Xiyarda ifa edəni

Andrey Bitov

Bu, 1988-ci ildə baş vermişdi, artıq tənəzzülə uğramaq üzrə olan sovet dövründə. Hara gedəcəyimə qərar verə bilmədən Kopenhageni dolaşırdım, bilmirdim pivə içim, yoxsa Andersenin məşhur su pərisinin heykəlinə baxmağa gedim, ya da ikisini birdən edim... Qəşəng, sevimli, şimal havası idi – yağışsız, günəşsiz. Nə yaxşı ki, tək idim! Sovet şairləri ilə birlikdə gəzməyi heç istəmirdim (onların hər biri çoxdan qeyri-sovet olmuşdu, biri isə geri döndüyümüz gün aşkar etdiyimiz kimi, hətta qaçmışdı da, ilk baxışdan vurulduğu qızla).
Mənə heç kəsin lazım olmadığı həmin anda kiminsə sevincək səsinə dayanmalı oldum.
 
Mopedini dayandıran yarıtanış bir nəfər məni qucaqlamaq üçün irəli atıldı. Onun sevinci süni deyildi, hətta doğma idi. Elə, doğrudan da, doğmalığa yaxın bir şey aşkar olundu: mənim simamda o, oğlunun babasını qucaqlayırdı. Aleksandr Aleksandroviç mənim ən yaxın dostum idi.
Belə çıxır ki, bu yeznəni də elə onun evində görmüşdüm. Mən bizim ilk və yeganə qarşılaşmamızı çox yaxşı xatırlayırdım. Bu, mətbəxlə bağlı olsa da, yaddaşımda çox dərin musiqili təsir buraxmışdı.
Bu, yəqin ki, milad bayramı günlərində baş vermişdi. Biz Aleksandr Aleksandroviçlə onun nəhəng mətbəxində oturub elə yavaş-yavaş vururduq ki, içəri maskarad geyimli iki nəfər soxuldu.
Onlar bizdən daha cavan, daha içkili və daha şən idilər. Biri girən kimi fleytasını çıxararaq özünü çobana bənzədib kifayət qədər qəliz bir musiqi ifa etməyə başladı. O biri isə həmin an süfrəmizin üstündə nə vardısa, hamısından zərb alətləri kimi istifadə edərək onu müşayiət etməyə başladı: stəkan, şüşə qab, çəngəl, qaşıq, hətta duzlu xiyar və kələmin də üstündə. İkisi də çox təbii ifa edir və bunu əla bacarırdılar. Biz dostumla onları alqışlayır və əməklərinin qazanılmış qiyməti olaraq onlar üçün badələri doldururduq.
Onlardan birini (xiyarda ifa edəni) mən bir dəfə Nyu Yorkda gördüm. Biz bir-birimizi, demək olar ki, tanımadıq. Digərini (fleytada ifa edəni) burada – Kopenhagendə görürdüm.
Onu gördüyümə şad idim.
O, mənim elə həmin vaxt da xoşuma gəlmişdi (bir musiqiçi kimi), indi isə lap çox – çünki o, az qala hər həftə gördüyüm oğluna çox bənzəyirdi. O, özü isə doğma oğlunu yalnız təzə doğulan vaxt iki-üç dəfə görmüşdü.
Uşağın məktəbə getməyinə az qalmışdı. Saşa (mən onun adını xatırlamırdım, amma söhbət əsnasında anladım ki, oğlu ilə adaşdırlar,) məndən hər kəsi istiqanlılıqla xəbər alırdı. Qayınatası, qayınanası haqqında soruşur, Maşanın ikinci dəfə ərə getməsinə və balaca Saşanın ögey qardaşının doğulmasına ürəkdən sevinirdi. Bir sözlə, bu adamda pis atanın qəribə bir mülayimliyi vardı − bu, yaxşı valideynlərdə çatışmayan bir xüsusiyyətdir.
O, məni heç cürə buraxmaq istəmirdi. Bir şüşə içkiyə pulumun tapılmasına elə sevinirdi ki (onun heç bir qəpiyi də yox idi, daha doğrusu, senti!) Lakin burada şüşənin boğazından, üstəlik, küçənin ortasında içmək məqbul sayılmırdı, amma bu, onun üçün həllolunmaz bir şey deyildi. O, elə o dəqiqə mopedini yolda atdı, heç kilidləmədi də (burada o, kimə lazım ola bilərdi axı?!) və biz lap sovet adamısayaq bütün yeraltı keçidlərə, maşın və tramvay yollarına məhəl qoymadan qarşı tərəfə, qırmızı işığa sarı yönəldik. Qarşımızda kilsənin ağır, boz silueti ucalırdı (demə, kral kapellası imiş). Saşa cibindən iri, əldə düzəlmə bir açar çıxardı.
Onun əhvalatı kədərliydi.
Rozinin, onun qayınanasının danışdıqlarını xatırladım (yalnız qayınanalar öz yeznələrini eyni zamanda sevməyi və sevməməyi bacarırlar). Deyirdi ki, fərasətsiz, özü də çox istedadlıdır (öz tələbkarlığı və rüşvət götürməməsi ilə məşhur olan əfsanəvi pianoçu Mariya Yudinanın sevimli tələbəsi imiş), amma bağışlanılmaz şəkildə təhsilini atmış, qısası, “istedadını basdırmışdır”.
Üstəlik, soyadı da heç yəhudi soyadı deyildi, əsl aristokratik bir soyadı vardı. Keçmişdə nə vaxtsa balaca bir ərazisi – kantonu olan qədim İsveçrə nəslinə mənsub ailəvi qılınclarını hələ də saxlamışdı (nə əcəb, içkiyə dəyişməmişdi).
Bu qılıncla da canını “əsrarəngiz” ölkədən qurtarıb onun sərhədlərini aşa bilmişdi. Qılınc və soyadı tanıdılar, amma kanton artıq şəxsi mülkiyyət idi. Saşa İsveçrədə özünə iş tapa bilməyib Kopenhagenə gəlib çıxmışdı. Şəhərkənarı kilsələrdə orqanist kimi müvəqqəti işlərdə işləyirdi. Bir məsələ var ki, burada sənədlərə çox fikir verilir, onunsa konservatoriyanı bitirməsini göstərən diplomu yoxdur. İndi də, deyəsən, üçüncü, yox, ikinci kursdadır. Amma ki! Amma ki, mənə rast gəldi. Amma ki, onun çox nadir hallarda, kral ailəsinin üzvlərinə ad qoyulan mərasimlər zamanı istifadə olunan kral kapellasının açarı var və bu açar konservatoriya tələbələrinə sərbəst məşğələlərdən ötrü verilir. Buranın orqanı da əladır!
Kilsə alaqaranlıq və uğultulu idi. Qapının ağzında isə nədənsə təmir eşşəkləri dururdu. Onların üstündə oturub içmək rahat idi. Mən kilsənin içinə, o isə xatirələrə qapıldı. Əhval-ruhiyyəm qalxdı və mən ondan nə isə ifa etməyi xahiş etdim. “Nə çalım?” – o, həvəslə soruşdu. “Bəlkə, Baxdan bir şey ifa edəsən?” – mən etinasızlıqla dedim. “Məhz nəyi?” – “Ürəyin nə istəsə.” O, bir hörümçəktək harasa yuxarıya dırmaşdı, mənsə eşşəyin yanında yarımşüşəni qorumaq üçün qaldım.
Elə o dəqiqə başladı, hazırlaşmamış. Əvvəlcə elə adi vaxt dinlədiyim kimi qulaq asırdım, orqan borularını saymağım ilk dəfə deyildi. Düşünürdüm ki, onlar niyə notların sayına uyğun deyillər, Vladimir Fyodoroviç Odoyevskinin (Puşkinin dostu və bizim ilk musiqi nəzəriyyəçimiz) danışdığı əhvalat da yadıma düşdü. Bax on dörd yaşı olarkən kilsə mərasimi zamanı ilk dəfə olaraq orqanı görür və eşidir, gecə sərt xasiyyətli qardaşının əlindən qaçır, kilsəyə gəlir, orqanın boruları altında – ölmüş milçək və hörümçəklərin cəsədcikləri arasında sürünür, yorulur, yatır, yuxusunda isə nə az, nə çox “kainat musiqisini”, – dünyanın quruluşunu görür.
Elə mən də gəlib dünyanın quruluşuna düşmüşdüm.
Ah, bunu təsvir etmək mümkünsüzdür! Bir rus sovet adamı Kopenhagendə kral kapellasının ortasında əlində şüşə dayanıb, günbəzin altında isə messanın ilahi akkordları səslənir! Haqlı idi Yudina: dahi bir tələbə yetişdirmişdi!
Musiqi böyüyür, yoxa çıxır, birdən başlayır, işarırdı... bu, Bax idi! Mən utanmıram, gözlərim indi də nəmdir.
Vaxtın hesabı itmişdi, ancaq Bax ehtiyatla və hissolunmaz şəkildə dəyişildi, axıb getdi... yana, yuxarıya, yenə də kənara... mənə yaxınlaşdı, məhz elə bu saniyəyə, mənim özümə çevrildi, bu, artıq heç Bax da deyildi. Mən onu öz ürəyimə o cür sevdiyimdən (Qlen Huldun ifasında) daha yaxın buraxdım. Mən bu hissi, indi bu, mənim üçün tamamilə danılmazdır, Saşanın indivuduallığına bağladım. Mövzu Baxı aşdı, sanki Motsarta bənzədi, amma Motsart da gənc Rossiniyə ilişib kənara atıldı, Telonius Monkun qəribə dadı da bura qatıldı və elə o andaca elə bil Rusiyaya gəlib düşdü, sanki düz Musoqorskinin üstünə, bir az da Pyatsollanın tanqosunun qarışığı vardı, azacıq da “Bitlz”... Bir sözlə, sevdiklərimlə tanıya bildiklərim bu burulğanın içində yoxa çıxdılar və bu, təbii ki, Bax idi, lakin bir anlığa hər şeyi, bütün gələcək musiqini öz içinə çəkmiş, göylərə sarı uzanan Bax deyil, göylərdən səslənən Bax idi.
Ancaq musiqi, həqiqətən də, yeni məkanda özünə rahatca yer edərək yuxarıdan səslənirdi, başım kilsənin özü olmuşdu. Həcmlər üst-üstə düşmüşdü, nə divar vardı, nə dəri: Bax belə bir şey yaza bilərdi, sadəcə, mən bilmirdim. Hər halda, mənim musiqidən elə də başım çıxmır. Amma göyün yeddinci qatında idim.
Bu cür musiqiyə artıq dayana bilmirdim. Mən ensiz pilləkənlə yuxarıya birtəhər dırmaşa-dırmaşa gözlərimin yaşını əlimdəki şüşə ilə silirdim. Musiqi hər pillə ilə məni daha çox əzirdi.
Mən heç vaxt burada olmamışdım, ola da bilməzdim! Lərzəyə gəlmiş halda onun arxasında dayanmışdım. Kürəyi çəpəki və əyri idi, çiyinləri bir qarğa, ya da mələk qanadlarıtək çırpınırdı. Orqan ölüm ayağındaymış kimi ağır nəfəs alırdı. Kobud, çürümüş döşəmə çoxdandır ki, süpürülmürdü və üzərində anlaşılmayan bozumtul qırıntılar vardı, sanki musiqidən qopub yerə tökülmüşdülər. Böyük boz hörümçək musiqi alətinin ortasında sallanır, dolaşmış əl-ayağını (sayı səkkizdən az deyildi) pedal və klavişlərin içindən azad edə bilmirdi, hətta mənə elə gəldi ki, bir az da iplərə dolaşmışdı. Tamam qırxılmış və kor idi, alt dodağı sallanmışdı, ağzından axan tüpürcəyi içəri çəkməklə əlavə bir səs yaradırdı.
Nəfəs belə almırdım...
Nəhayət, bədəni sonuncu akkordla titrədi, başı sinəsinə düşdü və o, gücsüz halda öz toxuduğu torun içində asılmış vəziyyətdə qaldı.
Birdən heç nə olmamış kimi tərpəndi və mənim yaxında, özü də tək deyil, şüşə ilə birlikdə olmağıma sevindi.
− Necə idi? – sakitcə soruşdu. Bu, elə həmin Saşa idi (sözün düzü, mən yalnız indi onun saçının çox qısa qırxıldığını gördüm).
Mən özümün mənasız şövqümü anlatmağa başladım.
Biz yuxarıda oturub içə-içə üzərində içməyə başladığımız eşşəyə baxırdıq.
− Mənə bax, bu, nə idi?! Yəni sən orda olanda... – Mən digər Baxın səslənməyə başladığı həmin yeri necəsə təsvir etməyə çalışdım, o isə məni anladı.
− Mən ki improvizə edirdim.
− Deməli, o, Bax deyildi?
− Yox, ağlıma gələni çalırdım.
− Bəs heç olmasa, nə çaldığını xatırlayırsan?
Əl hərəkətilə inkar etdi.
-Və sən bunu heç yazmamısan?!
Mən ümid içində ətrafa göz gəzdirdim ki, bəlkə, maqnitofon görəm, halbuki, onun burada olmayacağını çox yaxşı bilirdim.
− Mən ki məhz sənin üçün ifa edirdim.
O, “sən” sözünü vurğu ilə dedi, amma onun səsində zərrə qədər də təmtəraq yox idi.
Şüşə boşaldı. Biz kilsədən çıxdıq, o, qapını bağladı. Mopedini elə bayaq atdığı yerdəcə tapdı və biz birlikdə gəzməyə davam etdik. Söhbət əsnasında o, mənə gəncliyində gördüyü bir yuxusunu danışdı.
Guya ki, Orta əsr yarı qotik bir şəhərin ensiz cığırı ilə gedirmiş (SSRİ şəraitində onun heç bir Avropa təəssuratı ola bilməzdi) və birdən anlayır ki, İohann Sebastyan Bax məhz bu evdə yaşayır. Yaşayıb yox, yaşayır. İndi.
Dövrlər arasındakı fərq onu qəti narahat etmir və o, utancaqlığını dəf edib qapını əminliklə döyür. Onu sərt, düz qamətli, xoşsifət bir frau açır (ya da tərsinə, mehriban bir frau sərt sifətlə), lakin onu qovmur, qonaq otağına aparır. Tapşırır ki, maestro məşğul ikən bir az gözləsin. Frau otaqdan çıxır, o isə əyləşir və o qədər də bahalı olmayan interyerə göz gəzdirir və oranın əsl olmasına daha da əmin olur.
Beləcə oturubmuş.
Qonşu otaqdan aydın və tanış parçalara çevrilən cırıltılı klavesin səsləri gəlir, sonra sakit xışıltı ilə əvəzlənirdi (yəqin ki, yazı yazırdı). O, artıq əmin idi ki, lazımi ünvana gəlib.
O, yalnız doğru ünvan deyil, doğru anda da gəlib çıxmışdı! O çata bilmişdi! Fraqmentlərin birləşməsindən Baxın sonuncu messasını tanıya bilmişdi. Baxın ömrünə az qalırdı.
Nəhayət, fasilə daha uzun sürdü və qapılar açılanda içəriyə kor adamtək asta-asta hərəkət edən, tamamilə keçəl başlı, dişsiz, xalata bürünmüş kök kişi girdi. Bəlkə də, xalat deyildi, amma ev geyimindəydi. Şam kimi ərimiş halda.
Bu heç də Bax deyildi!
Aleksandrın əvvəlcədən düşündüklərinin hamısı ağlından çıxdı və o deməyə söz tapmadı. Üstəlik, aydın oldu ki, alman dilini də bilmirmiş. Onlar bir-birinə mədəni şəkildə baş əydilər və o, elə həmin andaca özünü əvvəlki cığırda tapdı. Yalnız onda xatırladı ki, haradasa oxuyub: Bax gözlərini hələ uşaq ikən qardaşından gizlicə ona qadağa olunmuş notları ay işığında köçürərkən xarab edibmiş, çünki texnikanı məşq etməkdən ötrü ona klavesində bütün günü təkcə bir fuqanı çalmaq tapşırılıbmış. Yaşa dolduqca, görməsi daha da zəifləmiş və onun gözləri bir neçə dəfə əməliyyat olunmuşdu (belə çıxır ki, onlar elə o vaxtlar da olmuşdu, yalnız bizdə, − Fyodorovda və lazerlərlə deyil). Bir də bu, onu lap təəccüb içində qoydu, – axı o, evin içində parikdə gəzə bilməzdi! Pariklə gəzmək, ümumiyyətlə, çox ürəksıxan olmalıydı. Ona görə də, tamamilə, keçəl qırxırlarmış başlarını!
Və bu zaman o əmin olur ki, həqiqi Baxa rast gəlib, çünki keçəl Bax obrazını heç vaxt öz-özündən uydura bilməzdi.
Heç mənə də başqa sübut lazım deyildi.
Həmin gözəl günün harada və necə bitməsi yadımda deyil. Təsəvvür etmək çətin deyil. Saşa yenə də haradasa xiyar və stəkanların üzərində nəsə ifa edir, cavanlığını xatırlayırdı.
Canlı musiqi haraya yoxa çıxdı? Bircə dəfə çalınmış musiqi haraya qayıdır?
Mən Rusiyaya qayıtdım, Saşa ilə Bax isə Kopenhagendə qaldılar.
Beləcə, mən təxmini hesablamalara görə, üç yüz il yaşı olan bir insana rast gəldim. İndi, yəqin ki, bir iyirmi il də daha yaşlı, artıq özü də baba olmuş olar.
Ümidvaram ki, o, konservatoriyanı bitirdi.

Tərcümə etdi: Svetlana QULİYEVA