Səfəvi dövlətində din və üləmanın rolu

Füfuli Şəfiyev

Azərbaycan tarixinin ən böyük dövləti olan Səfəvilər bu günə qədər hərtərəfli şəkildə öyrənilməyib. Mövcud olan tarixçi araşdırmaları daha çox siyasi və hərbi fəaliyyətlər, qismən də sosial-iqtisadi tərəfləri əhatə edir. Ancaq tariximizin 230 ildən çox dönəmini əhatə edən və təsirini sonrakı illərdə də davam etdirən böyük imperiyanın yaranması və uzun müddəıt yaşamasını təmin edən çoxsaylı sosial, siyasi, mədəni, dini və sair faktorlar olub. Bu dəfəki araşdırma Səfəvilər dövlətində din amili və müsəlman ruhanilərinin dövlətdə rolu barədədir.

Səfəvilər sülaləsinin ilk hökmdarı Şah İsmayılın taxta çıxmasından qısa müddət sonra on iki imam şiəliyi yeni İmperiyanın rəsmi dövlət ideologiyası elan edildi. Tarixçilərin  böyük əksəriyyəti Səfəvi şahlarının ökəni sünni məzhəbindən bütünlüklə şiə məzhəbinə dəyişməsini vahid ideologiya ətrafında birləşməsi yönündə düşünülmüş siyasi qərar kimi dəyərləndirsələr də, əslində məsələnin kökü daha dərinlərə söykənir. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ hakimiyyətə qədər Səfəvilərin şiəliklə dərin bağları var idi. Bu baxımdan, onların sonrakı mərhələdə şiə ideologiyası üzərində möhkəmlənmələri təəccüb doğurmur. Bununla belə, Şah İsmayılın  bu addımı, Səfəvi dövləti yaranana qədər baş verən siyasi hadisələr və Osmanlı-Səfəvi  münasibətləri konteksində daha aydın başa düşülür. Osmanlıların imperiyalarını genişləndirmək maraqları qarşısında Səfəvilərin öz ərazilərini müəyyənləşdirmək, qorumaq, siyasi-mədəni cəhətdən fərqli bir idologiya ətrafında birləşdirmək, bütövləşdirmək cəhdləri bu dövrdə daha çox siyasi addım kimi qiymətləndirilir. Hər halda Səfəvilər bəlli bir ideologiya əsasında dövlət qurmaq, onu möhkəmlənrimək və geniş tətbiq etmək istiqamətində səy göstərirdi. Şiəlik ideologiyasının təbliği və tətbiqi böyük bir ideoloji institutun qurulmasını tələb edirdi. Bu məqsədlə Səfəvi şahları o zaman şiəliyin mərkəzləri olan – İraq, Bəhreyn və Cəbəl-Amildən (Livandan) şiə alimlərini ölkəyə dəvət etdilər. Xüsusilə də Cəbəl-Amildən böyük alimlələr qrupu Səfəvi paytaxtına axın etdi və qısa zamanda ölkənin mühüm postlarında yerləşdi. Şiə üləmaları Səfəvi dövlətində çox mühüm təbəqəni təşkil edir, ölkənin siyasi-iqtisadi və mədəni həyatında fəal rol oynayırdılar. Ruhanilərin Səfəvilər dövründə göstərdikləri ictimai-siyasi fəallıqları digər dövrlərlə müqayisədə özünü daha qabarıq biruzə verirdi. Səfəvilərə qədər dövlət aparatının dünyəvi və dini işləri ayrı-ayrılıqda idarə olunurdu.

Qeyd edək ki, Elxanilər dövründə dünyəvi və dini məsələləri birləşdirmək səyləri olsa da, bu cəhd həyata keçməmişdir. Səfəvilər dövründə isə bu ideyanın reallaşdığı özünü daha bariz göstərir. Teymurilər hakimiyyətində şəriətin hamisi, onun qanunlarının icrasını həyata keçirən  şahlar idisə, artıq Səfəvi dövlətində bu ixtiyar birbaşa üləmaya ötürülür. Səfəvi dövlətində üləmanın rolunun gücləndirilməsi ilə ideologiyanın “sufiyanə-şiəlik”dən “fəqihlik-şiəliyi”nə üz tutmasına təkan verildi. İndiki İran hökumətinin dövlət modelinin əsası, yəni “vilayəti-fəqih” hökuməti məhz ilk dəfə Səfəvilər dövründə təsis olunmuşdur. Təsadüfi deyil ki, müasirimiz, tanınmış iranşünas alim, Səfəvi dövrünün məşhur tədqiqatçılarından olan Valter (Walther Hinz 1906-1992) indiki İran dövlətini siaysi, mədəni baxımdan Səfəvilərin varisi hesab edərək yazır: “İndiki İran siyasi-mədəni baxımdan Səfəvilərin XVI əsrdə əsasını qoyduqları dövlət modelinə söykənir”. Bu modelin müəllifi Şah İsmayıl tərəfindən (h.q. 916-cı ildə) Səfəvi sarayına dəvət almış Cəbəl-Amildən olan məşhur alim Mühəqqiq Kərəki (Əli ibn Əbdülali (vəfat tarixi h.q. 940-cı il) olmuşdur. Şah Təhmasib onu məsum İmamın – İmam Mehdinin nümayəndəsi, dövlətin həqiqi sahibi adlandırır, siyasi-iqtisadi və ictimai məsələlərdə onun hökmünü əsas götürürdü. Bu baxımdan, yeni təsis olunmuş dövlətdə Mühəqqiq Kərəki mütləq ixtiyar sahibi hesab olunurdu. Hətta Şah Təhmasib özünü onun nümayəndəsi adlandırırdı. Qəffari Qəzvininin müəllifi olduğu  “Tarixi cahanara” kitabında yazır ki, Şah Təhmasib Mühəqqiq Kərəki ilə görüşlərinin birində ona deyir: “Həqiqi hökmdar, əmr sahibi sənsən. Mən isə sənin hökmlərinin icraçılarından biriyəm”.

Qərb tədqiqatçıları Mühəqqiq Kərəkini bəzi tarixi fətvalarına, Səfəvilər dövlətinin nizamnaməsinə yeniliklər etdiyinə görə hətta “şiəliyin ixtiraçısı” olaraq dəyərləndirirlər. Kərəkinin məşhur fətvalarından biri “cümə namazı” ilə bağlıdır. Kərəkiyə qədər onun sələfləri cümə namazının ancaq məsum İmam tərəfindən təşkil edilməsi fikrinə inanırdılar. Kərəkinin etiqadına görə isə məsum İmam tərəfindən vəkilliyi qəbul edilən (təyin olunmuş), bütün şərtlərə cavab verən fəqih cümə namazı təşkil edə bilər. Mühəqiq Kərəki fəqihin məsum İmamın nümayəndəsi olaraq xüsusi imtiyaza – külli ixtiyara - sahib olduğuna inanırdı. Dövlət rəsmilərinə xərac verilməsini, eləcə də onlardan hədiyyə alınmasını şəriətlə normal hesab etdiyi üçün Kərəkini şahların maraqlarına uyğun hərəkət etməkdə suçlayanlar da az deyildi. O zaman da şiə üləmalarının müəyyən qrupu hökumətlə əməkdaşlığı, hökumət qurumlarında təmsil olunmağı qəbul etmirdilər.

Səfəvi şahlarının ruhanilərlə sıx əlaqələri onların öz hökumətlərinin dini legitimliyini təmin etmək, xalq arasında nüfuz sahibi olan ruhanilərin dəstəyindən yararlanaraq güclü dövlət qurmaq, ruhanilərin bu müamilədə iştirakı, yəni hökumət işlərində təmsil olunması isə daha çox öz məktəblərini genişləndirmək və gücləndirmək maraqlarından doğurdu. Üləmanın Səfəvilərin sarayına üz tutmalarına fərqli aspektlərdən yanaşmaq olar. O  zamanın ictimai-siyasi vəziyyətini mülahizə edəndə şiə ruhanilərinin Səfəvilərə meyl etmələri təbii qarşılanmalıdır. Aydın məsələdir ki, müxalif ideologiyanın hakim olduğu dövlətdə yaşamaq, fəaliyyət göstərmək xüsusilə də düşüncə sahibləri, alimlər üçün bir çox problemlər, ciddi təhlükələr yaradırdı. Belə bir zamanda müvafiq ideoloji əsaslar üzərində təsis olunmuş Səfəvilər dövlətinə şiə üləmasının üz tutması başa düşüləndir. Əslində üləmalar hər zaman belə bir fürsətin intizarında olmuş, azad və geniş fəalliyyət göstərmələri üçün bütün imkanları dəyərləndirməyə çalışmışlar.

Bir çox mənbələr tanınmış şiə alimlərinin Osmanlı ərazilərində fərqli ideoloji baxışlara sahib olduqları üçün daim təqiblərə, terrora məruz qaldıqlarını göstərir. Misal üçün təkcə o dövrün iki böyük aliminin fərqli baxışlarına görə faciəli şəkildə şəhid edilməsi və tarixə “birinci şəhid” (Şəmsəddin Məhəmməd ibn Məkki Amili (1333-1384), “ikinci şəhid” (Zeynəddin ibn Əli ibn Əhməd Amili (1506-1558) adı ilə düşməsi Osmanlı ərazilərində vəziyyətin şiə üləmaları üçün o qədər də əlverişli olmadığından xəbər verir. Bəzən onlara çox amansız divan tuturdular. Birinci şəhid Şəmsəddini küfürdə ittiham etdikləri üçün əvvəl qılıncla öldürmüş, sonra dara çəkərək, daşqalaq etmiş və yandırmışdılar.

Qeyd etdiyimiz kimi, Səfəvilərə münasibətdə ruhanilərin fikri yekdil deyildi. Üləmalardan bir qismi hökumətlə həmkarlığa mənfi yanaşır, rəsmi mövqelərdə təmsil olunmağı əqidə üsullarına görə düzgün hesab etmirdilər. Bu baxımdan onları iki qrupa ayırmaq olar: Hökumət üləmaları və qeyri-hökumət üləmaları. Səfəvilərlə yaxından əlqaəsi olan, mühüm dövlət qurumlarında yer alan əsas məşhur üləmalar aşağıdakı lardır: Mühəqqiq Kərəki,  Əllamə Şeyx Bəhai, Mirdamad, Ayətullah Əli Təqi Kəmrei, Molla Abdullah Şüştəri, Ağahüseyn Xansari, Məhəmməd Baqir Məclisi. Müstəqil üləmalar sırasında əsas məşhur olan üləmalar isə bunlar idi: Şeyx İbrahim Qətifi, Şəhid Sani, Müqəddəs Ərdəbili, Mir Findirski, Molla Sədra, Məhəmməd Təqi Məclisi, Molla Hüseyn Feyz Kaşani, Mirzə Həsən Lahici. Hər iki qrupda Səfəvi dövrünün, eyni zamanda şiə məktəbinin tanınmış mütəfəkkirləri, üləmaları yer tuturdu. Qeyri-hökumət üləmaları öz baxışlarından çıxış edərək xeyirli və doğru addımı hökumətdən uzaqda durmaqda görürdülərsə, hökumət üləmaları tam fərqli aspekdən yanaşaraq xalqın və ölkənin mənafeyini məhz iqtidarla ittifaqda görürdülər. Qeyd edək ki, Səfəvi hökumətində təmsil olunmaq heç də hər zaman könüllü deyil, hətta bəzən məcburiyyətdən də irəli gəlirdi.

Üləmanın iqtidara münasibətdə fərqli mövqe tutmaları onların arasında ixtilaf yaratmır, əksinə, bacardıqca bir-birinə dəstək verirdilər. Kifayət qədər dərrakəli və tədbirli olan bu şəxslər xırda ixtilafları böyük intriqalara çevirmirdilər. Şah Abbasın həyatından söz açan ədəbiyyatda nəql olunan məşhur hekayə həmin dövrdə üləmanın bir-birinə münasibətini aydın təsvir edir. Həmin hekayədə nəql olunur ki, bir gün Şah Abbas vəziri Şeyx Bəhai (Şeyxülislam Bəhaəddin Amili) və Mirdamadla (İsfahan fəlsəfə məktəbinin nümayəndəsi, məşhur filosof və mütəfəkkir Mir Bürhanəddin Məhəmməd Baqir Əstərabadi) birlikdə yol gedirdilər. Mirdamad şahın sağ, Şeyx Bəhai isə sol tərəfində ata süvar halda hərəkət edirdilər. Şah Abbas həm zarafat etmək, həm də onları sınamaq məqsədi ilə oynaq bir ata süvar olmuş Mirdamada yaxınlaşıb deyir: “Bizim sol tərəfimizdə hərəkət edən Şeyx Bəhainin mindiyi bu yabı çox tənbəldir, bizim atlarla ayaqlaşa bilmir”. Mirdamad şaha deyir: “Burada təəccüblü bir şey yoxdur. Əsas təəccüb doğuran budur ki, bu at Şeyx Bəhai kimi ağır elmi xəzinəni üzərində necə daşıyır?” Bir az yol getdikdən sonra Şah Abbas Şeyx Bəhaiyə yan alır,  Mirdamadın atına işarə edərək deyir: “Belə nadinc at görmüşdün?! Mirdamad başqa at tapmadı süvar olsun?” Şeyx Bəhai deyir: “Mirdamad kimi alimi daşıyan atın oynamağa, üzərindəki şərəfli yükü çəkdiyinə görə naz etməyə haqqı var”. Şah Abbas alimlərin bu cavabını, bir-birinə xoş münasibətini gördükdən sonra yerə düşüb şükranlıq səcdəsi edir.

Qeyri-hökümət üləması olan Mirdamad həm də Şeyxülislam Mühəqqiq Kərəkinin kürəkəni idi. Şexülislam Əllamə Məhəmməd Baqir Məclisinin atası Məhəmməd Təqi Məclisi qeyri-hökumət üləması sırasında yer alırdı.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Şah Təhmasib Mühəqqiq Kərəkiyə hədsiz ehtiram göstərir, ona böyük səlahiyyətlər verirdi. Bunula belə, Mühəqqiq Kərəki şahla razılaşmadığı məqamlarda fikrini gizlətmir, şaha etirazını bildirirdi. Kərəki dəfələrlə şaha etiraz əlaməti olaraq ölkəni tərk edib İraqa dönmüş, şahın xahiş və təkidindən sonra geri qayıtmışdı. Bəzi ruhanilər şahın yanında olmaqla onları doğru olmayan addımlardan çəkindirib yaxşı işlərə dəvət edəcəklərini (dinin mühüm göstərişlərindən olan əmr be məruf, nəhy əz münkər vəzifəsini icra edəcəklərini – F.Ş), bununla xalqa, ölkəyə daha faydalı olacaqlarını düşünürdülər. Həqiqətən də onların şahın ətrafında olmaları xalq, ölkə üçün faydasız deyildi. Məsələn, Səfəvilər dövlətində Mühəqqiq Kərəkidən sonra ən çox şöhrət qazanmış, nüfuzlu ruhanilərdən biri Əllamə Məclisinin şeyxülislamlıq məqamına təyinatını buna misal çəkmək olar. Əllamə Məclisi həddən artıq eyş-işrətə meyl göstərən, zəif iradəli, son Səfəvi şahı Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin qarşısında bəzi tələblərlə çıxış etmiş, onu bəzi mühüm fərmanların imzalanmasına razı sala bilmişdi. Tarixçilər yazırlar ki, Şah Hüseynin tacqoyma mərasimi zamanı şah bu işi Əllaməyə həvalə edir. Şah Hüseynə qədər bu mərasimi səfəvi xanədanından biri yerinə yertirərdi. Şah ondan: “Bir istəyin varmı, onu yerinə yetirək” –  dediyi zaman, Əllamə Məclisi ondan üç xahiş edir, əslində isə onun qarşısına üç tələb qoyur. Birincisi şərabın, eyş-işrət məclislərinin saraydan yığışdırlması, qadağan edilməsi; ikincisi tayfalar arası savaşlara son qoyulması; üçüncüsü qumar alətlərinin yığışdırlması (yüngül əyləncələrə son qoyulması – F.Ş). Şah onun hər üç xahişini yerinə yetirir. Əllamə Məclisinin bu tələbləri irəli sürməsi təbii ki, sarayda yüngül həyatın hökm sürdüyündən, tayfalar arası savaşın ölkəni sarsıtdığından və buna görə Əllamənin haqlı olaraq narahatlığından xəbər verirdi. Sanki Əllamə Səfəvilərin bu gedişlə süquta uğrayacağını əvvəlcədən görür, onları ayıltmağa çalışırdı. Əllamənin əsas xidmətlərindən biri də hədsiz tolerantlıq nümayiş etdirən, bununla xarici missionerlərin ölkəyə yol açmasına şərait yaradan səfəvilərin  bu siyasətinə qarşı çıxması və onları malik olduğu imtiyazıları çərçivəsində nəzarətdə saxlaması idi. Tarixdə Əllamənin əhli-sünnə məzhəbinin nümayəndələrinə qarşı hər hansı qəti göstərişi müşahidə olunmur. Lakin Əllamə şeyxülislam mövqeyinə təyinatından dərhal sonra ölkənin paytaxtında (İsfahanda) hindistanlı mühacirlərin gizlicə sitayiş etdikləri bütü dağıtmaq barədə fətva verir. Bu işi dayandırmaq üçün dövlət məmurlarına bəxşiş, mal-dövlət təklif olunsa da, onlar Əallamənin bu fətvasına qarşı çıxmaqda aciz olduqlarını etiraf edirlər. Bundan başqa, gürcülərin saraydakı gürcü əsilli xanımların iradəsilə mühüm hərbi mövqelərə nüfuz etmələri, erməni və hindistanlı tacirlərin ölkənin iqtisadi nəbzini ələ almaları, xüsusilə də xariclə təmasları  Əllaməni ciddi narahat edirdi. Əllamə öz nüfuzundan istifadə edərək məsihilərin ölkə əhalisinin əqidəsini sarsıtması təhlükəsinə qarşı qabaqlayıcı tədbirlər adı altında onların geniş əl-qol açmalarının qarşısını alırdı. Fransız tarixçisi və səyyahı Nikolas Sansun (1600-1667) öz “Səfərnamə”sində Səfəvi şahlarının avropalılar və keşişlərə xoş münasibətlərindən söz açır. Hətta Şahın məsihilərə xüsusi qayğısını qeyd edir. Amma digər fransız səyyahı Jan Şardenin (1643-1713) dediyinə görə Səfəvi şahlarının heç də hamısının keşişlərə münasibəti yaxşı deyildi. Şarden yazır: “Şah İsmayılın əksinə olaraq İkinci Şah Abbas keşişlərə etibar etmirdi. Sarayda mütərcim işləyən keşiş Dumana inanmırdı”. Bundan başqa, üləmalar Osmanlı ərazilərindən Səfəvi ərazilərinə nüfuz etmiş sufilərlə də mübarizə aparırdılar. Əslində ölkə daxilində ciddi ideoloji mübarizə gedirdi.

Bu dövrdə dövlətçilik maraqlarını qorumaqdan, ideoloji sahədə mübarizə aparmaqdan əlavə üləmanın ən böyük xidmətlərindən biri də  elm və mədəniyyətə verdikləri töhfələrdir. Hökumətdəki nüfüzlarından yararlanaraq üləmalar ölkədə böyük elmi mərkəzlər, tədris ocaqları təsis edir, tələbə yetişdirirdilər. Təkcə bu dövrün yetişdirdiyi alimlərin adlarına və fəaliyyətlərinə nəzər salmaq kifayət edir ki, bu iddianın əsassız olmadığını qəbul edək. Dediklərimizə nümunə olaraq, qeyd edək ki, belə alimlərdən biri, Şah Abbas dövrünün ən tanınmış, tarixdə Şeyx Bəhai adı ilə məşhurlaşan Şeyx Bəhaəddin Amili (Şeyx Məhəmməd ibn Hüseyn ibn Əbdüssəməd (1546-1622) olmuşdur. Şeyx Bəhai h.q. 953-cü ildə Livanın Bələbək şəhəri yaxınlığındakı Cəbə kəndində (Səfəvilər dövlətinin 46-cı ilində, Şah Təhmasibin zamanında) dünyaya göz açmışdır. 13 yaşında atası Şeyx Hüseyn ibn Əbdüssəməd ilə birlikdə İrana mühacirət etmişdir. Atası qısa zamanda Şeyxülislam vəzifəsinə qədər yüksələ bilmişdir. Şah Abbas h.q. 1006-cı ildə paytaxtı İsfahana köçürəndə Şeyx Bəhaini Şeyxülislam vəzifəsinə təyin etmiş, ömrünün sonuna qədər Şeyx Bəhai bu vəzifədə fəaliyyət göstərmişdir. O, tarixdə ədib, şair, fəqih, təfsir alimi, riyaziyyatçı, mühəndis (indiyə qədər dünyaya sirr olaraq qalmış qazanxanası bir şamla qızdırlan hamam, tərpənən minarələr, İsfahan şəhərinin su təchizatı sisteminin, Şah Saray kompleksinin müəllifi Şeyx Bəhaidir – F.Ş), o həmçinin, həkim, astranom və filosof kimi də tanınır. Tairxdə onun olduqca səxavətli, təvazökar bir şəxs olduğu qeyd olunur. Adına əfsanələr yazılmış, xalq ədəbiyyatında isə Şah Abbasın ağıllı vəziri kimi yadda qalmışdır. O, çoxsahəli elmi istiqamətlərdən bəhs edən bir sıra əsərlərin müəllifidir. Ən məşhur əsərləri isə aşağıdakılardır: “Bəhrul-hesab” (riyaziyyata aid), “Təşrihul-əflak” (astronomiyadan söz açır), “Camei-Abbasi” (fiqh və şəriətə aid), “Xüləasətül-hesab” (cəbr və həndəsədən bəhs edir), “Kəşkül” (ədəbi mövzuda), “Eynül-həyat” (Quranın şərhi), “Fəvadius-səmədiyyə” (qrammatikadan bəhs edir), “Ərbəin” və sair.

Üləmanın iqtidara münasibətdə fərqli mövqe tutmaları onların arasında ixtilaf yaratmır, əksinə, bacardıqca bir-birinə dəstək verirdilər. Kifayət qədər dərrakəli və tədbirli olan bu şəxslər xırda ixtilafları böyük intriqalara çevirmirdilər.

Göründüyü kimi, üləma Səfəvi siyasətində ciddi təsirə malik olub, dövlətin mühüm qərarlarında iştirak edib. Eyni zamanda din alimlərin kifayət qədər müstəqil olub, hətta siyasi hakimiyyətin qərarlarına qarşı gələ biliblər. Bununla da əslində Səfəvilər dönəmini konkret olaraq dinin dövləti yönəltdiyi və ya əksinə dövlətin dini yönəltdiyini iddia etmək mümkün deyil. Görünən odur ki, müəyyən mənada bu əlaqə qarşılıqlı faydaya əsaslanıb. Şahlar Orta Əsrlərin qaydalara uyğun olaraq dövlətin legitimliyinin təmin olunmasında dinə xüsusi önəm veriblər. Xüsusən də Osmanlı ilə savaşlarda Səfəvilərə bu legitimliyi təmin edən şiə üləması idi. Anca eyni zamanda hakimiyyət din adamlarına fəaliyyət dairəsi tanıyıblar, onlara kəskin müdaxilə edib digər dövlət nümunələrində olduğu kimi tamamən təsir altına almayıblar. Məhz bu səbəbdən Orta Əsrlər müsəlman dünyasında demək olar ki, sıradan çıxan fəlsəfə məktəbi Səfəvi dövləti sərhədləri içərisində yaşadılır, Molla Sədra kimi fəlsəfə nəhəngləri yetişir, ən əsası fəlsəfə məktəbi itib getmir, bu günə qədər davam edir.

nation.az