonra Çəmənzəminli yazır ki, qardaşımın vəziyyəti çox ağır idi, hər gün irəliləyən vərəm azarı onu ölüm döşəyinə salmışdı. Eşitdim ki, yenə Topçubaşovun əlinə “millət naminə” böyük pullar keçib, məktub yazıb qardaşımın dərdini ona anladıb yardım etməsini xahiş etdim, amma cavab gəlmədi. Sonra yaşadığı Senklo villasına yollandım və “mən şəxsim üçün heç bir şey təmənnasında deyiləm, fabrikdə çalışaraq həyatımı təmin edirəm, xəstə bir azəri türkü üçün yardımınızı əsirgəməyin” dedim. Amma Topçubaşov pulu olmadığını söyləyib yardım xahişimizi rədd etdi, Rəsulzadə isə sadəcə 3 dollar göndərdi. (Y.V.Çəmənzəminli, əsərləri, 3-cü cild, Bakı, 1977).
İndi siz fikir verin, xarici dövlətlərdən alınan qrant pulları ilə villalarda yaşayıb kurortlarda istirahət edənlər öz silah yoldaşlarının müalicəsi üçün heç qara qəpiyə də qıymadılar və nəticədə sözügedən şəxs xəstəlikdən öldü. Öz dostlarından, silahdaşlarından qəpik-quruşu əsirgəyənlərin guya millət naminə “əzablı” mühacir həyatı yaşadıqlarıyla bağlı medianın uydurduğu sentimental hekayələr adamda acı ikrah hissindən başqa heç bir hiss doğurmur.
***
Məmməd Əmin Rəsulzadənin, Topçubaşovun fitvasıyla yerli əks-inqilabi ünsürlər təkcə 1931-ci ildə Azərbaycanda irili-xırdalı 830 terror aktı həyata keçirmiş, yüzlərlə adamı qətlə yetirmiş, minlərlə baş mal-qara məhv etmişdilər. Belə terror aktlarının sadəcə birində kolxozun gözətçisi öldürülmüş, 100 baş mal-qara aparılmış, ot tayalarından yalnız qara kül qalmışdı. İndi təsəvvür edin ki, bir il ərzində 830 belə hadisə törədilmlşdir.
Bunun adı barbarlıq, öz xalqına və ölkənə qarşı vəhşilikdir. Liberallara görə isə bu “istiqlal savaşı”dır.
***
Müsavatçı bəylər xaricə qaçanda torbalarla qızıl aparmışdılar. Yusif Vəzir Çəmənzəminli Cümhiriyyət parlamentinin sədri işləmiş Topçubaşovun Parisdə yaşadığı lüks həyat haqqında belə yazırdı: “Əlimərdan bəy vaxtilə Napoleon İqamətgahı adlanan “Senklo” məhəlləsində bir villada yaşayırdı. Bir gün işdən sonra “Senklo”ya getdim, Əlimərdan bəyi xanımı ilə villada yalnız gördüm. Coluq-çocuqlarını bir neçə aylığa dəniz kənarına təmiz hava almaq üçün göndərmişdilər”. Nəzərə alın ki, o zaman Paris dünyanın paytaxtı sayılırdı. Belə bir yerdə düz Parisin göbəyində, Napoleon İqamətgahı məhəlləsində villada yaşayasan, uşaqlarını bir neçə aylıq kurorta göndərəcək qədər zəngin olasan- hamısı da Azərbaycan xalqının qan bahası, qan pulu hesabına! Buna qaniçənlikdən başqa ad vermək olmaz.
***
Rəsulzadə öz arvad-uşağını Bakıda kommunistlərə “təhvil” verib xaricə getmişdi, halbuki belə bir şeyə qətiyyən ehtiyac yox idi, çünki özü xatirələrində etiraf edirdi ki, Stalin ona ailəsiylə birlikdə hansı xarici ölkəyə getmək istəsə kömək etməyə hazır olduğuyla bağlı söz vermişdi. Amma Rəsulzadə xaricə tək getdi. Buradan böyük bir sual işarəsi ortaya çıxır: ailəsinin qədrini bilməyən birisi millətinin qədrini bilib qeyrətini çəkə bilərdimi? Rəsulzadə sonra xaricdə Polşa yəhudisi olan qadınla evləndi. Bu seçim də təsadüfi deyildi. Praqmatik zəka sahibi olan Rəsulzadə Avropanın sionist dairələrinin və xüsusi xidmət orqanlarının simpatiyasını qazanmaq üçün nədən necə istifadə etməyi çox yaxşı bilirdi.
***
Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazırdı ki, necə olur, Bakıda parlamentdə hakimiyyətin Sovetlərə verilməsinə səs verənlər bir neçə həftə sonra Gəncədə qanlı silahlı qəsd törətdilər? Parlament qaydasında hakimiyyət kommunistlərə dinc şəraitdə verildikdən sonra Gəncədə belə bir qanlı qiyama nə ehtiyac var idi? Çəmənzəminliyə görə Topçubaşovların, Xəlilbəylərin Türkiyədəki, Avropadakı dəbdəbəli villa həyatı bu “ehtiyacın” haradan yarandığına bariz sübut idi... M.Ə.Rəsulzadələr, Topçubaşovlar, Xəlil bəy Xasməmmədovlar və digərləri Molla Mustafa Əlicanov, Mustafa bəy Əlicanbəyov, Bəhrambəy Nəbibəyov kimi yerli əlaltılarının hesabına dinc insanları qırğına vermək və iğtişaşlar təşkil etmək yolu ilə xarici xüsusi xidmət orqanlarından küllü miqdarda pul alırdılar. Onlar Türkiyədki, Avropadakı villalarda lüks içərisində eyş-işrətli bir həyat keçirir, xalqın qanını axıtmaq müqabilində alınmış pulların hesabına şərəfsiz bir həyatın dadını çıxarırdılar. Hələ Şəki hadisələrindən əvvəl 1927-ci ildə xaricdən idarə olunan ittihadçı bir qrup mayın 1-də Ağdamda qanlı iğtişaş törətmək planlasa da hadisədən əvvəl qəsd təşkilatçıları ifşa olundular. Amma bir neçə gün sonra Paris qəzetləri yazırdılar ki, guya Azərbaycan ərazisində “əzəmətli” üsyan baş vermiş, amma qüvvələr qeyri-bərabər olduğundan “üsyan” yatırılmışdır. Sual olunur: Paris qəzetlərində belə “əzəmətli” üsyanlar uydurmaq, guya üsyançılarla Sovet qoşunu arasında qanlı toqquşmalar olduğu barədə məlumatlar dərc etdirmək kimin və kimlərin, nə üçün marağındaydı? Bəyəm Azərbaycan adlı bir məmləkətin, hətta indinin özündə belə varlığından xəbərsiz olan Paris əhli üçün Ağdamda və ya qeyri-rayonların birində baş vermiş “əzəmətli” üsyan hansısa maraq kəsb edirdi? Əlbəttə ki yox. Belə qəzet yazıları Rəsulzadə, Topçubaşov və bu qəbildən olan qrant ovçularından başqa heç kəsə lazım deyildi- onlar bu materialları hazırlayıb xarici kəşfiyyat qurumlarına təqdim edirdilər və ordan küllü miqdarda pul alırdılar. Rəsulzadələrin, Topçubaşovların Polşa diktatoru general Pilsudskidən külli miqdarda pul almaları, hətta aylıq məvacib qarşılığında Polşa xüsusi xidmət orqanlarına şpionluq etmələri tarixi faktdır və bununla bağlı arxiv sənədləri mövcuddur.
***
Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazırdı ki, 1920-ci ilin yayında Gəncədə baş verən anti-sovet qiyam zamanı “Tiflisdən gürcü qoşunu gətirməyə gedirik” bəhanəsi ilə aradan çıxmış müsavatçılar Xəlil bəy Xasməmmədov və Məşədi Əli Rəfiyev Türkiyəyə gəldikdən sonra villada xalı-xalça içərisində yaşayırdılar. Çəmənzəminli bu barədə belə yazırdı: “Müsavatçı Xəlil bəy Xasməmmədov, Məşədi Əli Rəfiyev “Tiflisdən gürcü qoşunu gətirməyə gedirik” bəhanəsi ilə xalqı qan içində buraxıb qaçmışlar. İstanbulda “millət naminə” toplanan pullardan həyatlarını əvvəlkindən daha gözəl qurmağa müvəffəq olmuşlar. Xəlilbəy bir böyük ev icarə edir, xalçalar və mebel alır... Halbuki başqa mühacirlər gündəlik yeməyə möhtac idilər”.
Qeyd edək ki, həmin vaxt İstanbulda Müsavatın səfiri olan Çəmənzəminli dolanışığını təmin etmək üçün zavodda fəhlə işləyirdi. Ortaya sual çıxır: bəs Xəlilbəy hansı xidmətlərin müqabilində villada yaşamaq şərəfinə nail olmuşdu? Təbii ki Gəncədə tökülən nahaq qanların qarşılığında Avropa dövlətlərinin verdiyi istiqrazlar, bugünkü dillə desək, qrantlar hesabına!
***
Sabiq müsavatçı Çəmənzəminli yazırdı: “Yəqin ki Azərbaycanda xaricdəkilərin “milli məfkurə” deyə bağırdıqlarına inanan sadəlöhv adamlar var. Əmin olsunlar ki, aldanıblar... Topçubaşovlardan, Xəlil bəy Xasməmmədovlardan, qoçu Məşədi Əlilərdən, Rəsulzadələrdən və başqalarından millətə xeyir gəlməz... Əgər “milli məfkurə” bizə zülm bəxş edəcəksə, ölsün o məfkurə... Mənən ölən qüvvə maddiyat hesabına dirilə bilməz. Buna görə də onlar millətin qanı və namusu bahasına da olsa, xarici istiqrazlar qazanaraq şərəfsiz həyatlarının təminatına çalışırlar”. (Y.V.Çəmənzəminli, əsərləri, 3-cü cild, Bakı, 1977).
***
1930-cu illərdə mülkünü itirmiş bəylər və hegemonluqları əllərindən alınmış qolçomaqlar gizli müsavatçıların təbliğatı sayəsində sadəlöhvcəsinə inanırdılar ki, guya türklər 1918-ci ildəki kimi gəlib yenə də torpaqları əvvəlki sahiblərinə qaytaracaqlar. Tədqiqatçı Həbibulla Manaflı iddia edir ki, qolçomaq və keçmiş bəylərin Türkiyə heyranlığı guya milli-dini dəyərlərlə bağlı imiş, guya dini heysiyyəti “tapdanan” xalq Türkiyənin timsalında öz dini dəyərlərinin xilasını görürmüşlər. Amma Manaflı bir şeyi unudur ki, 1928-ci ildə Türkiyədə “dövlətin rəsmi dini” haqqında maddə konstitusiyadan çıxarılmış və bununla da din dövlətdən ayrı elan edilmişdi. 1929-cu ildə isə Türkiyə dövlətində Azərbaycanda olduğu kimi əlifba islahatı keçirərək ərəb əlifbasından imtina etmiş, yeni latın qrafikalı əlifbaya keçilmişdi, hansı ki Molla Mustafa Əlicanov eyni islahatları Azərbaycanda “küfr” elan etmişdi. İndi sual olunur: necə olur ki, Azərbaycanda bu qəbildən islahatları küfr elan edib latın əlifbalı kitabları yandırtdıran, müəllimləri öldürtdürən Molla Mustafa eyni “küfrü” təkrar edən Türkiyəni xilaskar kimi təbliğ edirdi? Guya Molla Mustafanın Atatürkün Türkiyə Cümhuriyyətində apardığı islahatlardan xəbəri yox idi? Bəyəm o bilmirdi ki, Türkiyənin özündə geyim islahatları, əlifba islahatı, dini idarələrə aid torpaqların müsadirə olunması prosesi gedir? Yoxsa cənab Mollanın Türkiyə Cümhuriyyətində ictimai yerlərdə çadra, baş örtüyü, papaq qoymağın qadağan olunmasından xəbəri yox idi? Bəlkə möhtərəm Mollaya Atatürkün müasirləşmək islahatlarını süngüylə qarşılamış din xadimlərinin kamalist məhkəmələrin hökmüylə dar ağaclarında bitmiş aqibətləri məlum deyildi? Bəyəm Molla Mustafa 1920-30-cu illərdə kamalist inqilab məhkəmələrində nə qədər dindarın kəlləsinin getdiyindən xəbəri yox idi? Sözügedən tarixdə Türkiyə Cümhuriyyətində dövlət məktəblərində dini dərslərin tədrisinin qadağan olunması, Quran kurslarının, mədrəsələrin bağlanması faktları Türkiyə xüsusi xidmət orqanlarına şpionluq edən Molla Mustafalara, Hüseyn Əsədulla oğullarına məlum deyildi? Bəlkə “Ayasofya” məbədinin dini ayinlər üçün qadağan olunaraq muzeyə çevrilməsi faktından xəbərsiz idilər?! Yox, gecə-gündüz Türkiyədən, Parisdən təlimat alan bu adamlar hər şeydən xəbərdar idilər. Onda sual çıxır, əgər dedikləri kimi davaları “din”, “millət” davası idisə, “küfrlə” məşğul olan Türkiyə dövlətinə niyə nifrət etmirdilər, “mayası allahsızlıqla yoğrulmuş Lenin bayrağı altında ancaq satqınlar yaşayar” deyənlər nə üçün “allahsız” Atatürkün bayrağı altında, həm də paşaların tapdağı altında yaşamaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar? Cavab çox sadə və aydındır: çünki dava din davası yox, yorğan davasıydı, mülk, pul davasıydı!
***
1930-cu illərdə xaricdən idarə olunan Molla Mustafa və digər qəsd təşkilatçıları məqsədli surətdə əhali arasında belə şaiyələr yayırdılar ki, guya türklər SSRİ-yə hücum edib Azərbaycanda və bütün Qafqazda hakimiyyəti ələ alacaqlar və bununla da “Böyük Türkiyəylə birləşmə” prosesi başa çatacaqdır. Amma əhali arasında bu şaiyələrlə də tərəfdar toplamaq mümkün olmurdu. Əvvəla ona görə ki, Osmanlı işğalından cəmi 12 il keçirdi və hər kəs işğalçıların yerli əhalinin başına açdıqları oyunları, təhqirləri çox gözəl xatırlayırdılar. Məsələn, Osmanlılar 1918-ci ildə Azərbaycanı işğal edərkən kişiləri şalvarlarını aşağı çəkərək tavanın üzərinə oturdurdular və qazanın içinə siçan buraxaraq altdan onu qızdırmağa başlayırdılar. Qazan qızdıqca siçan vurnuxur, o tərəf bu tərəfə qaçaraq çıxmağa deşik axtarırdı, özünü qazanın üstündə oturmuş kişinin anus dəliyinə soxurdu. Yaxud da kişilər küçədəcə soyundurulub zopa deyilən şallaqla döyülürdülər- hadisənin canlı şahidləri çox sonralar da xatırlayırdılar ki, Sovet hakimiyyəti qurularkən hələ bir çox kişilərin zopa yarası sağalmamışdı. Bəli, Manaflının “xilaskar” kimi qələmə verdiyi osmanlı işğal qüvvələri hələ ən yaxşı halda yerli əhaliylə belə rəftar edirdilər. Ona görə də “Böyük Türkiyəylə qovuşmaq” sayaqlamasına 1918-ci ildə türklər tərəfindən dar ağaclarından asılan və güllələnən əhalinin rəğbət göstərməsi mümkün deyildi. Bu şaiyələr ən yaxşı halda varlı qolçomaqlar, keçmiş bəylər, mülkədarlar arasında özünə tərəfdar tapırdı, çünki bu təbəqələr yaxşı xatırlayırdılar ki, 1918-ci ildə osmanlı paşaları və ingilis işğal qüvvələri bəylərin torpağını ələ keçirən kəndliləri necə cəzalandırırdılar, hələ üstəlik onları bəyə vurulan zərərə görə təzminat da ödəməyə məcbur edirdilər.
***
Nə yazıqlar olsun ki, "Şəki üsyanı" kitabının müəllifi Həbibulla Manaflı öz qəhrəmanlarını ən kobud, ən vəhşi, ən yırtıcı istismarçıların içində axtarır. Onun “qəhrəmanlarının” cərgəsində adlarını çəkdiyi Xudu Abdullaoğlu (Zəyzid) və Cəfər Mirzəoğlunun (Bideyiz) quldur dəstələri kolxozçulara, kənd fəallarına və kommunistlərə qarşı 50 terror aktı həyata keçirmişlər. Manaflı bu quldurların terror əməllərinə bəraət qazandırmaq üçün öldürülən Dövlət Siyasi idarəsinin rayon müvəkkili Aqacanovun (ermənidir) adını çəkməklə işini bitmiş hesab edir. Ümumiyyətlə son vaxtlar cəmiyyətdə hökm sürən “süni” anti-erməni əhval-ruhiyyəsi bu girdirmə tarixçilərin işinə əməlli-başlı yarayıb. Onların məntiqinə görə quldur Xudu bir nəfər erməni öldürübsə deməli öldürdükləri onlarla günahsız kolxozçunun, muzdurun qanını onlara bağışlamaq olar. O bir nəfər erməninin adını çəkməklə quldurların kəndlilərin evini yandırması, kolxozun mal-qarasını kütləvi şəkildə məhv etməsi faktlarını ört-basdır etməyə çalışır- oxucuda elə rəy yaratmağa çalışır ki, quldurlar sanki ermənilərə qarşı mübarizə edirlərmış. Yox, cənab Manaflı, sizin “qəhrəmanlarınızın” əli yüzlərlə azərbaycanlının qanına batmışdı- onları “milli qəhrəman” edə bilməyəcəksiniz. Həm də sizin “milli” quldurlarınız yüzlərlə azərbaycanlının qanını axıtmaqda elə ermənilərlə də az əməkdaşlıq etməmişdilər. Məsələn, M.Ə.Rəsulzadə 1927-ci ildə Parisdə təsis olunmuş “Qafqaz Konfederasiyasının istiqlaliyyəti komitəsi”ndə daşnaklarla birgə Qafqazda törədiləcək terror aktlarına rəvac və fitva vermirdimi, yoxsa Çopur Məmməd və Tiqran Arutyunov onların təlimatlandıraraq terror törətmək üçün Qafqaza göndərdikləri diversantlar deyildilərmi? O Tiqran Arutyunov ki kolxoz fəallarına, kəndlilərə qarşı qəsd təşkil edir, kolxozlardakı xalq əmlakını dağıdıb məhv edirdi. Azərbaycan xalqının ləyaqətli oğullarını Rəsulzadələr, Topçubaşovlar quldur qolçomaq Tiqran Arutyunovların əliylə məhv edir, iqtisadiyyatını xaraba qoyurdular.
***
Planetimizdə minlərlə xalq yaşayır. Əgər siz onların ədəbiyyatını, folklorunu təhlil etsəniz görərsiniz ki, xalqlar nə qədər çox rəngarəng olsalar da onların qəhrəmanlıq kriteriyaları ortaq və oxşar dəyərlərə əsaslanır. Yəni müxtəlif xalqlara məxsus olan qəhrəmanlar bir-birilərinə çox oxşayırlar. Bu oxşarlıq da ondan irəli gəlir ki, bütün xalqlarda qəhrəman el-oba, camaat, bir sözlə, xalq mənafeyi üçün çalışıb-vuruşanlardır. Yəni öz şəxsi mənafeyini ictimai mənafeyə qurban verənlərdi... Abbasqulu bəy Şadlınski mülkədar idi, amma öz torpağını, mülkünü könüllü şəkildə kolxoza bağışladı və bununla da öz şəxsi, fərdi mənafeyini xalqın, el-obanın, ictimaiyyətin mənafeyinə qurban verdi. Ona görə də belə şəxslər dünya durduqca həmişə qəhrəman kimi xatırlanacaqlar. Çopur Məmməd də mülkədar idi. “Mənə qismət olmadısa, başqalarına da qismət olmasın” deyib kolxozun mal-qarasını, ot tayalarını yandırtdırır, respublika iqtisadiyyatına küllü miqdarda zərər vururdu- belə çopur məmmədlər isə yüzlərlə yox, minlərləydi. Təkcə 1928-ci ildə qolçomaqlar irili-xırdalı 400-ə qədər terror aktı həyata keçirmişdılər. Bura muzdurların diri-diri yandırılmasından, kommunistlərin, Sovet fəallarının qətlinə, həmçinin kolxozun əmlakının dağıdılmasına, traktorların, mal-qaranın yandırılmasına qədər yüzlərlə cinayət aktı daxildir. Belə ki sözügedən ildə Azərbaycanın təkcə 6 qəzasında 50-yə qədər muzdur xüsusi amansızlıqla qolçomaqlar tərəfindən qətlə yetirilmiş, yüzlərlə muzdura isə ağır işgəncələr verilmişdi. “Bakinski raboçi” qəzetinin 1928-ci il 24 dekabr (№311) nömrəsində yazılır ki, Göyçay qəzasının bir neçə fəal muzduru, yəni kolxoz quruculuğunun fəal iştirakçısı olan kəndlilər diri-diri odda yandırılmışdılar. Yenə həmin mənbənin 15 oktyabr nömrəsi isə xəbər verirdi ki, Göyçay qəzasının Alpaut kəndində qolçomaq bir nəfər muzduru üzərinə od töküb yandıraraq öldürmüşdü... Bəlkə bəzilərinin düyagörüşünə görə mal, mülk insan həyatından daha dəyərlidir və bu qəddar qətllərə, onların qatillərinə bəraət qazandırmağa çalışacaqlar, amma mənim düyagörüşümə görə heç bir mülk, əmlak insan həyatından qiymətli ola bilməz və heç bir mülkün qarşılığı insan həyatı oa bilməz. Bayaq vurğuladığımız xüsusi amansızlıqla törədilmiş qolçomaq cinayətləri Leninin belə bir sözünü təsdiqləməkdədir ki, “qolçomaqlar... ən yırtıcı, ən kobud, ən vəhşi istismarçılardır”.
***
Sovet hökuməti respublikada ərzaq qıtlığı yaşandığı bir zamanda Salyanda təkcə bir qolçomaqdan 150 ton buğda müsadirə etdi. Ümumilikdə qolçomaqlar yüz min tonlarla buğdanı dövlət qiymətinə satmaq əvəzinə onu zirzəmilərdə gizlətməyi üstün tuturdular. Nəticədə ölkədə yüz minlərlə insan çörək çatışmamazlığından aclıq çəkirdi. İndi sual edirəm, öz mənfəəti naminə xalqını acından ölümə məhkum edənlər 1930-cu ildə Şəkidə müəllimləri, kolxoz fəallarını, kommunistləri camaatın gözü qabağında güllələyəndə doğrudanmı xalq mənafeyini düşünürdülər?! Xalqından bir kisə unu əsirgəyəndən də heç qəhrəman olar? Görün tarixi saxtalaşdıraraq kimlərdən qəhrəman düzəldirlər?!
***
Dünənki fərarilərin nəvələri bu gün xalqın qəhrəman oğullarına sırf kommunist olduqları üçün lənət yağdırır, onların işıqlı xatırəsini ləkələməyə çalışırlar, amma unudurlar ki, Günəşi palçıqla suvamaq olmaz. Pafoslu sözlərlə, qələmin qüdrətiylə dünənki quldurdan qəhrəman qayırmaq olmaz. Bir qarış torpağa görə kəndlini ot tayasına doldurub od vuranlar, muzdurun üzərinə neft töküb diri-diri yandıranlar, öz xalqına bir kisə unu qıymayan qolçomaqlar heç vaxt millət üçün canını güllə qabağına verməz, malına qıymayan canına heç qıymaz. 1918-19-cu illərdə mülkədar Sultanov min hektarlarla kənd icmasına aid torpağı müsavat pristavının əliylə zəbt etmişdi, Sovet hökuməti onun kəndlilərdən qəsb etdiyi torpağı müsadirə edib yenidən kəndlilərə payladı, bundan sonra xaricə qaçan mülkədar Sultanov xaricdə Rəsulzadəylə birlikdə “Prometey” təşkilatına daxil olub guya “milli məfkurə” uğrunda mübarizəyə atıldı. İndi oxucudan soruşuram, siz bu torpaq oğrusunun səmimiyyətinə inanırsınız? Necə olur, dünən öz mənfəəti naminə icma torpağını zəbt edən, bununla yüzlərlə kəndli ailəsini səfalətə, dilənçiliyə məhkum edən bir şəxs bir neçə il sonra “azadlıq” fədaisi donuna bürünüb axırıncı tikəsini belə əllərindən aldığı kəndlilərin “milli” azadlığı üçün çalışmağa başlayır?!
***
Heç kəs düşünməsin ki, 30-cu illərdə ancaq ziyalılar repressiyaya məruz qalırdılar, yox, ziyalı təbəqə repressiyaya məruz qalmışların heç 1%-ni də təşkil etmirdi- amma nədənsə kimlərsə ancaq bu 1%-i qabardır, çünki bunun ətrafında yaxşı dramatik şou yaratmaq mümkündür. Biz heç də o iddiada deyilik ki, guya repressiyalarda güllələnən, həbs edilənlərin hamısı aldığı cəzaya layiq idi, yox, əlbəttə haqsızlıqlar, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən buraxılmış xətalar da istisna edilmir. Amma ümumilikdə 30-cu illərdə repressiyalar qaçılmaz zərurət idi, əks halda Azərbaycan xalqı əks-inqilabın kütləvi qırğınlarıyla üz-üzə qalacaqdı. Molla Mustafanın və Mustafabəyin bandaları hələ iğtişaşlardan əvvəl əhalini açıqdan-açığa hədələyici vərəqələr yayırdılar. Belə vərəqələrin birində deyilirdi: “Sovet hakimiyyəti xarici dövlətlərin təzyiqinə tab gətirməyib tezliklə yıxılacaq və bu gün bizə qarşı olanları sabah yaxşı aqibət gözləmir”. Bəli, xalqla belə ultimatum dilində danışanların hakimiyyətə gələcəyi təqdirdə düşünürsünüzmü nələr olacaqdı? Nələr olacaqdısa, bunun kiçik bir nümunəsini Bəhrambəylər 1930-cu ilin cəmi bir neçə günü ərzində Şəkidə əyani surətdə nümayiş etdirdilər -kommunistlər, komsomol fəalları, kolxozçular, müəllimlər- hamısı da silahsız, evindən çıxarılaraq küçədə, hamının gözləri qarşısında güllələnirdilər. Sadəcə iki gün ərzində bir rayonda 27 nəfər insan banditlər tərəfindən qətlə yetirildi, bundan əvvəl daha 7 nəfər müəllim, hətta bandit Bəhrambəyin qardaşı qızı, müəllimə olan komsomolçu Züleyxa Bəhrambəyova da onların sırasında qətlə yetirildilər. İndi siz bu qırğının miqyasını bir az genişləndirib bütün Azərbaycana yayın və bu prosesi bir neçə günlə yox, bir neçə illərlə davam etmiş zənn edin- əks-inqilab hakimiyyətə gələcəyi təqdirdə nə qədər insan məhv edərdi? Əgər iki günə bir rayonda 27 nəfəri qətlə yetiriblərsə və Azərbaycanda təqribən 60 rayon mərkəzinin olduğunu nəzərə alsaq, orta hesabla çox yox, sadəcə bir ilə ən azı 200 min insanı məhv edərdilər. Əgər bu rəqəm kimlərəsə mümkünsüz kimi görünürsə, 1918-20-ci illərdə Azərbaycanda 400 min insanın məhvini xatırlasınlar, Mannerheymin balaca Finlandiyada cəmi bir neçə ilə 150 minə qədər insanı məhv və ya sürgün etdiyini düşünsünlər- onda yüz minlərlə insanı məhv etmiş əks-inqilabın nə demək olduğunu daha yaxşı təsəvvür edə bilərlər. Öz doğma qardaşı qızını komsomolçu olduğu üçün, müəllim olduğu üçün qətlə yetirən Bəhrambəylərin özgə insanlarla necə rəftar edəcəyini təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil. Bir də siz düşünün ki, 30-cu ildə bu qanlı cinayətləri törətmiş Bəhrambəylər, Molla Mustafalar 1941-ci ilə qədər maskalanıb yaşaya bilsələr, nələr baş verəcəkdi. Plan beləydi ki, Hitler Almaniyasının SSRİ-yə hücumunun sabahı günü Bəhrambəylər daxildə qətliamlara başlayacaqdılar. 1930-cu ildə məhdud bir dəstəylə rayon mərkəzinə soxulub Sovet hakimiyyətini devirməyə təşəbbüs göstərənlərin, 1942-ci ildə faşist qoşunlarının Qafqazda Mazdoka qədər irəliləyəcəyi təqdirdə xarici əks-inqilabla birləşmək üçün hansı vəhşilikləri edəcəkləri o qədər də çətin təsəvvür olunan bir şey deyil.
***
Kim ki düşünür ki, Sovet hökuməti Hüseyn Cavidə qarşı haqsızlıq edib, onda Cavidin ev muzeyini ziyarət etsin və başını qaldırıb baxsın görsün ki, Sovet hökuməti Cavidi necə bir binada yaşadırdı! Bir zamanlar milyonçuların yaşadığı bir binada bu gün Cavidin ev muzeyi yerləşir. Bu gün həmin evin bazar qiyməti yüz min dollarlarla ifadə olunur. Sovet hakimiyyəti 1927-ci ildə Cavidi 6 ay Almaniyada müalicə etdirdi, teatrlarda ən çox Cavidin əsərləri oynanıldı. Bəs Cavid Əfəndi necə, bu diqqət və qayğının qarşılığında nə etdi? Fəhlə-kəndli hakimiyyəti haqqında bircə kəlmə də yazmadı. Yazdı Topal Teymurdan, yazdı İldırım Bəyazitdən, yazdı orta əsrlərin fatehlərindən. H.Cavid Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin mövcudluğunu inkar edir, bütün əsərlərini Osmanlı türkcəsində qələmə alırdı və buna görə başda Səməd Vurğun olmaqla ziyalılar tərəfindən haqlı olaraq tənqid atəşinə tutulurdu. İndi bu gün Cavidi bütləşdirənlər, “millətin qaymağı” hesab edənlər unutmasınlar ki, “qaymaq” bu milləti inkar edirdi- həm də bunu elə bir vaxt edirdi ki, Türkiyə SSRİ-yə qarşı ərazi iddiaları irəli sürür, SSRİ-yə qarşı Avropa dövlətləri ilə birləşir, Azərbaycanda törədilmlş bir çox iğtişaşlarda Türkiyənin nüfuzlu şəxslərinin əlini olması faktı üzə çıxırdı. Belə bir şəraitdə Cavid osmanlı türkcəsiylə əsərlər yazır, Osmanlıya olan simpatiyasını hər vəchlə dilə gətirirdi- bu isə DTK-nın diqqətindən yayına bilməzdi.
***
Məgər bu fakt deyilmi ki, faşistlər SSRİ-yə hücum edən kimi Rəsulzadə nasistlərin xidmətində durdu və “milli” legionların yaradılması üçün faşistlərdən böyük məbləğdə pullar aldı. Sual olunur, Rəsulzadənin fəaliyyəti 1941-45-ci illərdə nə üçün xariclə məhdudlaşdı? 1920-30-cu illərdə Azərbaycan daxilində iğtişaşlar təşkil edib qarşılığında xüsusi xidmət orqanlarından qrant alan bu şəxs nə üçün eyni fəaliyyəti 1941-45-ci illərdə göstərə bilmədi? Cavab aydındır, çünki 1930-cu illər repressiyaları zamanı bütün əks-inqilabi təşkilatlar, qurumlar və bu iş üçün istifadə olunan kadrlar sıradan çıxarılmışdı. Ona görə də Rəsulzadənin Azərbaycan daxilində əməkdaşlıq edəcəyi heç bir təşkilatlanma mövcud deyildi. Onların istifadə edəcəyi “xammal” ancaq əsr düşmüş azərbaycanlılar ola bilərdi ki, bu səbəbdən də Böyük Vətən müharibəsində Rəsulzadənin fəaliyyəti ancaq xaricdə legionlar təşkil etməklə məhdudlaşdı. Onların Bakı mədənlərində partlayışlar törətmək üçün hazırladıqları diversant qruplar isə daxıldə istinad nöqtəsi tapa bilməyərək tezliklə SMERŞ (KQB-nin “Cəsuslara ölüm!” təşkilatı) tərəfindən ovlandılar.
***
1937-ci illər repressiyalarının "qurbanlarından" biri də marşal Tuxaçevskidir. Məlumdur ki, bu şəxs bolşevik inqilabının qələbəsi üçün böyük işlər görmüşdür, amma 30-cu illərdə onun alman hərbi elitasıyla əlaqələri ifşa edildi və faktlarla sübuta yetirildi. İngilis tədqiqatçısı Bill Blande yazır ki, əgər Tuxaçevski vaxtında həbs olunmasaydı, elə birinci zərbədəcə faşistlər Moskvanı ələ keçirəcəkdilər. Trotski-Tuxaçevski-Hitler planına görə SSRİ-nin bir hissəsi şüurlu şəkildə Almaniyaya təslim edilməli, Stalin devrilməli, qalan coğrafiyada isə Almaniyayla təslimçi sülh müqaviləsi imzalamış revizionistlərin rejimi başda Trotski olmaqla bərqərar edilməliydi. Amma 30-cu illər repressiyası revizionistlərin planını pozdu. Bu gün bir çoxları Tuxaçevskinin oktyabr inqilabı zamanı oynamış olduğu rolu şişirdərək belə bir yanlış görüntü yaratmağa çalışırlar ki, guya repressiya ən əqidəli “Lenin qvardiyası” deyilən kommunist nəslini məhv etmişdir. Amma istintaq materialları sübut etdi ki, 20-ci illərdə inqilab üçün çalışmış bir sima 30-cu illərdə Trotskinin fitvasıyla SSRİ-nin 1/3-ni alman faşistlərinə güzəştə getməyə hazırlaşırdı. Bill Blande yazır ki, Tuxaçevskinin alman faşistlərini tərifləyən, onların yenilməzliyini mədh edən tostları Fransa qəzetlərində belə dərc olunurdu.
***
Sovet hakimiyyətinə arxadan xəncər vurmaq üçün xaricdən sadəcə bir siqnal, bir hərəkət gözləyən qüvvələr 1930-37-ci illərdə tamamilə sıradan çıxarıldılar. Bakının açarlarını Hitler generallarına sinidə təslim etməyin planlarını quranların, xəyanətkar “beşinci kolonun” tam tərksilah edilib təsirsiz vəziyyətə salınması 30-cu illər represiyasının ən böyük uğuru idi. 1941-45-ci illərdə Hitlerin Azərbaycan daxilində cəsus şəbəkəsi və “partizan” hərəkatı təşkil etmək niyyətinin, neft mədənlərini partlatmaq planının uğursuzluğa düçar olması məhz 37-ci illərin qələbəsiydi, 41-45-in yox. 1942-ci ildə Hitler qoşunlarına Azərbaycanın qapılarını taybatay açacaq əllər 30-cu illərdə kəsilmişdi. Xaricdən Fətəlibəyli Düdənginskilərin daxildə Bəhrambəylərlə birləşəcəyi təqdirdə Sovetlər ölkəsi faşizm qarşısında heç bir ay da tab gətirə bilməzdi. 41-45-ci illərdə satqın faşist generalı rütbəsinə layiq görülmüş Fətəlibəyli Düdənginskilər oldu, amma onların uzanan əllərini daxildə sıxacaq Bəhrambəylər yox idilər- faşistlər gələndə onlar ya türmədəydilər, ya da torpaq altda. Rusiyalı müəllif V.Karpov özünün “Generalissimus” kitabında maraqlı bir müqayisə aparır. O müharibədən əvvəl İngiltərə, Fransa, Hollandiya, Belçika birləşmiş müttəfiqlər koalisiyasının hərbi-texniki göstəricilərini Hitler Almaniyasının anoloji göstəriciləriylə qarşılaşdırır və məlum olur ki, müttəfiqlər istər canlı qüvvə, istərsə də ağır texnika baxımından faşistlərdən üstün olsalar da onlar nasistlərin işğalına heç bir ciddi müqavimət göstərə bilmədilər. Belə ki Fransa kimi güclü bir dövlət Almaniya qarşısında cəmi 42 gün davam gətirərək süqut etdi. Amma müharibə başlayarkən Almaniyadan 3-4 dəfə zəif olan SSRİ müharibəni uddu. Karpov sual edir, nə üçün? Çünki müttəfiq ölkələrdə, xüsusilə də Fransa hərbi elitası arasında nasistlərlə əməkdaşlıq edən çoxsaylı satqınlar -hansı ki onları adətən “beşinci kolon” adlandırırlar- var idi, amma SSRİ 30-cu illər repressiyasında sözügedən xəyanət kolonunu tamamilə sıradan çıxarmışdı. İndi artıq bir çox müəlliflər ABŞ-ın 1936-38-ci illərdə SSRİ-də səfiri olmuş Cozef Devisin belə bir qənaətini paylaşmaqdadırlar ki, 30-cu illər repressiyası göründüyü kimi vəhşilik, qisas kompaniyası yox, Sovet rəhbərliyinin uzaqgörən siyasəti olmuşdur, elə bir siyasəti ki, kommunistlərə 1941-45-ci il müharibəsini 37-ci ildə udmağa imkan vermişdi. ABŞ diplomatı C.Devis yazırdı ki, Stalin müharibəni 37-ci ildə uddu- əgər o müharibə öncəsi təmizləmələr aparmasaydı Sovetlərin aqibəti Fransadan heç də fərqli olmayacaqdı.
***
Demokratların tərifləyib az qala Ənuşirəvan əyyamı kimi təqdim etdiyi və olduqca gülünc haldır ki cəmi 23 ay, hətta bəzi qəzalarda bir neçə ay davam etmiş ingilis-müsavat işğalı zamanı Azərbaycan kəndlisinə sözün əsl mənasında heyvani münasibət hökm sürmüşdü. Müsavat istibdadı zamanı yığılan verginin məbləği hətta Çar müstəmləkəçiliyi dövrü ilə müqayisədə düz 4 dəfə artırılmış, məhsulun 70%-i icarə haqqı kimi mülkədarların, bəylərin ixtiyarına verilmişdi. Bundan əlavə osmanlı-alman və ingilis işğalçı qüvvələrinin saxlanılması da yerli əhalinin üzərinə qoyulmuşdu. Osmanlı paşaları ümumi məhsulun 1/10-ini zəkat adı altında kəndlilərdən müsadirə edirdilər, reallıqda isə daha çoxunu zorla alıb aparırdılar. Müsavat-ingilis işğalı zamanı qəzalarda hər il on minlərlə insan aclıqdan tələf olduğu halda, ölkənin taxılı ingilis paraxodlarıyla Ənzəliylə, həm də zorla müsadirə olunaraq daşınırdı. Azərbaycan kəndlisi, fəhləsi çörək tapmayanda müsavatçı bəylər ingilis atlarını Bakıda kişmişlə bəsləyirdilər. Müsavatçı bəylərin istibdadı zamanı mülkədarlar kəndlidən dinməver, bilməver və s. adlar altında onlarla adda vergi toplayırdılar. Bundan əlavə bəylər kəndlidən toypulu, bayrampulu toplayır, həftənin müəyyən günlərini heç bir haqq vermədən müftə işlədirdilər (biyar). Həmçinin əhalidən, o cümlədən kəndlilərdən darğapulu, pristavpulu və s. yığılırdı, belə ki Müsavat öz məmurlarına maaş vermir, əvəzində həmin məmurlara öz şəxsi ehtiyaclarını təmin etmək üçün əhalidən vergi toplamaq haqqı verirdi. Onlar isə bundan istifadə edib əhalinin axırıncı tikəsini də əlindən alırdılar.
Müqayisə üçün deyək ki, müsavat bəyləri zamanı Azərbaycan kəndliləri hər il mülkədarlara və xəzinəyə torpaqdan istifadə haqqı kimi 600 milyon manat vergi verirdilər. Hansı ki 1920-ci il mayın 5-ində Sosialist Respublikası kəndliləri həmin vergi yükündən birdəfəlik azad etdi, bundan əlavə kəndlilərin varlı mülkədarlara yığılıb qalmış 575 milyon manatlıq borcları da tamamilə silindi. Görəsən kəndli Sovet hökumətinin nəyindən narazı qalmalıydı ki? Sovet hökuməti zamanı kəndli illik cəmi 5 milyon manat vergi verirdisə, Müsavat dövründə təkcə torpaqdan istifadəyə görə toplanan vergi qeyd etdiyimiz kimi 600 milyon manat təşkil edirdi. Bu müqayisədən nəticə çıxarmağı oxucunun öz ixtiyarına buraxırıq. Bəs müsavat oyuncaq hökumətinin 1919-cu ildə Öksüzlü, Qovlar, Sarılı, Xılxına, Yuxarı Ayıplı kəndlilərini yerli bəylərə (bəy Sultanovlara, Böyük ağa Qarabəyovlara, bəy Zülqədərovlara) 2 milyon manat cərimə ödəməyə məcbur etməsinə necə, hansı adı qoyaq? Bu hələ ancaq 4 kənddən yığılan cəriməydi- müsavatın qəbul etdiyi qərara görə üsyan etmiş bütün kəndlilər və qəzalar yerli bəylərin xeyrinə (guya onların əmlakına, əkin və bağlarına ziyan vurublar bəhanəsiylə) on milyonlarla manat cərimə ödəməyə məhkum edilmişdilər. Nəzərə alın ki, kəndlinin belinə yüklənmiş bu cərimələrin vergilərə aidiyyəti yox idi- vergi ayrıca bir bəla idi.
Bəzi mətləblərə aydınlıq gətirək və qoy hər bir oxucu özü müstəqil qərar versin: sadə Azərbaycan insanlarına “milli-qıllı” Müsavat hökuməti sərf edirdi, yoxsa fəhlə-kəndli Sovet hökuməti?
1918-20-ci illərdəki Müsavat irticası vassallığının- ingilis işğalının acı mənzərəsini Qızılhacılı kənd sakinlərinin məktubu aydın göstərir. 21 aprel 1919-cu ildə Qızılhacılı kəndliləri Müsavat Parlamentinə məktublarında yazırdılar: “...Təcrübəsiz və savadsız olmağımızdan istifadə edərək yerli bəylər pay torpaqlarımızı hissə-hissə əlimizdən alırdılar. Nəhayət üsyandan sonra 1915-ci ildə Çar məhkəməsi torpaqlarımızın geri qaytarılması barədə qərar çıxardı. İndi isə hakimiyyət başında duran rəislər bəy və xanların tərəfini saxlayıb pay torpaqlarımızı əlimizdən alıb yenidən bəy-xanlara verirlər. Ən dəhşətlisi isə budur ki, bir tərəfdən rəislər torpağımızı alıb bəy-xanlara verirlər, digər tərəfdən isə həmin torpaqlara görə bizdən müxtəlif vergi və töycülər alırlar, vergiləri bir az gecikdirən kimi isə qamçı və dəyənəyi işə salır, ev-eşiyimizi qarət edirlər. Bu barədə təcili və qəti tədbir görməyiniz xahiş olunur. Azca yubanma bəylər və xanlara qarşı kənd əhalisinin kütləvi açıq üsyanına aparacaq. Aclığa məruz qalmış və səbri tükənmiş yoxsul kəndlilərin digər çıxış yolu yoxdur”. Müsavat-ingilis vassallığı dövründə Azərbaycan kəndinin mənzərəsi, Azərbaycan kəndlisinin vəziyyətinin acınacaqlı tablosu belə idi.
Müsavat dövrünün sənədlərini araşdırarkən kəndlilərin yüzlərlə şikayət məktublarına rast gəlinir ki, bu məktublarda onlar torpaqlarının bəylər tərəfindən ələ keçirildiyindən şikayətlənirlər və kömək istəyirlər. Təkcə Qızılhacılı kəndində kəndlilərin ixtiyarında olan təqribən 4 min hektar, Göyçay qəzasının Bəydovul kəndində 1000 hektar əkin sahəsi yerli bəylər tərəfindən ələ keçirilmiş, amma qəsb faktı Müsavat rəisləri tərəfindən qeyri-qanuni şəkildə “sənəd”ləşdirilmişdir- belə hallar demək olar ki, bütün qəzalarda yaşanmaqdaydı. Müsavat dövrü sənədlərinin çoxunda kəndlilər hətta Çar məhkəməsinin belə kəndlilərin hüququnu müdafiə etdiyi halda Müsavat məhkəmələrinin əksinə, həmişə kəndlilərin əleyhinə, bəylərin isə xeyrinə qərar verməklərindən şikayətlənirlər. Bu isə “milli” hökumətin öz millətinə düşmən münasibətinin ifadəsiydi.
Müsavat bəylərinin ağalığı vaxtı kəndlilərin pay torpaqlarını zəbt edərək şişən qolçomaqlar 1930-cu ildə bu torpaqların guya onların ata-baba mülkləri olduğunu iddia edir və kollektivləşməyə müqavimət göstərirdilər. Halbuki qolçomaqlar kənd burjuaziyası olmaq etibarilə 1870-ci il islahatlarından sonra meydana gəlmiş, kəndlilərin pay torpaqlarını ələ keçirərək qısa müddət ərzində böyük mülk sahibləri olmuşdular. Cəmi 50-60 illik tarixi olan qolçomaqlar sinfi özlərini elə aparırdılar ki, guya Allah dünyanı yaradanda bu torpaqları sənədlə, möhürlə onların ulu babalarına təhkim edibmiş. Maraqlı məqamlardan biri də odur ki, Müsavat dövrü sənədlərini araşdırarkən heç elə bir sənədə rast gələ bilməzsiniz ki, kəndlilərin şikayətinə müsbət cavab verilsin. Şikayətlərə ən yaxşı halda bir neçə aydan sonra, əsasən də “Sizin ərizəniz əsassızdır” və ya “Şikayətinizə torpaq islahatları keçiriləndən sonra baxılacaq” cavabı verilirdi. Hansı ki bu islahat heç vaxt keçirilmədi və keçirilə də bilməzdi, çünki Parlamentin 85%-i qolçomaq, bəy və mülkədarlardan ibarət idi. Məhkəmələrdə oturanlar hamısı bəy nəslinin təmsilçiləriydi. Belə olan halda kasıb kəndlinin şikayətinə kim müsbət baxacaqdı ki?
Qızıl pul hesabıyla Müsavat hökumətinin yoxsul kəndlilərdən varlı bəylərin xeyrinə müsadirə edib topladığı cərimə milyonlarla manat təşkil edirdi. Bu hələ cərimələr idi- dediyimiz kimi vergi bir ayrı həngamə idi. Vergilərdən, toypulundan, bayrampulundan, darğa pulundan, pristav pulundan, dinməverdən, bilməverdən danışmalı olsaq, onda müsavatin mənəvi varisləri olan indiki demokratların danışmağa gərək dili olmaya! Müsavat vaxtı kəndli evlənib arvadıyla yatağa girmək üçün ağasına toypulu verməliydi. Yox əgər ağa evlənirdisə, -hansı ki onlar da 4-5 dəfə evlənirdilər-, toyun bütün xərci kəndlilərin üzərinə qoyulurdu. Özü də toy ağa toyu ola! Təkcə ağayla kifayətlənsən nə var ki; ağanın övladları oldu- “sovqat”, “bəxşiş” aparılmalısan. Ağa da bir deyil, beş deyil- müsavatın “dövlət” qulluqçusu olan hər bir məmuru pristavından, kəndxudasından, müstəntiqindən hakiminə, qubernatoruna kimi hamısı ağaydı-, hamısının xərci, təminatı kasıb kəndlinin, yoxsul əhalinin boynundaydı.
Araşdırmalar göstərir ki, Sovet vergi sistemi dünyada ən ədalətli sistem olmuşdur. Belə ki Sovet İttifaqının dövlət büdcəsinin cəmi 8,7%-i əhalidən yığılan vergi əsasında formalaşırdı, inkişaf etmiş kapitalıst dövlətlərində isə anoloji göstərici 50-60%-dən yuxarıdır. Məsələn, Almaniyada ortastatistik bir alman vətəndaşı qazandığı hər 1 avronun 52%-ni vergi şəklində dövlətə ödəyir. ABŞ-da isə milyardlarla kapital dövriyyəsi olan şirkətlər “vergi sığınacaqları” hesabına (vergidən azad olunmuş xüsusi zavodlarda filiallar təsis edib bütün mənfəəti həmin filialın üzərinə sənədləşdirirlər, nəticədə qazandıqları milyardlardan vergi vermirlər) mənfəətdən ödəmələr etməkdən yayınırlar. Ya da xeyriyyə fondu yaradırlar, bütün pulları bu fondlara transfer edirlər və qanuna görə xeyriyyə fondlarından vergi tutulmadığına görə yenə də milyardlarını vergidən sığortalayırlar. Elə götürək üçrəngli bayrağı olan Azərbaycan Respublikasını: büdcədə milli burjuaziyanın (iqtisadiyyatın 85%-i onların əlindədir) payı illik 1 milyard dollardır, amma maraqlıdır ki adi maaşa xidmət edən sıravi vətəndaşlar da təqribən öz maaşlarından 1 milyard dollar vergi verirlər. Belə çıxır ki, azəri fəhlə milyonçudan daha çox vergi ödəyir. Liberallar Sovet vergi sistemini yox, məhz belə vergi sistemini ədalətli hesab edirlər.
1919-cu ildə Azərbaycanda əkilən torpağın 98,2%-i varlı mülkədar təsərrüfatlarına məxsus idi, halbuki həmin varlı mülkədarlar, qolçomaqlar sinfi kənd əhalisinin heç 1%-ni də təşkil etmirdilər. 1 milyon hektar ərazi, hansı ki Sovet vaxtı sovxoz və kolxozların balansında olan torpaq fondunun az qala 70%-inə bərabər idi, sadəcə 195 mülkədar ailəsinin mülkiyyətindəydi. Böyükağa Zülqədərovların 30 min hektar torpağı var idi ki, bu da orta ölçülü bir rayonun əkin sahəsinə bərabərdir. Demokratların geninə-boluna danışdığı “mülkiyyət hüququ”, “torpağa sahiblik hüququ” ancaq bu bir ovuc bəyin, xanın sahib olduğu imtiyaz idi. Ondan lüt, ac-yalavac Azərbaycan kəndlisinə nə? Kəndlinin çarəsi qalırdı varlı bəyin təsərrüfatında muzdurluq etməyə- muzdurun isə daxmadan və bir çətən külfətdən başqa heç nəyi olmazdı. Bir tikə çörək yeməkdən ötrü bütün ailə-uşağını bəyə nökərçiliyə, qulluqçuluğa verərdi! Başqa sözlə, Sovet hökuməti qurulana qədər kəndlinin nəinki torpaq üzərində sahiblik, mülkiyyət hüququ yox idi, hələ üstəlik heç öz ailəsinin də sahibi deyildi. Əgər ağaya borcun var idisə, vəssalam, bütün ailə ağaya nökərçiliyə verilməliydi! Azərbaycan kəndlilərinin mülkədarlara qızıl pulla 575 milyon manat borcu var idi. Bu borcu əldə rəhbər tutan ağalar kəndlini ailəsiylə birlikdə girova çevirmişdi- bütün külfət ağanın sərəncamında idi! Deməli kəndli faktiki olaraq ağadan, həm da şəxsi asılı idi. Sovet hökuməti qurulan kimi cəmi bir dekretlə kəndlilərin ağalara olan borcunu ləğv etdi- deməli ləğv edilən ancaq borc deyildi, həm də kəndlinin faktiki şəxsi asılılığı da ləğv edildi.
Bu gün liberallar kəndlini ailəsi qarışıq borc kəndiriylə özünün girovuna, danışan əşyasına çevirmiş mülkədar-mülkiyyət münasibətlərinı bizə “istiqlal”, “milli” və s. rənglərlə boyayaraq yaxşı hal kimi sırımağa çalışırlar. Amma qoy oxucu özü nəticə çıxarsın: Müsavat zamanı əgər əkilən torpağın 98,2%-i mülkədar təsərrüfatlarına aid idisə, onda torpaqsız Azərbaycan kəndlisinin hansı mülkiyyət, sahiblik hüququ ola bilərdi ki? Sovet hökuməti qurulandan dərhal sonra mülkədarlara məxsus torpaqları müsadirə edib torpaqsız kəndlilərə payladı, həm də kütləvi şəkildə!
Müsavat-ingilis istibdadı zamanı əkinə yararlı torpaq fondu əsasən varlı bəylərin və iri mülkədarların əlində cəmləşmişdi. Məsələn, müsavatçı bəy Şahmalıyevlərin 80 min hektar torpağı var idi. Müqayisə üçün deyək ki, bu Qusar kimi rayonun əkin sahələrindən 3 dəfə böyük ərazi deməkdir. Rusiya kimi torpaq fondu ilə zəngin ölkədə ən böyük mülkədarların torpaq sahəsi 50 min hektarı keçmədiyi halda Rusiyayla müqayisədə xəritədə barmaq ucu boyda görünən Azərbaycanın mülkədarlarının sərəncamında olan ərazilərin ölçüsü az qala 90 min hektara çatırdı (unutmayın ki bu hələ ancaq bir mülkədara məxsus ərazidir). Nəticədə milyonlarla kəndli torpaqsız qalır və çox ağır şərtlərlə ya icarəyə torpaq götürür becərirdi, ya da muzdura çevrilirdi. Liberalların bəyənmədiyi, “işğalçı” adlandırdığı Sovet hökuməti isə quruluşundan cəmi bir həftə sonra Şahmalıyevlər, Zülqədərovlar kimi torpaq “aclarını” çox haqlı olaraq mülkiyyətdən məhrum etdi- cəmi bir sərəncamla 700 min hektar torpağı müsadirə edərək torpaqsız və az torpaqlı kəndlilərə payladı. 1923-cü ilin sonuna kimi iri mülkədarlardan müsadirə olunaraq torpaqsız yoxsul kəndlilərə paylanan torpağın ölçüsü 3 milyon hektara çatdı. Nəticədə bir neçə yüz mülkədar torpaq hüququndan məhrum edilsə də (baxmayaraq ki Sovet hökuməti onların ailələrinin sərəncamında pay torpaqlarını saxladı) bunun müqabilində milyonlarla yoxsul kəndli torpaq sahibi oldu. Beləcə Sovet hökuməti bircə qəpik də haqq almadan kəndlilərin ixtiyarına milyonlarla hektar əkin sahəsi verdi.
Azərbaycan kəndliləri yalnız Sovet hökuməti qurulandan sonra ev və torpaq sahibi oldular. Təkcə 1920-23-cü illərdə Sovet hökuməti Azərbaycan kəndlisinə 3 milyon hektar torpaq payladı. Sovet vaxtı kolxoz və sovxozların balansında olan torpaq fondu isə cəmi 1,5 milyon hektar idi ki, bu torpağın da demək olar yarıya qədəri varlı qolçomaqlardan müsadirə edilmiş və sonralar Mil-Muğan və s. səhraların şoran torpağının münbitləşdirilərək əkin dövriyyəsinə qoşulması hesabına formalaşmışdı. Bu o deməkdir ki, kolxoz və sovxozların torpaq fonduna kəndlilərin (qolçomaqlar xaric) ən çoxu bir neçə yüz min hektar torpağı daxil edilmişdi ki, bu da 1920-ci illərdə Sovet hökumətinin torpaqsız və aztorpaqlı kəndlilərə paylamış olduğu 3 milyon hektar torpaq fondunun cüzi hissəsini təşkil edir. Başqa sözlə, kəndlidən 10-15% torpaq alınıb kolxoza qatıldısa da, 85-90% torpaq fondu yenə də kəndli ailələrinin şəxsi istifadəsində qaldı. Kolxoza verildi dediyimiz bu cüzi faiz torpaqlar isə sonralar tədricən əhalinin şəxsi istifadəsinə qayıtdı, çünki kolxoz və sovxozlarda işləyən və təzə ailə quran hər bir gəncə kolxoz və sovxozların torpaq fondundan hektarın 1/4-i qədər torpaq payı verilirdi (ev tikmək və həyətyanı şəxsi təsərrüfat üçün). Əgər nəzərə alsaq ki, 1920-ci ildən 1991-ci ilə kimi Azərbaycanda kənd əhalısının sayı 1,5 milyondan 4 milyona çatmışdı, onda görərsiniz ki yüz minlərlə, milyonlarla gənc kəndli ailələri qurulmuş, bunun da hər birinin şəxsi istifadəsinə kolxoz və sovxozların torpaq fondundan hektarın 1/4-i qədər torpaq payı verilmişdir- bu da yüz min hektarlarla torpağın kolxoz və sovxozların dövriyyəsindən çıxarılaraq kəndli həyətlərinə verilməsi demək idi. Gənc nəsil unutmamalıdır ki, müasir azərbaycanlıların yaşadığı şəxsi evlər məhz Rusların qurduğu Sovet hökuməti sayəsində onlara nəsib olmuşdur. Müsavatın ümidinə qalsaydı, indi Azərbaycanda da Türkiyədəki kimi şəxsi evi olan adam yox idi.
Kolxoz və sovxozların torpaq fondu əsas etibarilə varlı mülkədar, qolçomaq mülklərindən edilən müsadirələr və yararsız torpaq sahələrinin münbitləşdirilərək əkin dövriyyəsinə qoşulması hesabına formalaşırdı. Varlı sinif isə Azərbaycan kənd əhalisinin 3-5%-indən artıq deyildi. Müsavatçıların davamçıları olan indiki demokratların bu 3-5%-i bütün xalqın, kəndin ifadəsi hesab etmələri olduqca mürtəce yanaşmadır. Əgər bu 3-5%-lik varlı təbəqə xalq idisə, Azərbaycan kəndi idisə, bəs Sovet hökumətindən milyonlarla hektar torpağı heç bir əvəz ödəmədən bəxşiş kimi alan milyonlarla kəndlilər kim idi? Belə çıxır ki, milyonlarla insanın nə xalqa, nə Azərbaycan kəndinə aidiyyatı yox imiş- xalq elə kəndlilərin qanını içən həmin Şahmalıyevlər, Zülqədərovlar, Qarabəyovlar və s. imiş ki onları da Sovet höküməti torpaq “hüququndan” məhrum edib. İndilərdə liberal boşboğazlar bu bir ovuc varlı təbəqənin, -hansı ki onların torpaq imperiyası bütün Azərbaycan kəndlilərinin torpaqsız qalması hesabına yaranmışdı,- vəkilliyini edıb buna “ümummilli”, “ümumxalq” işi donu geyindirəndə həmin liberalların təhsilinə (indi təhsilin 70%-i pulludur, amma Sovet vaxtı “aniçən” Rus azərbaycanlıları pulsuz oxudurdu, təqaüd verirdi və s.) Sovet hökumətinin xərclədiyi pullara adamın heyfi gəlir.
1919-cu il avqustun 15-indən 27-sinə kimi, cəmi 12 gün ərzində Zaqatala piyada polkundan 100-ə qədər əsgər qaçmışdı və həmin proses demək olar ki hər ay bu qaydada davam etmişdi. Təbii ki müsavat ordusundan qaçanlar çox vaxt silahlarını da özləriylə götürür və qırmızı partizan dəstələrinə qoşularaq yerli bəylərə, müsavat qubernatoruna qarşı vuruşurdular. Məsələn, 1919-cu ildə Şəkidə osmanlı ordusunun keçmiş çavuşu İsmayılın rəhbərliyi ilə “Bəy və xanların hakimiyyətinə ölüm!” şüarı altında müsavat hökumətinə qarşı kütləvi qiyam baş verdi. Üsyanın əsas zərbə qüvvəsi müsavat ordusunda xidmətdən boyun qaçıran gənclər və torpaqsız kəndlilər idi. Qiyamçılar bir-birinin ardınca bütün inzibati binaları ələ keçirir, inadla şəhər mərkəzinə doğru irəliləyirdilər. Qubernator nizami qoşun hissələrini köməyə çağırdıqdan sonra xalq üsyanı zor gücünə yatırıldı. Bakıya qaçmaq rüsvayçılığından son anda canlarını qurtaran müsavat qəza hökuməti üsyançılara və onların ailələrinə qarşı geniş repressiya əməliyyatı həyata keçirdi, yüzlərlə insan öldürüldü və həbs edildi. Müsavat-ingilis işğalçı rejimi Şəkidə ağalığını belə qanlı qətllər hesabına cəmi bir neçə ay sürdürdü. Bir neçə ay ona görə ki belə üsyanlar demək olar hər ay baş qaldırır, yalnız ordu və bəylərin qoçu dəstələrinin üsyançılara qanlı divanından sonra yatırılırdı. Bir tərəfdən yerli bəylərin zülmü, digər tərəfdən torpaqsızlıq və aclıq bölgə əhalisini tez-tez silaha sarılmağa məcbur edirdi. 1919-cu ilin təkcə ikinci yarısında Azərbaycanda çörək 100%, yağ 200%, süd 2 dəfə, yun məhsulları 4 dəfə bahalaşmışdı.
Liberal camiə 1918-20-ci illərdə Azərbaycanda müstəqil milli dövlətin olduğunu iddia etməklə xalqı aldadır. Sual olunur, əgər belə bir müstəqil hökumət var idisə nə üçün 1919-cu ildə Bakıya gəlmiş İran şahını ingilis generalı qarşılayıb yola salırdı? Bu bir daha nümayişkaranə şəkildə bütün dünyaya, o cümlədən Azərbaycanın guya müstəqilliyini tanımış İran dövlətinə Azərbaycan adlı bu evin sahibinin əslində ingilislər olduğunu göstərmirdimi? Hansı ki 1918-ci il 30 oktyabr “Mudros” müqaviləsində rəsmi şəkildə işğal faktı öz əksini tapmışdır. Ona görə də bütün subyektiv hissləri kənara qoyaraq elmi obyektivlik naminə 1918-20-ci illəri ingilis işğal dövrü kimi xarakterizə etmək və müsavatın sadəcə vassal oyuncaq qurum kimi fəaliyyət göstərdiyini bildirmək daha düzgün olardı. Hər kəs yaxşı bilməlidir ki, 1918-20-ci illərdə Cənubi Qafqazda heç bir müstəqil dövlət olmayıb- bu fakta inanmayanlar “Mudros” müqaviləsinin 11-15-ci bəndlərini oxuya bilərlər.
Tarixçilər qoy iqtisadiyyatın, sosial həyatın hansısa bir sahəsindən bir dənə statistik fakt təqdim etsinlər ki, müsavat-ingilis işğalı vaxtı hansısa sahədə cüzi də olsa artım, tərəqqi olub. Müqayisə üçün deyək ki, 1913-cü ildə Şəkidə 60 min pud barama istehsal olunmuşdusa, bu göstərici müsavat vaxtı cəmi 2 min pud təşkil etmişdir- yəni 30 dəfə az. Müsavat vaxtı Şəkidə olan ipək manifakturalarının, fabriklərinin hamısı fəaliyyətini dayandırmış, ipəkçilik tamamilə itib getmişdi. 1913-cü illə müqayisədə 1919-cu ildə iribuynuzlu mal-qaranın sayı 57%, camış və atların sayı 75%, xırdabuynuzlu mal-qaranın sayı 49%, əkilən sahələrin miqyası 23% azalmış, 330 min hektar əkin sahəsi tamamilə yararsız vəziyyətə düşmüşdür. Neft emalında 22 dəfə azalma qeydə alınmışdır, neftayırma zavodlarının yarıdan çoxu fəaliyyətini tamamilə, qalanı isə qismən dayandırmışdır. Eyni tənəzzül dalğası sosial-mədəni və maarif sahəsində də yaşanmaqdaydı. Belə ki Çar dövründə Azərbaycanda ibtidai və orta məktəblərin sayı 976, bu məktəblərdə oxuyan şagirdlərin sayı 73 min nəfər təşkil edirdisə, müsavat-ingilis işğalı zamanı anoloji göstərici kəskin surətdə azalaraq cəmi 643 məktəb, bu məktəblərdə təhsil alan şagirdlərin sayı isə 48 min nəfər təşkil etmişdir. Başqa sözlə, müsavat-ingilis işğalı zamanı Azərbaycanda məktəblərin sayı 330 ədəd, şagirdlərin sayı isə 25 min nəfər, yəni 35% azalmışdır.
Müsavat-ingilis işğalı zamanı Azərbaycan sözün əsl mənasında bölgədə tarixin ən böyük demoqrafik fəlakətiy ilə üzləşmişdir: 1918-20-ci illərdə ölkə öz əhalisinin təqribən 20%-ni, yəni 400 min nəfərini itirmişdir! Əhalinin sayi 2,3 milyon nəfərdən azalaraq 1,9 milyon nəfərə düşmüşdür. Vətəndaş müharibəsi, xarici işğal, milli münaqişələr, aclıq və xəstəliklər respublikanın genefonduna uzun illər bərpası mümkün olmayan zərbə vurmuşdur. Müsavat-ingilis işğalı zamanı respublikada 636 kənd yer üzündən silinmiş, 30 mindən artıq kəndli həyəti məhv edilmişdir. Hətta Çar zamanı mövcud olan 800 kəhrizdən müsavat-ingilis işğalı zamanı cəmisi 142 kəhriz işlək vəziyyətdəydi. Liberalların ağız dolusu dəm vurduqları “milli müstəqillik” dövrünün faktlarda əksini tapmış gerçək mənzərəsi belədir! Müsavat vaxtı bircə dənə də olsun nə məktəb, nə fabrik, nə bir bina tikilmədiyi, iqtisadi-sosial həyatın bütün sahələri kəskin tənəzzül etdiyi halda liberal “tədqiqatçılar” iddia edirlər ki, geniş quruculuq işləri gedirmiş və guya 11-ci Qızıl Ordu xalqımızı bu “giqant” inkişafdan məhrum etmişdir! İnkişafdanmı məhrum etmişdir, yoxsa məhv olmaqdanmı xilas etmişdir- bu seçimi oxucunun öz ixtiyarına buraxırıq. Sadaladığımız tükürpədici tənəzzül, dağıntı və qırğın faktlarının fonunda siz fikrən “müstəqilliyin” daha bir qədər davam etdiyini fərz edin- sonra baxın görün Azərbaycandan geriyə nə qalacaqdı?!..
Liberal tarixşünasların əsərlərində belə bir iddia mövcuddur ki, guya Sovet hakimiyyəti mövcudluğunun ilk bir ilində Azərbaycanda 50 min insanı məhv etmişdir. Bu rəqəm uydurmadan başqa bir şey deyil və heç bir rəsmi mənbədə öz təsdiqini tapmır. Sadəcə olaraq Mirzəbala Məmmədzadə adlı bir nəfər müsavatçı avantürist 1920-ci illərdə Polşa diktatoru Pulsidskidən aldığı pulun qarşılığında antisovet propaqandası üçün nəzərdə tutulmuş nəşrlərdən birində, tamamən öz subyektiv fantaziyasına əsaslanaraq bu uydurma rəqəmi ortaya atmış, liberal tarixçilər də əslini araşdırmadan bu rəqəmi tutuquşu kimi təkrar etməkdədirlər. Əgər Mirzəbala Məmmədzadə “çaşıb” 5 milyon desəydi, bu tutuquşular ağına-bozuna baxmadan elə 5 milyon da təkrar edəcəkdilər! Amma müsavat-ingilis oyuncaq hökuməti zamanı 400 min əhalinin məhvi rəsmi statistik faktdır və istənilən şəxs Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin Demoqrafiya şöbəsinə müraciət etməklə bu rəsmi faktla tanış ola bilər.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının “cümhurbaşkanı” Məmməd Əmin Rəsulzadə xaricə qaçandan sonra kolxoz quruluşunu “Azərbaycanın ən ağrılı yeri, daimi qanayan yarası” adlandırmışdır. Kolxoz quruluşu o adamların gözünə “faciə”, “bəla”, “qanayan yara” kimi görünə bilər ki, onların öz xalqının, ümumilikdə Şərqin tarixindən xəbərləri yoxdur. Məsələ burasındadır ki, kolxoz təsərrüfatı Azərbaycan üçün nəsə yad, kənardan gəlmə, yeni bir şey deyildi- kolxoz quruluşu Azərbaycanda və Şərqdə əsrlər boyu, ta erkən feodalizmdən 20-ci əsrin ortalarına qədər mövcud olmuş icma təsərrüfatının yeniləşmiş və daha modern formasıydı. Belə ki Şərqdə və Azərbaycanda torpaq üzərində əvvəllər xüsusi mülkiyyət olmamışdır- torpaq və su ehtiyatları icmaya məxsus idi və əhali torpaqdan elliklə, kollektiv surətdə istifadə edirdi. Marks və Engels torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət olmamasını və icma təsərrüfatını Şərq tarixinin spesifik inkişaf xüsusiyyəti kimi xarakterizə etmişdirlər. Sonradan çox az sayda olan iri feodallar, mülkədarlar və qoluzorlular (indiki bəy və xanların mənəvi babaları) tədricən icmanın mülkiyyətində olan torpaqları, kəhrizləri, su mənbələrini bu və ya digər yolla ələ keçirməyə başladılar. Bu ilhaq və işğal prosesi 19-cu əsrin ortalarında iri mülkədarlar sinfinin, Şahmalıyevlər, Zülqədarovlar, Şamxorskilər kimi torpaq latifundistlərinin meydana gəlməsi və milyonlarla insanın icma torpaqlarından tamamilə məhrum edilməsi ilə nəticələndi. Bir tərəfdə 80-90 min hektar torpağa təkbaşına sahib olan mülkədar klanı, digər qütbdə isə torpaqdan tamamilə məhrum edilmiş yoxsul, torpaqsız kəndlilər sinfi formalaşdı. Əsrlərdən bəri icmaya, camaata məxsus olan torpaqlar bir ovuc zəngin mülkədarın əlində təmərküzləşdi. Bu gün liberal polittexnoloqlar belə bir saxta fikirləri xalqın beyninə yeridirlər ki, guya tarixən bizim millətə fərdiyyətçilik xas olub. O vaxt da Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə kimi siyasi fırıldaqçılar xaricdə mətbuatda hay-küy salırdılar ki, guya kommunizm, kollektivçilik bizim xalqın mentalitetinə yaddır. Əslində isə bu danılmaz həqiqətdir ki, Şərqdə və Azərbaycanda Qərbdən və Avropadan fərqli olaraq torpaq üzərində həmişə icma mülkiyyəti dominantlıq təşkil etmişdir, hansı ki onun son qalıqlarını müsavatçılar topla-pulemyotla silib yox etməyə çalışırdılar.
Müsavat vaxtı kəndlilərin torpağının bəylər tərəfindən ələ keçirilməsini əks etdirən bir sənədə nəzər yetirək. 1919-cu il mayın 14-də Öysüzlü kənd icması Müsavat Parlamentinə ünvanladıqları şikayət ərizəsində yazırlar: “Qubernator və qəza rəisi açıqcasına bəylərin tərəfini saxlayır... Bəylər üçün qəsdən saxta sənədlər düzəldirlər. Biz keçmiş illərdəki kimi yerləri sürməliyik, bizim qabağımızı heç bir hökumət, heç bir maneə saxlaya bilməz. Bir damla qanımız qalıncaya qədər vuruşacağıq”.
“Biz keçmiş illərdəki kimi yerləri sürməliyik”- bəli, bu o yerlər idi ki, yüz illərdi kənd icmasının mülkiyyəti idi, amma cəmi bir neçə ayda peyda olmuş müsavat qubernatoru saxta sənədlə icmanın torpağını alıb bəylərə verirdi. Kəndlilər silaha sarılıb icmanın torpağını müdafiəyə qalxanda isə Müsavat rejimi onlara “bolşevik”, “qiyamçı” yarlığı yapışdırır, kəndləri top və pulemyot atəşləriylə məhv edirdi. Belə aqibətlə Qazax qəzasının Yuxarı Salahlı və Aşağı Əskipara kənd icması da qarşılaşdı. Gəncə qubernatoru Vəkilov daxili işlər nazirinə yazırdı: “Bu gün hərbi nazirlik Yuxarı Salahlı və Aşağı Əskipara kəndləri üzərinə top və pulemyotlarla qoşun hissəsi yeritsin”. Müsavat dövrü arxivlərində bu qəbildən yüzlərlə sənəd var- onların hər bir sətrində dağıdılıb məhv edilmiş yüzlərlə kəndin, öldürülmüş on minlərlə kəndlinin, torpaq arzusu qanla sulanmış, torpaq hüququ top-tüfənglə dəfn olunmuş kəndlinin faciəsi var.
1918-20-ci illərdə kəndlilərin halal torpağını top-tüfənglə alıb bəylərə verən həmin Rəsulzadə xaricə qaçandan sonra kolxoz quruluşunu “Azərbaycanın ən ağrılı yeri, daimi qanayan yarası” adlandırırdı! Kəndlinin torpaq istəyini toplarla, pulemyotlarla cavablandıran hökumətin rəhbəri Sosialist inqilabından sonra sığındığı xarici ağalarından aldığı pulların müqabilində sifarişli məqalələr yazır, Azərbaycandakı Sovet hökumətinə, kolxoz quruluşuna böhtanlar yağdırırdı. Bir soruşan lazım idi ki, necə olur, ağalığınız, əslində isə osmanlıya və ingilisə nökərçiliyiniz zamanı kənd icmasının torpağını alıb bəylərə verəndə, biçarə kəndli dədə-baba torpağının müsadirəsinə etiraz edəndə kəndliləri ot tayasına doldurub diri-diri yandırırdınız, kəndləri “qiyamçı” elan edib top və pulemyot atəşləri ilə yer üzündən silirdiniz- bu Azərbaycanın qanayan yarası olmurdu, amma Sovet hökuməti tarixi ədaləti bərpa edəndə, yüz illərdir bu xalqın məişətində, sosial həyatında dərin iz buraxmış icma təsərrüfatını bərpa edəndə bu olurdu xalqın qanayan yarası?! O icma təsərrüfatı ki, yüz illərdi, əsrlərdi həmişə Şərqdə, Azərbaycanda dominant olub- kolxoz quruluşu məhz bu icmaçı təsərrüfatın yeni, modern əsaslarla bərpası idi.
Qızılhacılı və Çaylı camaatının faciəsi Müsavat hökumətinin xalqa qarşı keçirdiyi müsadirə və terror dalğasının yüzlərlə faktından sadəcə bir neçəsiydi. Qızılhacılıda müsavat yerli hökuməti kəndlilərə məxsus olan minlərlə hektar yeri silah gücünə müsadirə edib bəylərə verdi. Buna müqavimət göstərən çoxlu sayda kəndli öldürüldü, yüzlərlə ev dağıdıldı. 300 evdən ibarət olan Çaylı icmasında 125 nəfər həbs edildi və bir qism kəndlilər güllələndi. Kəndlilərə məxsus 100 hektar əkin və otlaq sahəsi müsavatçılar tərəfindən yandırıldı. 1918-20-ci illərdə kənd icmasının mülkiyyətində olan torpaqları silah gücünə müsadirə edib bəylərə verən müsavatçılar bunu “demokratiya” adlandırdıqları halda, kommunistlərin torpağı bəylərdən müsadirə edib kənd icmasının sərəncamına qaytarmasını qırmızı terror və talan kimi qələmə verirdilər. Fikir verin, Göyçay qəzasının Bəydovul kəndlilərinə məxsus 1000 hektar torpağı Müsavat hökuməti müsadirə edərək mülkədar Sultanovun ixtiyarına verir- bunu müsavatçılar “qanuni” hesab edirlər, amma Sovet hakimiyyəti mülkədar Sultanovun zəbt etdiyi torpağı alıb kəndliyə qaytaranda, kənddə kolxoz təşkil edəndə həmin müsavatçılar bunu “xalqın əmlakının talanı” kimi qiymətləndirirlər! Belə çıxır ki, müsavatçıların nəzərində ancaq mülkədar Sultanovlar insan idi- buna görə də onlar bu bir ovuc qaraguruha “xalq” deyə xitab edirlər.
Sizə elə sırıyırlar ki, guya Sovet hökuməti 1920-30-cu illərdə bəylərin, mülkədarların, qolçomaqların haqqı olan torpaqları onların əlindən alırdı- xeyr! Onların haqqı hər kəs kimi bir həyət torpaq idi! Sovet hökuməti əvvəlcə Çar, sonra isə Müsavat dövründə bəylərin min bir fırıldaqla ələ keçirdiyi icma torpaqlarını yenidən kənd icmasının sərəncamına qaytarırdı! Bu proses iki formada həyata keçirilirdi: 1-ci forma kəndli həyətləri, 2-ci forma kolxoz quruculuğu idi. Liberallar onu da iddia edirlər ki, kolxoz quruculuğu Azərbaycan üçün guya çox ağır “sosial-iqtisadi” nəticələr törətdi. Guya məhsuldarlıq aşağı düşdü, ölkədə ərzaq vəziyyəti pisləşdi. Belə bir fikir formalaşdırmağa çalışırlar ki, guya kolxoz quruculuğu özünü doğrultmadı. Qeyd etməliyik ki, Müsavatdan “miras” kimi Sovet hökumətinə ancaq iqtisadi xarabazarlıq irs qalmışdı. Hansı ki bu dağıntıların aradan qaldırılması on illərlə vaxt tələb edirdi. Amma Sovet hökuməti bütün gücünü səfərbər edərək qısa bir dövr ərzində xalq təsərrüfatının bərpasına nail oldu. İnqilabdan dərhal sonra elə bir sahə yox idi ki, tərəqqiyə nail olmasın. Məsələn, 1920-ci ildə Azərbaycanda cəmi min hektar pambıq sahəsi qalmışdısa, 1923-cü ildə pambıq əkini 21 min hektara çatmışdı. Müsavat dövrü tamamilə iflasa uğrayan baramaçılıqda qısa müddət ərzində dəfələrlə artım oldu- 1921-ci ildə barama tədarükü 6 min puda, 1923-cü ildə isə daha 10 dəfə qalxaraq 60 min puda çatdı. Müsavatın Azərbaycan iqtisadiyyatında yaratmış olduğu yırtıcı dağıntıdan sonra hər il, həm də iqtisadi-sosial həyatın bütün sferalarında artıma nail olmaq möcüzə idi. Müsavatın iqtisadiyyata vurduğu dağıntının böyüklüyünü təsəvvür etmək üçün sadəcə onu demək kifayətdir ki, neft sənayesi kimi strateji bir sahədə məhsul istehsalını 1913-cü il səviyyəsinə yalnız 1928-ci ildə çatdırmaq mümkün oldu. Belə ki 5 min neft quyusundan Müsavat dövründə sadəcə 400 quyu işlək vəziyyətdə qalmışdı, qalan 4600 quyu istismara yararsız hala düşmüşdü. Əgər neft kimi diqqət mərkəzində olan bir sahədə 1913-cü ilin səviyyəsinə ancaq 8 ildən sonra çatmaq mümkün oldusa, indi təsəvvür edin ki, Müsavat ölkə iqtisadiyyatını necə tanınmaz hala salmışdı.
Bu gün hər nə qədər təbliğ olunsa ki, Sovet hökumətini guya ancaq neft sənayesi maraqlandırırdı, bu cəfəngiyatdan başqa bir şey deyil. Fikir verin, neft sənayesində məhsul istehsalı 1913-cü il səviyyəsinə 1928-ci ildə çatdığı halda, kənd təsərrüfatında bu uğura daha tez- 1925-26-cı illərdə çatmaq mümkün oldu. Eyni inkişaf tendensiyası kütləvi kolxoz quruculuğundan sonra da davam etdi. Belə ki 1932-39-cu illərdə kolxozların gəliri 8 dəfədən çox artmışdı. Müsavat vaxtı tarlalarda bir dənə də traktor olmadığı halda, 1921-25-ci illərdə 130 traktor, 1930-cu ilə qədər isə 1200 traktor kəndlilərin ixtiyarına verilmişdi. 1940-cı ildə əkin sahəsində işləyən traktorların sayı 6 minə çatırdı. Müqayisə üçün deyək ki, Müsavat dövründə traktor qalsın bir tərəfə, kəndlilərin 60%-nin əkin sahəsini becərmək üçün heç bir aləti yox idi.
Kolxoz quruculuğunun ilk illərindən Azərbaycan kəndlisi ilk dəfə olaraq mədəni həyatla tanış oldu. Türkiyə, İran kimi böyük müsəlman dövlətlərinin şəhərlərində belə bağça olmayanda Azərbaycanın kəndlərində kolxoz hesabına bağçalar, körpə evləri, tibb məntəqələri yaradılırdı. Məsələn, 1930-cu illərdə təkcə pambıqçılıq rayonlarında kolxoz hesabına kəndlərdə 30 min uşaq üçün 630 bağça və 825 uşaq meydançası, 20 min uşaq üçünsə 200 daimi, 113 mövsümi körpələr evi yaradılmaşdır ki, kolxozçuların uşaqları təlim və tərbiyə alsınlar, valideynlər işdə olarkən uşaqları başsız və nəzarətsiz qalmasınlar. 1930-cu illərin kəndində olan bu mədəni səviyyəyə indi hətta Bakı şəhərində belə qibtə etmək olar. 80 il bundan əvvəl Sovet kəndində bağçaya gedən uşaqların sayı hazırda Bakı şəhərində bağçaya gedən uşaqların sayından çox olmuşdur. Bu gün Azərbaycanda 3 minə qədər kənd var, amma bu kəndlərdə heç üç dənə bağça yoxdur. Lakin bir kənddə, İsmayıllı rayonunun İvanovka kəndində kolxoz var və bu kənddəki bağça indi də fəaliyyət göstərir. Bilirsiniz nə üçün? Çünki Sovet vaxtı bağçalar kənd və rayonlarda kolxoz və sovxozların hesabına yaradılırdı- kolxoz və sovxozlar dağılan kimi bu tədris-tərbiyə ocaqları da dağılıb tarix oldular.
Kolxoz elə bir sosialist təsərrüfat modeli idi ki, hər bir kolxozçu ailəsinin hərtərəfli təminatını qarşılaya bilirdi. Kolxozun hesabına kəndlərdə həkim məntəqələrindən doğum evlərinə qədər hər bir səhiyyə, mədəni iaşə və tədris ocaqları kolxozçuların xidmətindəydi. Kolxoz təsərrüfatları inkişaf edib zənginləşdikcə kənd əhalisinə göstərilən bu xidmətlərin çeşidi və keyfiyyəti də yüksəlirdi. İnkişafa gəlincə isə kolxoz-sovxoz təsərrüfatları liberalların iddia etdiyinin əksinə olaraq həmişə dinamik inkişaf edən sahə olmuşdur. Məsələn, 1932-37-ci illər ərzində hər bir kolxozun gəliri 6 dəfə, hər bir kolxozçu həyətinə düşən gəlir 3 dəfədən çox, hər bir əməkgününə düşən pul 4 dəfəyə qədər artmışdır. Kolxozun təsərrüfat üstünlükləri barədə dediyimiz faktlar ola bilsin ki, oxucunu yorar və o dövr haqqında daha çox qiyabi təəssurat yarada bilər, ancaq hazırda Bakıdan 220 km məsafədə olan İvanovka kəndinə getsəniz, bunu birbaşa öz gözlərinizlə görərsiniz. 1990-2000-ci illərdə Azərbaycan kəndlərindən işsizlik və yoxsulluq səbəbiylə gənclərin xarici ölkələrə və paytaxta kütləvi köçü başlayanda İvanovka kəndi yeganə təsərrüfat idi ki, mənfəətlə işləyirdi və heç kəs bu kəndi tərk etmədi. Bu gün İvanovka kolxozu milyonlarla manat dövriyyəyə malik varlı təsərrüfatdır və bütün kənd əhalisini daimi işlə təmin edır.
Kolxozun dəyərini onu itirdikdən sonra anlamışıq. Ölkə iqtisadiyyatına 20 ildə sovxoz və kolxozların dağılmasından 100-150 milyard dollar zərər dəyəndən sonra başa düşmüşük ki, kənd yerində böyük təsərrüfatın varlığı nə demək imiş. Bu gün fərdi kəndli təsərrüfatı ölkəsi olan Azərbaycan Sovet Azərbaycanının 50-60 il əvvəlki göstəricilərinə çata bilməmişdir; pambıqçılıq, çayçılıq, ipəkçilik, üzümçülük kimi ənənəvi sahələr tamamilə məhv edilmiş vəziyyətdədir. 1931-ci ildə Sovet hökuməti Şəkidə ipək kombinatı tikib istifadəyə verdi. Bu kombinat öz təyinatına görə İttifaqda ikinciydi və 6 min Şəki sakininə daimi iş yeri təmin edirdi- hansı ki bu gün tamamilə fəaliyyətini dayandırıb. 15-20 il əvvəl fərdi kəndli təsərrüfatını tərifləyib göylərə qaldıranlar, tələm-tələsik sovxoz və kolxozları dağıdıb özəlləşdirənlər indi bu gün əksinə, fərdi kəndli təsərrüfatının, xüsusilə də kiçik kəndli pay torpaqlarının özünü doğrultmadığını, kənd təsərrüfatını dirçəltmək üçün böyük kollektiv təsərrüfatların yaradılması zərurətini hökumət səviyyəsində etiraf etməkdədirlər. Səbəb odur ki, fərdi kəndli təsərrüfatları texnika, traktor, kombayn almaq, təsərrüfatda son texnologiyaları tətbiq edəcək qədər vəsaitə sahib olmadıqlarından pay torpaqları kustar üsullarla, primitiv metodlarla becərilir, növbəli əkin sistemi tətbiq olunmur, nəticədə torpaq gücdən düşür, şoran basır, məhsuldarlıq azalır. Fərdi kəndli təsərrüfatları bu problemləri həll etməyə qadir deyil. Məsələn, bu gün suvarılan əkin sahələrinin yarıdan çoxunda şoranlaşma gedir. 1 hektar torpağın yuyulması, şorandan təmizlənməsi üçün ən azı 5-10 min manat vəsait lazlmdır və bu iş bir neçə ildən bir təkrar olunmalıdır. Kəndli şikayətlənir ki, o fərdi təsərrüfatından bu qədər pul qazana bilmir və bu layihələri öz imkanına edə bilməz. Deməli ən elementar problemlərin həlli qarşısında fərdi təsərrüfat acizdir. Eyni proses 1920-30-cu illərdə yaşandığından Sovet hökuməti çox duzgün olaraq iri kollektiv təsərrüfatlar yaradırdı. Bu gün isə mövcud rejim problemlərdən çıxış yolunu iri fermer təsərrüfatların yaradılmasında görür, hansı ki bu tədricən torpaqların beş-on nəfər varlı fermerin əlində təmərküzləşməsi deməkdir və sosial baxımdan olduqca ədalətsiz yoldur. Bu kəndlilərin tədricən pay torpaqlarından məhrum ediləcəkləri deməkdir...
Bəy və xanlara qarşı çıxan Qatır Məmmədin anası Gülxanım, qardaşı Adil, əmiləri Aslan və Yusifəli də daxil olmaqla bütün ailə üzvləri- 40 nəfərdən çox qohum-əqrəbası müsavatçı bəylər tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Müsavatçılar Qatır Məmmədin ailə namusuna da toxundular. 1919-cu ildə müsavatçı bəylər Şadıllı kəndinin 29 nəfər sakinini qırmızı partizanlara yemək verdikləri üçün ot tayasına dolduraraq diri-diri yandırdılar. Kommunist Əli Bayramovun başı müsavat jandarmları tərəfindən 1920-ci ilin martında kəsildi- heç bir məhkəmə və istintaq işi aparılmadan. Bu qəbildən minlərlə fakt sadalamaq olar. Necə olur ki, müsavatçı bəylərin məhkəməsiz, istintaqsız dinc kəndliləri ot tayasına doldurub diri-diri, həm də kütləvi halda yandırmalarına, məhkəməsiz, hökmsüz insanları ən vəhşi metodlarla öldürmələrinə liberal müəlliflər “demokratiya” adı qoyurlar, amma Sovet hökumətinin xalqın qanını içənlərə, iğtişaş yaradanlara, təxribat törədənlərə 3-5 il həbs kəsməsini “istibdad”, “represiya”, “terror” kimi qələmə verməyə çalışırlar?! Fikir verin, 1923-cü ildə “İttihadi İslam” partiyası Göyçay qəzasında Sovet hökuməti əleyhinə qanlı qəsd təşkil edir (türk Camal Paşanın rəhbərliyi ilə). Əməliyyat zamanı silahlı qəsdə rəhbərlik edənlərdən Əhməd Yüzbaşı Qədir oğlu çekistlər tərəfindən həbs edilir. Bilirsiniz bu banditbaşının cəzası nə olur? Cəmi 5 il həbs. Bundan başqa, 1931-ci ilin martında Şəki iğtişaşlarını təşkil etmiş banditbaşı Bəhrambəy Nəbibəyovun qardaşları Hüseynbəy və Vahidbəy Nəbibəyovlara Sovet məhkəməsi cəmi 3 il həbs cəzası verir. 1932-ci ildə qolçomaq qiyamının rəhbəri olmuş, qaçaraq Gürcüstan ərazisində gizlənmiş, burdan Türkiyəyə keçmək istəyən Molla Mustafa Sovet çekistləri tərəfindən tutularaq Bakıya gətirilir. Qəribədir ki, Sovet məhkəməsi yüzlərlə insanın qətlində əli olan bu quldurbaşını sadəcə olaraq Solovetsk adasına 10 il sürgünə göndərməklə kifayətlənir. Bu quldurbaşı sürgündə Sovet çörəyi yeyib osmanlı ləhcəsiylə şeirlər yazır, ayda bir dəfə ailəsiylə məktublaşırdı da. Hətta gələcəyə o qədər nikbin baxırdı ki, 1937-ci ildə ailəsinə yazdığı məktubda ədalətli Sovet məhkəməsinin onu əhv edəcəyinə inandığını bildirirdi. Bəli, kommunist fədailərin torpaq altda sümükləri cürüyəndə quldurbaşı Molla Mustafa Solovetsk adasında şeir yazıb əhf ediləcəyi günü gözləyirdi.
http://avrasiya.info/maraq-dunyamiz/1682-srya-terrorst-brosaet-granatu-sebe-pod-nog.html
