Cavad xan yəhudi qacarların ordusunda Azərbaycan xalqına qarşı döyüşmüş, yüzlərlə qarabağlını qətlə yetirmiş, neçə-neçə soydaşımızın başını uşaq-böyük bilmədən kəsmiş bir adamdır. Şuşalıları uşaq, qadın, qoca bilmədən qılıncdan keçirdiyinə görə bu adam axta Qacar şah tərəfindən mükafat da almışdı. Bu adam Azərbaycanı özünə vətən bilmirdi, -belə bir ölkənin varlığında xəbərdar da deyildi- özünə Qacariyya dedikləri torpağı vətən bilirdi. Amma müasir tarixçilər quraşdırırlar ki, guya o ölərkən son sözləri “Azərbaycan” olub. Guya kişinin oğlu, odlu vətənpərvər, sarsılmaz milliyətçi qaniçən ruslar tərəfindən “vətən uğrunda” “şəhid edilərkən” “Azərbaycan” pıçıldayaraq həyatdan gedib!
Cavad xana milli qəhrəman deyilməsi onun mənsub olduğu qacar soyunun Azərbaycanda qırdığı on minlərlə soydaşımızın ruhuna təhqirdir. Qacar şah öz ordusu Azərbaycana düşməncəsinə basqın edərək qabağına çıxıb kəndləri yandırıb yaxarkən Cavad xan onun ordusunda sərkərdəlik edirdi, yəni indiki dillər desək hərbi hissə komandiri- general idi. O yırtıcı qacarları azərbaycanlıların üstünə döyüşə aparırdı, bizləri uşaqdan böyüyə kimi rəhm etmədən qırmağa əmrlər verirdi- necə oldu ki, birdən birə indiki nəsillərin gözündə o qəhrəmana, ümummilli şəhidə çevrildi?
Əladı da, ömrü boyu millətin qanını iç, qır-çat, çap-tala, gücsüzlərin şərəf və ləyaqətini tapdala, zəifləri əzməklə ömrünü başa vur, amma üstündən zaman keçdikdən sonra həmin millətin gələcək nəsilləri sənə heykəl də qoysunlar, dua oxusunlar! Doğrudan da biz əyri güzgülər ölkəsində yaşayırıq.
Qacar şah qarabağlıları genosid edərkən Cavan xan da süvariləri ilə onun qoşununda idi. Qacarın orusu Şuşaya hücum edib minlərlə şuşalını şəhid edəndə Cavad xan qılıncla əsir şuşalıların başını atdırırdı. Qacarlar Azərbaycanı işğal edərkən Cavad xan düşmən ordusunda azərbaycanlıların qanını içirdi – deyin, o necə milli qəhrəman ola bilər? O Qacar sərbazlardan da beşbetər qanımıza susamışdı, arvad-uşaq bilmədən azərbaycanlıların ucdantutma başını üzürdü – amma indi iblis xislətli bu adam bizə xilaskar, övliya kimi sırıdılır.
Cavad xanın kim olmasına və onun Azərbaycan tarixində oynadığı rolu aydınlaşdırmaq üçün ilk növbədə qacarların kim olduğunu bilmək vacibdir. Qacarları müasir liberal tarixçilər bizə “təmizqanlı türk soyu” kimi tanıdıdırlar. Bəs doğrudanmı bu beləydi?
Qacarlar necə azərbaycanlı, necə türk, necə müsəlman ola bilərdilər ki, qarabağlılarla gürcülərin birləşmiş qoşunları onlara qarşı vuruşurdu? Təkcə elə bu fakt özü onların yadelli iudey olmalarının bir daha sübutudur. Müasir tarixçilərin qacarları bizə türk və müsəlman kimi sırımaqlarına baxmayın, onlar necə müsəlman idilər ki, müsəlmanları da, erməniləri də, gürcüləri də eyni qayda ilə, heç bir fərq qoymadan qırırdılar? Onlar bircə öz soylarından olanlara- yəhudilərə toxunmurdular. Gör vəziyyət nə həddə gəlib çıxmışdı ki, Şuşa qalasının müdafiəsində azərbaycanlarla ermənilər birləşərək onlara qarşı vuruşdular!
Qacarlar Tiflisi tutanda şəhərin gürcü əhalisi qorxusundan kilsələrə sığınarkən müsəlman azərbaycanlı əhalisi də məscidlərə sığındılar ki, bəlkə qacarlar onlara rəhm edələr, toxunmayalar. Bəs qacarlar nə etdilər? Onlar gürcüləri kilsənin içərisindən çıxarıb qırdılar, müsəlmanları isə elə məscidin içərisində qılıncdan keçirib doğradılar! Axı dinimizə görə məscidə pənah gətirən cinayətkar belə olsa Allah tərəfindən qorunduğu üçün ona toxunmaq olmaz. Bəs niyə belə oldu?
Qacarlar hücum etdikləri Azərbaycanın bütün şəhərlərində məscidə və dinə bu cür münasibət sərgiləmışlər. Onlar məscidlərin bağlı qapılarını vurub dağıdırdılar, təpiklə sındırıb açırdılar, “Allah xatirinə bizə toxunmayın” deyib yalvaran mollaları belə dizi üstə otuzdurub başını kəsirdilər. Budur qacarların müsəlmanlığı? Budur qacarların türklüyü?
Bizim xalq bu yırtıcılara qarşı “Ya Əli”, “Ya Hüseyn”, “Ya Zəhra” sədaları altında vuruşdu. Qacarlar Azərbaycanda olanda azərbaycanlıların ahu-naləsi bir an belə əskik olmadı, qabaqlarına çıxanı vurub yıxdılar, asıb kəsdilər. Onların ayaq basdığı müsəlman və türk ellərində qan su yerinə axdı. İmdad diləyən şuşalıları, irəvanlıları, salyanlıları, lənkəranlıları arvad, uşaq, qoca fərqli qoymadan ucdantutma qıran qövm heç vaxt müsəlman sayıla bilməz! Qacarların Qafqazdakı və İrandakı vəhşilikləri məhz iudaizmin mahiyyətindən doğurdu. Onları Şah İsmayılın qızılbaşları kimi ideya yox, yalnız və yalnız qarət marağı birləşdirirdi.
Tiflisdə Allahın adını dilə gətirib yalvaran müsəlman azərbaycanlılara onlar xristian gürcülərdən fərq qoydularmı? Tiflisdə qacarların məscid qapılarını qırıb içəridə gizlənmiş azərbaycanlı avrad-uşağa divan tutmaları, müsəlmanları da xiristianlar kimi ucdantutma qırmaları göstərdi ki, onlar üçün öz doğma yəhudi dinlərindən başqa heç bir dinin əhəmiyyəti yoxdur. Qacar şah dəfələrlə olmuşdu ki, Qurana əl basıb söz vermişdi, lakin sonra həmin sözünün üstündə durmamışdı, Qurandan istifadə edib adamları aldatmışdı. Çünki onun öz kitabı vardı. Təsadüfi deyil ki, qacarlar İranda hakimiyyəti tutan kimi ilk növbədə müsəlmanlar üçün müqəddəs sayılan İmam Rza məscidinin xəzinəsini çapıb talamışdılar.
Gürcü qadınları kimi əllərinə düşən gözəl azərbaycanlı qadınlarını da düşərgələrinə aparıb təhqir edir, şərəflərini tapdalayır, hətta anaları yolda uşaqlarını atmağa məcbur edirdilər. Öz qılınclarının itiliyini yoxlamaq məqsədi ilə bu yırtıcı iudalar kiçikyaşlı azərbaycanlı uşaqları topuqlarından tutub başıaşağı sallayaraq ayaqlarını yana dartırdılar, sonra isə qılınclarını var gücləri ilə endirərək uşağı birdəfəyə ikiyə bölürdülər. Uşağı yarı bölmək qacar əsgərləri arasında populyar yarışa çevrilmişdi. Artıq onların xislətlərinə bələd olan kəndlərdəki qadın və qızlar silaha sarılıb son damla qanlarına kimi vuruşurdular ki, namuslarının biabırçı şəkildə tapdalanmasına yol verməsinlər.
Qacarlar həmin dövrdə faktiki olaraq Azərbaycan türklərinin genosidi həyata keçirmişlər. İndi həmin qacarları bizə türk kimi sırımağa çalışırlar. Qacarlar xoşluqla namuslarını onlara peşkəş etmək istəməyən Azərbaycan qız-gəlinlərini qılıncla deşik-deşik edirdilər ki, o birilərə də dərs olsun. Və onu da bilmək vacibdir ki, əgər rus vaxtında gəlməsəydi, qacar-xazarlar regiondakı Azərbaycan, eləcə də digər xalqların hamısını qırıb məhv edəcəkdilər. Qoy xalqları silib bu torpaqlarda çoxdan Böyük İsrail quracaqdılar. Rusların bu torpaqlara gəlişi ilə xalqımız böyük bir genosiddən xilas oldu - təəssüf ki müasir tarixçilərimiz bu həqiqətləri etiraf etməkdə hələ də özlərində güc tapa bilmirlər.
Tarixi mənbələrə görə Qacarlar Suriya sərhədlərinə yaxın bir yerdən, əslində isə qədim İudeyadan köç etmiş tayfadır. Onlar Talışın Xalxal ərazisinə köçərək yerli xalqlar, eləcə də İran sivilizasiyası üçün başbəlasına çevrilmişlər. Qacarlar hələ Ağqoyunlu dövründən regionda fitnələr yaradaraq böyük qanların tökülməsinə səbəb olmuşlar. Onların yürüşləri nəticəsində Tehran, Qum, Şiraz, Gilan, Qəzvin, İsfahan, Tiflis kimi qədim dünyanın mədəniyyət mərkəzləri yerli-yeksan edilərək viran olmuş, qoy xalqların kütləvi qətliamı həyata keçirilmişdir. Qacarlar bir müddət Gəncəni öz paytaxtları elan edərək dövlət yaratmış, bir müddət isə Qarabağ bəylərbəyinə rəhbərlik etmişlər. Şiəliyi qəbul etmiş qacarlar Osmanlı yürüşləri zamanı vuruşmamış, Qarabağ və Şirvandan qaçaraq Ərdəbil bölgəsinə sığınmışlar. Qafqaz xalqları əsrlər boyu qacarların zülmü altında inləmişlər. Səfəvi şahı 2-ci İsmayıl Qarabağ qacarlarını, o cümlədən Ziyadoğlu nəslini özünün şəxsi düşməni hesab etmişdir. Səfəvi şahları qacarları dövlət üçün təhlükəli qövm saymışlar. Nadir şah da Astrabada daxil olaraq qacarları qırıb çatmışdır. Yurdlarını dağıdaraq, var-dövlətlərini talan edərək qacarlara ciddi zərbə vurmuş, Məhəmməd Həsən xan Qacarı öldürmək istəsə də, o qaçaraq Türkmən çölünə sığınmışdır. Astrabad valisi olan zaman Hüseyn xan Qacar talışlara olmazın zülmlər vermişdi. Yürüşlər zamanı o Qarabağ əhalisinə çoxlu zülmlər etmiş, burda soyğunçuluqlar törətmişdi ki, nəticədə qarabağlılar Şah Abbasın yanına şikayətə gəlmişdilər, şah da onun asılmasına əmr vermişdi. Bundan sonra qacarlar Astrabadın idarəçiliyindən tam qovulmuşdular.
Dərəbəylikdən istifadə edən qacarlar Talış bölgəsini soyub taladılar, varlı talışları öldürüb mülklərini ələ keçirdilər. Qacar şahın yürüşlərə göndərdiyi qardaşı oğlu Xanbaba ona o qədər kəsilmiş varlı başı göndərmişdi ki, axırda Qacar qardaşı oğluna yazmışdı ki, daha bəsdir, kəsilmiş baş göndərmə. Qacarlar əhalinin mal-qoyununu zorla əlindən aldılar, götürdükləri malın pulunu vermirdilər. Onlar tutduqları yerlərdə ağır vergi və töycülər qoyur, xalqın yaşayışını dözülməz həddə çatdırırdılar. Kənd və qəsəbələri talayıb camaatın son tikəsini əlindən aldılar. Qacar şahın əsgərləri bədbəxt əkinçilərin evlərinə soxulur, əllərinə keçəni götürüb aparırdılar. Qacar qoşununun keçdiyi bütün kənd və qəsəbələrdən camaat didərgin düşürdü. Kənd əhli bilirdi ki, Qacar qoşununun ərzağa olan ehtiyacı qurtaran deyil, vergi yığanlar gedib yenə qayıdacaqlar, verməyə bir şeyləri olmadığına görə şallağın və tüfəng qundağının zərbələrinə məruz qalacaqlar, ya da yerindəcə öldürüləcəklər, yaxşısı budur gözdən yayınsınlar, evlərini buraxıb qaçsınlar, ara sakitləşəndə öz ev-eşiklərinə yığışarlar. Beləcə xalq çöllərə və dağlara tökülüşmüşdü.
Qacar şah tabe olmayan şəhərləri uzun zaman mühasirədə saxlayır, şəhərlərdə aclıq hökm sürür, yatalaq və vəba xəstəlikləri yayılırdı. Anaların südü çəkilirdi, quru çörək tapmırdılar ki, onu suda isladıb uşaqlarına versinlər. Ana və uşaq bir-birinin qucağında acından ölürdülər. Gözləri çuxura düşmüş, dodaqları göyərmiş insanlar əllərinin dırnaqları aralanandan sonra hərəkətdən qalırdılar. Əhali aclıqdan taqətdən düşür, küçələrdə oturduqları yerdə keçinirdilər. Ölənlərin cəsədləri yol üstündə qalıb iylənirdi. Qacarlar xalqımızın başına belə müsibətlər açmışdır. Bunlar hamısı tarixi mənbələrdə var. Qacar hegemonluğu İran və Azərbaycanı xarabazarlığa çevirmişdi. Müqavimət göstərənlərin kəsilmiş başlarını şəhər hasarlarının hündür yerlərindən asırdılar ki, o birilərinə də dərs olsun. Ağa Məhəmməd şahın ölümündən bir neçə il sonra da Xorasan yolunun üstündə adam boyda yüz altmış iki ağ bürc diqqəti cəlb edirdi. Bu diri-diri gəcə çəkilmiş yüz altmış iki türkmənin cəsədi idi. Qacarlar onları tanımaq istəməyən türkmən yomutlarını qırıb çatdılar. Qacarlar necə türk soyu idilər ki, keçdikləri yerlərdə türkmənlərin kəllələrindən təpələr düzəldirdilər?
Qacarlar onlara tabe olmayan varlıları xüsusi amansızlıqlarla öldürürdülər. Məsələn, bir neçə nəfər yazığın üstünə atılıb əl-ayağını möhkəm tuturdular, ixtisaslaşmış cəllad iki şaxəli ağacı onun çənəsi arasına salıb ağzını açırdı, bükülmüş dəsmalı boğazının yoluna itələyib üstündən uzun bir ağac qoyurdu. Yazığın bərəlmiş gözlərini vecinə almadan cəkiclə vurub dəsmalı nəfəs yoluna salırdı. Bir neçə dəqiqə əl-ayağını tutub heç çabalamağına da imkan vermirdilər, hərəkətsiz düşüb qalanda buraxırdılar ki, həyatın axırıncı nişanələri də bədənindən çıxsın. Bu cür üsulla İranın və Azərbaycanın sayseçmə zadəganlarını qətlə yetirdilər.
O dövrdə qacarların tətbiq etdiyi ən populyar edam üsulu şaqqalamaq idi. Şaqqalamaq ən dəhşətli cəzalardan biridir; məhkumun ayaqlarını şaquli basdırılmış iki ağaca bağlayıb başıaşağı asırdılar, sonra cəllad satur ilə ayaqlarının arasından şaqqalayıb onu iki yerə bölürdü. Bu cəza o qədər dəhşətli idi ki, tamaşaçılar ona sakit baxa bilmir, titrəyirdilər.
Kirman şəhərinin əhalisinə daha dəhşətli divan tutuldu. Qətl-qarət üç gün çəkdi. Qacar əsgərləri evlərə soxulub istədiklərini götürür, müqavimət göstərənləri qılıncdan keçirirdilər. Bəzi evlərdə qadınları öz ərləri və qardaşları qacarlarln əlinə düşməsin deyə öldürürdülər. Qacarlar müqavimət göstərilən evlərə girəndə ev sakinlərinin hamısını ucdantutma qırırdılar. Varlı adamlar qızıl və cəvahiratların yerini demək istəməyəndə onların rəhmsizcəsinə qol-qıçını sındırıb işgəncə verirdilər. Ən kasıb adamın evində bir dənə qazan belə qalmayanda, qız-qadınlar hamısı təcavüzə məruz qaldıqdan sonra Ağa Məhəmməd xan əmr etmişdi ki, qətl-qarət dayandırılsın. Bundan sonra Kirman əhalisinin ucdantutma kor edilməsi başlanmışdı. Qacar cəlladları ən yoxsul, zəlil kirmanlıya belə rəhm etməyib hamısının gözlərini deşmişdilər.
Şəhərləri tutarkən qacarların tətbiq etdiyi əsas cəza üsulu gözçıxarma idi. Qədimdə korluğa məhkum edilənlərin gözlərinə mil çəkirdilə; bir nazik dəmir mili odun üstündə köz kimi qızardırdılar, tam qızarandan sonra cəllad onu od üstündən götürüb, məhkumun göz çuxuruna yaxınlaşdırır, bir an içərisində milin ucunu gözün bəbəyinə qoyub götürürdü. Ancaq qacar cəlladları fərqli metoddan istifadə edirdilər. Onlar gözləri barmaqları ilə çıxarırdılar, bədbəxtlərin qaşlarının altında iki dərin çüxur qalırdı. Məhkumun əl-ayağını bağlayıb arxası üstə uzadırdılar, sonra barmaqları ilə aşağı göz qapağına elə təzyiq edirdilər ki, göz alması partlayıb yerindən çıxırdı, sonra xəncər və bıçaq ilə gözün damarlarını və liflərini kəsirdilər. Bu dəhşətli “əməliyyatdan” sonra yazıqları əli-qolu bağlı buraxırdılar. Əl-qollarını açmağa macal yox idi, növbədə çoxlu kor ediləsi adamlar olurdu ki, cəlladların bu kimi “xırda” işlərə vaxtı çatmırdı. Gözləri kasasından çıxarılandan sonra kor edilmiş bədbəxtlər ağrının şiddətindən fəryad edib yerdə qıvrılırdılar. Meydan nalə çəkib çırpınan, üz-gözü qana bələnmiş zavallıları tutmurdu. Əl-ayağını birtəhər açanlar qalxır, gözləri görmədiyi üçün yerdəkilərə ilişib təkrar yıxılırdılar. Bu cəlladlığı, zülmkarlığı qacarlar məhkumun arvad-uşaqlarının gözləri qabağında icra edirdilər. Qacarlar onları kor etdikdən sonra yerdən qaldırıb aparmağa da icazə vermirdilər, deyirdilər səbir edin işimizi qurtaraq. Bir nahiyədə işlərini qurtarandan sonra korların əl-ayağını açır, o ipləri başqa məhkumların əl-ayağına bağlayırdılar, bir məhəlləni kor etdikdən sonra başqa məhəlləyə keçirdilər. Qacarlar iranlıların və azərbaycanlıların başına belə müsibətlər gətirmişlər.
Qacar istilası altına düşən məntəqədələrdəki adamlar o qədər müsibətlər çəkirdilər ki, gözlərinin yaşı da quruyurdu. Onların kütləvi şəkildə gözünü çıxardığı adamların çoxu sağ qalmırdı. Bəzi adamlarda şiddətli qanaxma baş verirdi. Mühasirədə uzun müddət aclıq çəkmiş belə adamlar təbii ki ölürdü. Bədbəxtlərin bir çoxunun gözlərinin kasası irinləyirdi. Yaraların qanqrena olması nəticəsində qaragünlü insanlar milçək kimi qırılırdılar. Qanaxmadan, qanqrenadan qurtarıb sağ qalanlar isə ömürlərini səfalətdə başa vururdular.
Ağa Məhəmməd xan Qacar hakimiyyətini bərkidəndən kimi ərdəbillilərə ən ağır vergi təyin etmişdi. O deyirdi: “Ərdəbil məlikləri on ilin vergisini verməyə qadirdirlər, onların Muğanda olan əkin yerləri İranın ən böyük əkin yerləridir”. İran şahları heç vaxt Gilan və Larican aristokratlarına, onların malına və əmlakına toxunmazdılar, onlar müqəddəs hesab olunurdu. Amma qacarlar bölgəyə gəldikdən, oturuşduqdan sonra hamısını qırıb əmlakını ələ keçirdilər. Laricanlılar o vaxta kimi abırlı həyat sürmüşdülər, qacar aqressiyasından sonra yoxsulluğa ürcah olub gözdən düşdülər. Qacar şah hətta dindar Talış mahalının kişilərinə saqqal vergisi təyin etmişdi. Vergi kişilərin, hətta qadınların belə narazılığına səbəb oldu. Uzun saqqal İran kişiləri üçün heysiyyat və vüqar əlaməti idi. Bir kişi saqqalını qırxdırsaydı, hamı ondan üz döndərərdi. İran qadınları adət etmişdilər ki, ərlərini saqqallı görsünlər, saqqalını qırxdıran kişini arvadı da təhqir edirdi. Üzündən saqqal çıxmayan iuda axtası Qacar şah isə İran kişilərini saqqallı görmək istəmirdi. Vergi o qədər çox idi ki, kəndçilər onun öhdəsindən heç cür gələ bilmirdilər. Talış ruhanilərindən bir neçə nəfər Qacara məktub yazıb bildirdilər ki, şəri-islamda saqqala vergi vermək söhbəti yoxdur, Allah-taala insanın bədən üzvlərinə zəkat təyin etməmişdir. Lakin Qacar verginin yığılmasında israrlı idi. Nəticədə Talış camaatı üsyana qalxdı. Qacar əsgərləri hücum edib talışların evlərinə od vurdular, mal-qaranı qovub apardılar. Bu zülmlərin cavabı olaraq Talış böyükləri Rusiyaya üz tutub ondan kömək istədilər. 1795-ci ilin sentyabrında Talış xanının nümayəndəsi Zaman bəy Şimali Qafqaza rus generalı Qudoviçin yanına, oktyabrda isə Kərbəlayi Əsədulla bəy Peterburqa getdi. 1796-cı il martın 12-də Kərbəlayi Əsədulla bəy Talış xanlığının Rusiyanın himayəsinə qəbul edilməsi haqqında xahiş məktubunu çariça 2-ci Yekaterinaya verdi.
Talış üsyanlarından biri də Gilan hakimi Hidayətulla xanın rəhbərliyi altında baş verdi. Üsyanı yatırmaq üçün Qacar orduları hər tərəfdən Talışa basqın etdilər. Bir müddət müqavimət göstərən Hidayətulla xan adamları ilə gəmilərə minib dənizə çıxmalı oldu. Dəniz donanması olmadığına görə Qacar qoşunu onları təqib edə bilmədi, lakin bütün sahil zolağını nəzarətə götürdülər. Müqavimətçilər Ənzəli körfəzini keçib dənizə çıxdılar, ordan da Sefidrud deltasına doğru irəlilədilər. Qışın ortası idi, dənizdə güclü fırtınalar olurdu. Gəmilər Xəzərdə şərqə üzəndə tufan qalxdı. Gəmilərdə məharətli dənizçilər vardı, tufan başlayan kimi yelkənləri aşağı endirdilər ki, küləyin gəmiyə təzyiqi azalsın. Lakin şimaldan cənuba yüyürən dalğalara qarşı durmaq mümkün deyildi. Gəminin yelkəni olmadığından sükan tutmurdu, gəmilər sahildən çox aralana bilmirdi, güclü şimal küləyi onları qabağına qatıb cənuba doğru qovurdu. Çox çəkmədi ki, bütün gəmilər saya oturdu. Gəmi saya oturub hərəkətindən qalanda dalğaların ona təzyiqi də dəfələrlə artır, hər dalğanın təzyiqi yüz tonlara bərabər olur. Qısa müddətdə dalğalar gəmini elə darmadağın edirdi ki, hissələri tikə-tikə olub bir-birindən ayrılırdı. Dənizçilər Hidayətulla xana və digər sərnişinlərə dedilər ki, hər şeyə hazır olsunlar. Hidayətulla xan üzmək bilirdi, ancaq tufanlı dənizdə necə üzmək olar? Bunlar bir yana qalsın, qışın buz suyu onları sətəlcəm edib öldürərdi. Ona görə də gəmilərdə qalmağı üstün tutdular. Güclü dalğaların zərbindən qısa müddətdə gəmilər darmadağın oldu, bütün sərnişinlər dənizə tökülüb batdılar. Bir neçə gündən sonra cəsədlər şişib suyun üstünə çıxdı, dalğalar onları sahilə tulladı. Camaat cənazələri yığıb dəfn elədi. Hidayətulla xanın cəsədi də dəfn olunanlar arasındaydı. Say-seçmə talış igidləri İudaya qarşı mübarizədə beləcə şəhid oldu.
Talış əhalisinin qacarlar tərəfindən tam məhv edilməsinin qarşısını alan Ağa Məhəmməd xanın onunla ixtilaf edərək Rusiyaya qaçan qardaşı Mürtəzaqulu xanın özü ilə gətirdiyi rus donanması oldu. Gilan ərazisinə daxil olan rus ordusu Qacar ordusunun əsas qüvvələrini cənuba doğru qovdu.
Qacar xanın Tiflis yürüşü zamanı şəhərin girişində gürcü zadəgan və ağsaqqallarından 70 nəfər onun qabağına çıxdı desinlər ki, Tiflis zərərsiz bir şəhərdir və əhalisi müqavimət göstərməyəcək. Lakin qacarlar həmin 70 nəfərin yerindəcə başını kəsdilər. Qacar xan əsgərlərinə qətl-qarət əmri verdi. Tiflis yağmalanıb dağıdıldı, 22 min dinc sakin qul və kəniz kimi satıldı. Qacar tarixçiləri Tiflis faciəsini ətraflı yazıblar. Onlar qeyd edirlər ki, bütün kilsələr viran edildi, ruhanilər qətlə yetirildi. Məhz həmin qətliam Gürcüstanın Rusiyaya birləşməsinə səbəb oldu.
Qacarlara kimi İran və Azərbaycan elləri daim osmanlılarla düşmənçilik etmişdi, əsrlər boyu aramızda qanlı döyüşlər olmuşdu. Lakin qacarlar osmanlılarla qardaşlıq əhdi bağladılar və onlarla birləşib üstümüzə yürüdülər. Azərbaycan və digər Qafqaz ellərində güclü müqavimət ilə üzləşərkən qacarlar daim kömək üçün Osmanlı dövlətinə müraciətlər etdilər və onlardan tutarlı kömək aldılar. Osmanlılar yəhudi qacarlara yerli xalqları qırmaqda və regionda möhkəmlənməkdə daim səxavətli yardımlar etdilər. Qacar şah hakimiyyətdə oturan kimi öz nümayəndəsini osmanlı qoşunlarının cəmləşdiyi Bağdad şəhərinə göndərmişdi və dar ayaqda osmanlıların ona kömək edəcəyinə əminləşəndən sonra Azərbaycana yürüşə çıxmışdı. Osmanlıların qacarlarla işbirliyi və dəstəyi Sultan Səlimin 1793 və 1794-cü illərdə qafqazlılara göndərdiyi fərmanlarda da göstərilmişdir. Osmanlı dövlətinin xarici siyasətini idarə edən Genuya masonları bu köməyi həm də Rusiyaya qarşı tədbir kimi qiymətləndirirdilər. Osmanlı sultanı Azərbaycanda xalqımızı qırıb çatan Qacar ordusuna ara-sıra “humanitar yardım”- buğda, yağ, qoyun və hərbiyə lazım olan ləvazimatlar yollamaqdaydı. İki düşmən birləşib Azərbaycan xalqının sonunu gətirməkdəydi. Qacar şah arxayın idi ki, Qafqazda məğlubiyyətə uğradığı təqdirdə osmanlı ordusu onun köməyinə gələcək. Qacarlar həmişə Azərbaycana yürüşə çıxanda əvvəlcə osmanlılarla danışıqlar aparır, onları ehtiyatda gözləyən qüvvə kimi gördüklərindən daha əzmlə irəli atılırdılar. Osmanlıdan kömək alacağına arxayınlaşan Qacar şah daha da qızışıb bir-birinin ardınca Azərbaycan şəhərlərini alt-üst edirdi. Həmin dövrdə tarix böyu yəhudilərin törətdiyi ən böyük qırğınlardan biri həyata keçirilmişdir ki, bu qırğın müasir iudey akademik sistemi tərəfindən məharətlə gizlədilir. Bu qırğında ölənlərin sayı-hesabı yoxdur. Həmin dövrdə vahhabi mahiyyətli osmanlılarla iudey mahiyyətli qacarlar birləşib Azərbaycan xalqına qarşı genosid həyata keçirmişlər. Həmin iud terrorunun qarşısını məhz Rusiya almışdır. Təəssüf ki, müasir tarixçilər qacaları terroru yarımçıq saxlayıb regionumuzu tələsik tərk etməyə məcbur edən əsas səbəbdən- rus qoşunlarının cənuba doğru onların üzərinə yürüşü barədə yazmırlar. Məhz rusları gəlişi bizi qacar təcavüzü altında qırılmaqdan xilas etmiş və sağ saxlamışdır.
Qacarlar o vaxtlar formalaşmaqda olan Azərbaycanın çox şəhərlərini dağıdıb xaraba qoydular. İran imperiyasında yaşayan bir çox hörmətli əyanların başını kəsdilər, bəzilərinin isə gözünə mil çəkib kor etdilər ki, əl-ayağa dolaşmasınlar. Onlar İranın qədim şah nəsli, köklü aristokratiyası olan Zəndiyyə nəslini tamamilə qırdılar, son nəfərinə kimi qətl etdilər. İud genosidi nəticəsində bu qədim dinastiyanın adı İran taxt-tacı tarixindən biryolluq silindi.
Ağa Məhəmməd xan Qacar Şirazı alandan sonra Kərim xan Zəndin cəsədini Tehrana gətirdib şahlıq ərkinin pilləkanı altında dəfn etdi ki, hər dəfə otağına girib-çıxanda ayağını Kərim xanın sümükləri üstünə qoysun. Kərim xan elə bir adam idi ki, Hafiz Şirazi, Şeyx Sədi üçün məqbərə tikdirmişdi. İranda çoxlu abadlıq işləri gömüşdü. Qacar İranın qanuni hökmdarı Lütfəli xan Zəndi də tutub tövləsində zəncirə vurmuşdu. Yaralı, əldən düşmüş əsir nə qədər su istəsə də Qacar ona su vermədi. Lütfəli xan qızdırma içində yanır, su istəyirdi, lakin Qacar ona İmam Hüseyn müsibəti yaşadıb suyu da çox gördü. Uzun əzab-əziyyətdən sonra cəlladına əmr verdi ki, Lütfəli xanın gözlərini çıxarsın. Cəllad İran şahını yerə yıxdı, zəncirdə olan əl-ayağını iplə çəkib möhkəm bağladı, sonra üç barmağıyla onun gözlərinin alt qapaqlarından elə basdı ki, gözlər pırtlayıb kasasından çıxdı. Qacar şah bu dəhşətli işə ləzzətlə tamaşa elədi. İran şahının sağ gözü yerindən çıxandan sonra cəllad ağzında saxladığı bıçaqla damarlarını kəsdi, gözü tamamilə qırıb yerə atdı. Sonra Qacar şahın gözü önündə sol gözü də çıxartdı. Sağ göz çıxarılanda Lütfəli xan nalə çəkdi, ancaq sol gözünü çıxaranda ondan heç bir səs eşidilmədi. Qacar onu sağ saxladı, öldürmədi, çünki səfərlərdə başına noxta vurub yanında piyada aparmaq niyyətindəydi. Lakin Lütfəli xan yarımcan hala düşdü, onu səfərlərdə aparmağa durğuzsaydılar, yolda ölərdi. Qacar Lütfəli xanın öldürülməsi əmrini verəndə onun meyiti üzərində dəri çəkilmiş skeletə oxşayırdı. İranın qanuni hökmdarı, ziyalısı, heç vaxt dodaqlarından təbəssüm əskik olmayan gözəl fars kişisi, Zənd şahriyarı xazarlar tərəfindən beləcə müsibətlər içində öldürüldü.
Lütfəli xan Zəndin böyük işlərindən biri o idi ki, Şiraz-Buşehr, Şiraz-Bəndərabbas və Şiraz-Bandərlenge arasında yol salmışdı. O əsrdə belə böyük abadlıq işi həqiqətən çox diqqətəlayiq idi. Bundan başqa, Mond çayında sədd salıb, onun suyunu ətrafdakı torpaqların istifadəsinə vermişdi. Mond çayı Fars dağlarından baş alırdı, axıb Fars körfəzinə tökülürdü, çayın sahilləri boyunca uzanıb gedən torpaqlar dünyanın ən münbit torpaqları hesab olunurdu, bu ərazidə bəlkə bəşər yaranandan bu yana heç əkin əkilməmişdi. Qısa müddətdə xalq əmin olmuşdu ki, onun ölkə idarəetmə bacarığı özündən əvvəlkilərdən qat-qat artıqdır. Lütfəli xanın abadlıq işləri davam etsəydi, İran abadlaşar, ticarət vüsətlənib sərhədləri aşardı, lakin qacarların regionda güc kimi peyda olması və fəaliyyəti işlərin irəli getməsinə mane oldu. Lütfəli xan Zəndin hərbi və idarəetmə qabiliyyətlərindən başqa bir gözəl keyfiyyəti də vardı. Ondan yadigar qalan bir neçə şeir göstərir ki, o həm də istedadlı şair olmuşdur. Şahlığının birinci illərində şair və alimlərə tapşırmışdı ki, Şəmsəddin Hafizin şeirlərini oxuyub, onları diqqətlə öyrənsinlər, Hafizə aid olmayan və sonradan əlavə edilən şeirləri onun divanından çıxarsınlar. Bu ilk baxışda sadə, bəlkə də bəzilərinə mənasız təsir bağışlaya bilər, amma Lütfəli xan Zənd bu göstərişi verməklə, həm də yüksək əbədi zövqə malik olduğunu sübut etmişdir. Lütfəli xanın qətlindən uzun əsrlər keçsə də, İranın cənubunda hələ də onun barəsində mərsiyyələr oxunur.
Lütfəli xanı öldürəndən sonra Ağa Məhəmməd xan Qacar özünü əsl İran şahı hiss etdi. Zəndiyyə sülaləsinin kökünü kəsməklə o yolundakı ən böyük maniəni aradan götürdü. Bundan sonra qacarlar tərəfindən yerli xalqların genosidinə start verildi. İranın ən dilbər guşələri qacar əmirləri tərəfindən zəbt olundu.
Qacarlar 1796-cı ildən 1925-ci ilə kimi İranda şahlıq etdilər. Bu müddət ərzində xalqa olmazın zülmlər verdilər və əhalinin maddi vəziyyəti həddən artıq pisləşdi. İran xalqları Qacarlara qarşı dəfələrlə üsyan qaldırdılar. Səttərxan üsyanı da, Şeyx Məhəmməd Xiyabani üsyanı da məhz qacarlara qarşı olmuşdu. Bu üsyanlar ingilislərin dəstəyi ilə yatırıldı. İngiltərə iudeyləri özlərinin İrandakı soydaşları ilə vəhdətdə regionu idarə edir, region xalqlarının başına olmazın müsibətlər gətirirdilər. 9 avqust 1919-cu ildə Qacar hakimiyyəti ilə İngiltərənin yəhudi hakimiyyəti arasında saziş bağlanmışdı. Həmin sazişə əsasən İran faktiki olaraq İngiltərənin koloniyasına çevrilmişdi. 9 Avqust sazişi xalqın böyük narazılığına səbəb olmuşdu. İran və Azərbaycan xalqları bu alçaldıcı sazişə qarşı etiraza qalxmışdı, hər yerdə izdihamlı mitinqlər və nümayişlər keçirilmişdi. Lakin qacar və ingilis qoşunları bu eturaz aksiyalarını qan içində boğdular.
Gələk Qacar soyunun Ziyadoğlular nəslindən olan Cavad xanın üstünə.
1614-cü ildə gürcülər və gəncəlilər qacar zülmünə qarşı üsyana qalxdılar və Qarabağ bəylərbəyi Məhəmməd xan Qacar öldürdülər. Şah Abbasın hakimiyyətinin son illərində səfəvilər də qacarların özbaşınalığından təngə gəldilər, onlara qarşı hərəkətə keçdilər. Məhəmmədqulu xan Qacar 1627-ci ildə Qarabağ bəylərbəyliyindən azad edildi, Ziyadoğlu nəsli Qarabağ bəylərbəyliyindən qovuldu. Qarabağ bəylərbəyi şahın qulamlarından olan sərkərdə Allahverdi xanın oğlu Davud xan təyin edildi. Lakin qacarlar təxribat törədərək ona işləməyə imkan vermədilər.
Nadir xan şah seçildikdən sonra qacarlara divan tutdu. 1736-cı ildə Nadir şahın çağırdığı Muğan qurultayından sonra Qacar soyunun həyatında böyük siyasi dəyişikliklər yarandı. Qacarların yerli xalqlara etdiyi zülm nəzərə alınaraq, Qarabağın beş məlikliyi və Mil-Qarabağ düzündəki tayfalar, eləcə də Zəngəzur ərazisi qacarların nəzarətindən çıxarıldı. Bütün bu torpaqlar Nadir şahın qardaşı, Azərbaycan sipəhsaları İbrahim xanın öhdəsinə verildi. Bu zaman Qazax və Şəmşəddil tayfalarının mülkləri də Kartli çarı Teymuraza tabe edildi. Qacarların əlində təkcə Gəncə qaldı. 2-ci Uğurlu xan Ziyadoğlu Gəncə bəylərbəyi kimi yalnız Gəncə ətrafını əlində saxladı. Beləliklə, Qazax və Borçalı elləri o vaxtdan qacar əmirlərinə yox, Gürcüstan əmirlərinə tabe edildi. Cavanşir, Otuziki və Kəbirlidən ibarət olan Qarabağ elləri haqqında da icrası vacib olan fərman çıxdı ki, onları qacar asılılığından uzaqlaşdırmaq üçün köçürüb Xorasanın Sərəxs torpaqlarına aparsınlar. Bu hadisə ilə bağlı Mirzə Adıgözəl bəy yazır: “Nadir şah Xəmsə məliklərinə də əmr verdi ki, Gəncə xanlarının itaət zəncirini mənim möhkəm hökmüm vasitəsilə xas və avam camaatın boynundan kənar edin. Özünüzü tamamilə azad sayın... Beləliklə Gəncə xanlarının ixtiyarları tamamilə əllərindən çıxdı. Səlahiyyətləri alındığından qol-qanadları sındı və çox pərişan oldular”.
Qacar soyundan olan 2-ci Uğurlu xanı 1738-ci ildə Carda yerli xalqlar üsyan qaldıraraq öldürdü. Onu əvəz edən Şahverdi xan Qacar (haddında danışdığımız Gəncə xanı Cavad xanın atası) 1743-cü ildə Şirvan camaatı üsyan edərkən Gürcüstana 1-ci Teymurazın yanına qaçdı. Bundan sonra Gəncənin hakimi Hacı xan Qacar oldu. Lakin bu qacar xanı da 1947-ci ildə etdiyi zülmlərə görə yerli camaat tərəfindən qovuldu.
Gürcüstana qaçmış Şahverdi xan Qacar Nadir şahın ölümündən sonra gürcü qoşunlarının köməyi ilə Gəncədəki İran qarnizonunu dağıdıb müstəqil Gəncə xanlığının əsasını qoydu. Bundan sonra Qafqazda əsl xazar-qoy müharibələri başlandı, qan su yerinə axdı. 1749-1750-ci illərdə Pənahəli xan hücum çəkərək Gəncə şəhərinin bir hissəsini tutsa da, Şahverdi xan 2-ci İrakli və 1-ci Teymurazı köməyə çağırdığı üçün, Pənahəli xan bac alaraq geri dönməyə məcbur qaldı.
Gürcü qoşunu geri qayıdan Qarabağ qoşunlarını məğlub etdi və bu xidmətə görə Şahverdi xan 2-ci İrakli və 1-ci Teymuraza ildə 10 min tümən bac vermək öhdəliyi götürdü. Lakin Şahverdi xan öz yerini bərkidəndən sonra sözünün üstündə durmadı. Gəncə xanlığında möhkəmlənəndən sonra o bac verməkdən imtina etdi. Qeyzlənən 1-ci Teymuraz Gəncəyə hücüm çəkdi, lakin onun qoşunları Hacı Çələbinin köməyi ilə geriyə oturduldu.
Şahverdi xan Gəncə xanlığını yaradan kimi Osmanlı sultanına məktub yazıb onun himayəsinə girdiyini bildirdi və sultandan kömək istədi. Həmin məktubda Şahverdi xan əcdadları olan qacarların Osmanlı ilə mehriban münasibətdə olmalarını qeyd edir, Gəncə torpağının onun dədə-baba mülkü olduğunu bildirirdi. Beləliklə, Gəncə Osmanlı torpağı elan olundu. Bundan sonra Gəncə qalası möhkəmləndirilərək osmanlıların şiə torpaqlarındakı forpostuna çevrildi. Gəncədə dislokasiya olunan Osmanlı qarnizonu ara-sıra ətraf məntəqələri çapıb talamaqla, şiə və xristian əhalini qılıncdan keçirməklə məşğul oldu. Beləcə Azərbaycanın mərkəzi əyalətləri bir tərəfdən osmanlı paşalarının, digər tərəfdən avar qaçaqlarının təcavüzündə qaldı.
Şahverdi xanın oğlu Məhəmmədhəsən xan (1760-1780) hakimiyyətə gəldikdən sonra gürcü çarları ona xəbər göndərib atasının verdiyi sözü yadına saldılar. Lakin Məhəmmədhəsən xan da Kartli-Kaxetiya hakiminə ildə 10 min tümən verməkdən imtina etdi. Qardaşını öldürərək hakimiyyətə gələn Məhəmməd xan da bu siyasəti davam etdirdi.
1780-ci ildə Kartli-Kaxetiya hakimi 2-ci İrakli və Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qoşunları Gəncəni işğal etdi. Məhəmməd xan kor edilərək Şuşa qalasına aparıldı. 1785-ci ilə kimi Gəncədə ikihakimiyyətlilik yarandı. Belə ki Gəncə 2-ci İraklinin nümayəndəsi Keyxosrov Andronikşvili və İbrahimxəlil xanın nümayəndəsi Hacı bəy tərəfindən idarə edildi. Lakin bu vəziyyət uzun sürmədi. Gəncənin üstündə Qarabağ kürdləri ilə Gürcüstan iverləri arasında dava düşdü. Bundan istifadə edən Məhəmməd xanın qardaşı Rəhim xan İbrahimxəlil xanın nümayəndəsini qovaraq Gəncədə hakimiyyətə gəldi. P.Q.Butkov onun hakimiyyətə gəlməsini 2-ci İraklinin adı ilə bağlayaraq yazır ki, Məhəmməd xanla Şuşaya girov aparılan Rəhim bəy Qarabağdan Tiflisə qaçmış və 2-ci İraklinin köməyi ilə Gəncədə hakimiyyətə gəlmişdi. Lakin Rəhim xan hakimiyyət başında çox qala bilmədi. Tezliklə Gəncədəki Qarabağ kürdləri Rəhim xanı yıxıb onu yerinə qardaşı Cavad xanı qoydular. Gürcü mənbələrinə əsaslanan Ş.Həmidova 2-ci İraklinin öz əli ilə yazdığı məktubundan belə bir sitat verir: “İbrahim xan bizim istəmədiyimiz Cavad xan Ziyadoğlunu Gəncəyə xan təyin etdi”. Beləliklə Cavad xan 1786-ci ildən 1804-cü ilə kimi Gəncənin xanı oldu. Cavad xan da hakim olduğu dövrdə atasının Gürcüstan çarlarına söz verdiyi 10 min tüməni ödəməkdən imtina etdi.
Qacariyyə hökmdarı Ağa Məhəmməd xan Qacar 1795-ci ildə Gürcüstana hücum edərək Tiflis əhalisini qıranda Gəncə xanı Cavad xan Qacar da ona öz qoşunu ilə kömək etdi. Cavad xan bu yürüşdə əsir aldığı çoxlu sayda xristian arvad-uşağı özü ilə Gəncəyə gətirdi. Tiflisə hücum Gürcüstan əhalisində nifrət əmələ gətirdi, qətl-qarət narazılığa səbəb oldu və gürcülər Rusiya hökumətindən kömək istədilər.
Rus qoşunları Qafqazı tərk edən kimi Gəncə xanı Cavad xan qoşunu ilə hücum edərək Şəmşəddil, Qazax və Borçalı mahallarını qırıb çapdı, bu torpaqları öz şəxsi mülkü elan edərək yerli xalqa ağır xərac qoydu. Yerli feodallar kömək üçün Rusiya dövlətinə müraciət etdilər. O vaxt həmin ərazilər Rusiya himayəsini qəbul etmiş Gürcüstan çarlığına aid olduğundan Gəncə xanlığı ilə Gürcüstan və Rusiyanın münasibətləri kəskinləşdi. Rusların Gəncəni tutmaq planı ortalığa çıxdı. Yəni ruslar faktiki olaraq müasir libral tarixçilərin iddia etdiyi kimi işğal üçün yox, Şəmşəddil, Qazax və Borçalı camaatının – azərbaycanlıların müraciətindən sonra onları təcavüzkardan qorumaq üçün regiona girdilər.
Rus hökuməti əvvəlcə Cavad xana dəyərli təkliflər verdi. General Pavel Sisianov 1803-cü il 25 fevral tarixli birinci məktubunda Cavad xana iltifatla yanaşır, Rusiya himayəsinə keçməsinin onun xeyrinə olacağını bildirirdi. General təklif edirdi ki, Cavad xan oğlu Uğurlu ağanı Tiflisə oxumağa göndərsin. Uğurlu ağa rus kadrı kimi yetişdirilsin, Sisianovun dediyi kimi, “ləyaqət və hörmət sahibi olsun”. Cavad xanın oğlu həm də rus qoşununa müqavimətin olmayacağına zəmanət kimi lazım idi. Sisianov Cavad xana yazırdı: “Bu təmənnam yerinə yetirilsə, onu Gəncə ilə Gürcüstan arasında heç bir ayrı-seçkiliyin olmayacağı barədə xeyirxah vədimizin əməli timsalı kimi qəbul edəcəyəm”. Sisianov digər məktubunda Cavad xanı Şəmşəddil camaatını çapıb-talamaqdan, sıxışdırmaqdan çəkindirməyə çalışırdı. Lakin Cavad xan hələ 1801-ci ildə Qafqazın hərbi hakimi Knorrinqə məktubunda bildirmişdi: “700 ildir ki, Şəmşəddil torpağı mənim nəslimə mənsub olmuş və bizə qulluq etmişdir”. Yəni bura mənim öz şəxsi mülkümdür. Ətraf elləri soyğunçuluqla yaşamağa öyrəşmiş Cavad xan Rusiyanın “ağır” şərtlərini yerinə yetirməkdən imtina etdi. O başa düşdü ki, rus himayəsi altına keçsə, daha əvvəlki özbaşınalıqları törədə bilməyəcək, “hazırının naziri” dövranına son qoyulacaq.
20 noyabr 1803-cü ildə general Sisianov Tiflis istiqamətindən Gəncəyə sarı hərəkətə başladı. Rus qoşunu dekabr ayında Gəncə qalasına gəlib çatdı. 3 yanvar 1804-cü ildə səhər ruslar hücum edərək qalanı aldılar. Cavad xan və ətrafındakı qacar əmirləri döyüşdə öldürüldü. Gəncə qacar zülmündə azad edildi. Ətraf ellər xazar təcavüzündən qurtuldular. Ruslar Xazariyyanın Azərbaycandakı axırıncı aktiv qalıqlarını aradan apardılar. Bundan sonra Gəncə xanlığı ləğv olundu və adı Rusiya imperatriçası Yelizavetanın şərəfinə dəyişərək Yelizavetpol qoyuldu. Qacar dövlətçiliyinin yerində Yelizavetpol dairəsi yaradıldı.
Məhz Rusiya imperiyasının tərkibinə girəndən sonra Gəncə çiçəkləndi. Ticarət genişləndi, müxtəlif sənət sahələri inkişaf etdi. Yaşayış binaları, karvansaralar və məscidlər tikildi. Ağır töycüyə son verildi. Rəiyyət zəhmətinin bəhrəsini özü görməyə başladı. Sənətin müxtəlif sahələri inkişaf etdi. Gəncə alimlər, yazıçılar və şairlər şəhərinə çevrildi.
Cavad xan Gəncədə Osmanlı qarnizonu saxlayırdı. O şiə Gəncəsini düşmən Osmanlının Azərbaycandakı forpostuna çevirmişdi. Qacar şah Osmanlı sultanın hərəmxanasına əsir götürdüyü gürcü qızlarını göndərdiyi kimi Cavad xan da Gəncədəki osmanlı qarnizonunun kürd əsgərlərini azərbaycanlı qızlarla təmin edirdi. Ruslar Gəncəni tutandan sonra Cavad xanın hərəmxanasından yüzlərlə qadın çıxdı. Bunlar ətraf ellərdən zorla evlərindən çıxarılaraq gətirilmiş qız-gəlinlər idi. Xan harda xoşuna gələn cavan qız görürdüsə, zorla faytonuna basdırıb hərəmxanasına gətirirdi. Onların bəzilərini qaladakı osmanlı qarnizonundakı kürdlərə peşkəş etmişdi, çoxunu isə özü əyləncə üçün saxlayırdı. Ruslar bu qadınları azad etdikdən sonra onlar öz ellərinə qayıtdılar. Lakin bu qadınların çoxu öz doğma evində oturuşa bilmədi; ərləri onları qəbul etmədilər, ataları, oğulları onları evlərinə buraxmadılar, başqasının artığı saydılar. Bir çoxu çöllərə düşdü, dəli oldu, özünü öldürdü. Amma bu yazıqların günahı yox idi - harınlamış xanın güdazına getdilər.
Rusların gəlişi məhz belə zülmlərə son qoydu. Bu gün başadüşüləndir ki, niyə həmin Cavad xan kimilərin varisləri Rus intervensiysına qarşı belə səylə mübarizə aparırlar. Axı o vaxt da rus kazakları gələndən sonra xanlar-bəylər istədiklərini edə bilmirdilər. Rus nəzarəti onlara Azərbaycanı soldan sağa, sağdan sola şumlağa imkan vermirdi. Heç cür düz gəlmirdi; kazaklar qız-gəlinə sataşmaq üstündə belə ünsürləri şallaqlayırdılar, düzəlməyəndə isə zəncirə vurub Sibirə sürgünə göndərirdilər. Ona görə də Rus hökumətinin qayıdışının qarşısını hər vəchlə almağa çalışırlar ki, köhnə dəb ilə varlıqlarını sürdürsünlər.
Cavad xan qubalı Fətəli xanı niyə zəhərləyib öldürdü? Çünki Fətəli xan Azərbaycan xanlıqlarını birləşdirirək Rusiyanın tərkibinə salmaq istəyrdi, Cavad xan isə Azərbaycan xanlıqlarını Osmanlının tərkibinə salmaq istəyirdi. Fətəli xanın fəaliyyəti Cavad xanın məlum niyyətlərinə zidd idi. Ona görə də Cavad xan Fətəli xanı namərdcəsinə öldürdü.
Fətəli xan ölümünə yaxın Azərbaycan torpaqlarının böyük bir hissəsini hakimiyyəti altında birləşdirə bilmişdi. O bunun nəticəsində Azərbaycandakı siyasi proseslərdə aparıcı rol oynamağa başlamışdı. Belə bir şəraitdə Fətəli xanın vəfat etməsi o dövr tarixinin qaranlıq səhifələrindən biri olaraq qalmaqdadır. Abbasqulu Ağa Bakıxanov yazır: “Bütün istiqlal və ehtişam vasitəsinə malik olan Fətəli xan Azərbaycan və bəlkə də bütün İran işlərini intizama qoymaq xəyalı ilə Gürcüstan valisi İrakli xanla görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu. İrakli xan da öz dudmanlarından Sadıq bəy Yadigar oğlunu səfir sifətilə Fətəli xanın yanına göndərdi. Fətəli xan cah və cəlalla Nuxu şəhərinə getdi. Bir neçə gün qonaqlıq və şadlıqla keçirib Gəncəyə yola düşdü. Cavad xan, Şahverdi xan Ziyadoğlu, Qacar ölkənin bütün əyanı ilə bərabər Kür çayının kənarında onu pişvaz edib qalanın qapılarını üzünə açdı. Fətəli xan da Cavad xanın əlindən çıxmış Şəmşəddinli mahalını Gürcüstan valisindən alıb ona verdi. Xülasə, yüksək mərtəbəli iki vali Şəmkir yaxınlığında bir-birilə görüşdülər. Rusiya dövlətindən himayə görmək ümidilə tədbirlər gördülər. Geri qayıtdığı zaman Fətəli xan şiddətli bir qızdırmaya tutuldu. Xəstəliyi gündən-günə şiddətləndi. Buna görə sürətlə Şirvana, buradan da Bakıya, bacısının yanına getdi. 1789-cu ildə 22 martda 54 yaşında ikən vəfat etdi”.
Professor Vaqif Arzumanlı Fətəli xanın gürcü çarı İkinci İrakli tərəfindən zəhərlənərək qətlə yetirildiyini bildirir. Fətəli xanın kötücəsi Asəfxan Qubalı isə tamam əksini söyləyir. Xan kötücəsi bildirir ki, Fətəli xanı İkinci İrakli yox, məhz Gəncə hökmdarı Cavad xan zəhərləyərək qətlə yetirib: “Fətəli xanı İkinci İrakli zəhərləməsi məlumatı doğru deyil. Mənim ulu babamı gəncəli Cavad xan zəhərləyib. Bu nə əfsanədir, nə də yalan. Bu sözləri Şamaxıdan ağır vəziyyətdə Bakıya – bacısının yanına gətirilən Fətəli xan özü Xədicə Bikəyə deyib ki, Cavad xan mənim ömrümə son qoydu, məni zəhərlədi. Fətəli xan Cavad xana çox inanırdı. Cavad xan neçə illər İkinci İraklinin zindanında qalmışdı. Fətəli xan onu İraklinin dustaqlığından azad edib xanlığa ucaldıb. Cavad xan kimə işləməlidir? Fətəli xan Şəmkirdə görüş keçirib Borçalını, Qarabağı və başqa bölgələri birləşdirmək istəyirdi. Əlimdə faktlar var ki, Fətəli xan o torpaqları mütləq birləşdirəcəkdi. Babamı Cavad xandan başqa kim zəhərləyə bilərdi? O Şəmkirə gedəndə özü ilə öz aşbazlarını aparmamışdı ki, orda Cavad xanın aşbazları var. Hər yerə özü ilə aşbaz aparırdı, amma bu dəfə belə etməmişdi. Bunu Cavad xana inandığından belə edirdi. Cavad xan isə onu zəhərlədi. Fətəli xanın Cavad xan tərəfindən zəhərlənməsini təkcə mən deyil, 200 ildən artıqdır ki bizim nəslimiz, şəcərəmiz iddia edir. Bunu tam məsuliyyətimlə deyirəm”.
İndi bu cür xain adamı xalqımıza allı-güllü xilaskar kimi sırıyırlar.
Qarabağlılara, salyanlılara, şamaxılılara, şəkililərə, irəvanlılara, talışlara qarşı genosiddə yaxından iştirak etmiş, əli dirsəyə kimi azərbaycanlı qanına batmış adamdan bizə qəhrəman olmaz!
