“Burjuy”lardan üzdəniraqlaradək

Rövşən Yerfi

Əvvəlki yazılarda “burjuylar” barədə bəhs etmişdim. Onlardan sonra qanunda olmayan “dövlətin əhalisi” içərisində ikinci, həm də orta təbəqə - ortabablardır. Ortabablar barəsində ətraflı bəhs etməməzdən əvvəl bir əhvalat danışmaq istəyirəm. Bir gün yaşlı, köhnə məhkumlardan birisi cəza çəkdiyi müəssisə rəisinin qəbuluna şikayətə gəlir:

-Ay rəis, xahiş edirəm işçilərinə deyəsən inəyimi özümə qaytarsınlar.

Rəis təəccüblənir:

-Sən nə danışırsan? İnək nədi? “Türmədə” inək olar? Kişi, neçə ildi yatırsan?

-Səkkiz il...

-Hə, deyəsən çəkdiyin “srok” yavaş-yavaş ağlını başından çıxarır...

-Rəis, elə deyil. Bilirsiz ki, mən ömrümdə nə içən olmamışam, nə də çəkən, heç kimin işinə də qarışan deyiləm. Başımı qatmaq üçün kalona gələndə çöldən gizlin, əl boyda radio gətirtmişdim. O vaxt alanda qiyməti qırx manata olub. Gətirtməyimin üstündən üç gün keçmədi rejimniklər gəlib qulaq asan yerdə tutdular ki, radioya icazə yoxdur. İyirmi manat verib geri aldım. Nə başını ağrıdım, bu qaydada radionu ildə azı on dəfə alıblar əlimdən, mən də pul verib qaytartmışam. Səkkiz ildə verdiyim  pulları bu gün maraq xatirinə üst-üstə gəlib hesablamışam. Azadlıqdan gələnlərdən də soruşub öyrənmişəm çöldə o qədər pula bir inək düşür. İndi yenə təzəliklə alıblar əlimdən. Xahiş edirəm deyin, daha bəsdi “sağdılar”, inəyimi özümə qaytarsınlar...

Ortabablardan hamıdan artıq “faydalanmaq” həvəsinə düşənlər rejim qaydalarına nəzarət edən əməkdaşlar olur. Rejiim qaydalarından kənara çıxan hər bir hərəkət onlara “yükləmək” fürsəti verir. Hər ay və ya ay yarımdan bir məhkum heyətinə tətbiq edilən saç qırxımı da bu baxımdan mühüm rejim tədbirlərindən biridir. Saçının bir az çox olmasını istəyirsənsə mütləq rejim əməkdaşını “görməlisən”. Bu işə baxanları digər əməkdaş yoldaşları öz aralarında “kəkil ölçən” çağırırlar.

Rəisin “obyekləri” hesab edilən “əhaliyə” xidmət yerlərində  – dərzi, çəkməçi, hamamçı, bərbər, kitabxanaçı, kluba baxan və sair belə işlərdə “burjuya” təsadüfi hallarda rast gəlmək olar. Ən çox orta təbəqənin məhkumlarıdır bu cür “toçkalarda” işləyənlər. O yerlərə təyin olunmaq elə də asan deyil. Qabiliyyətdən öncə, ilkin “ödəniş” edilməlidir, sonra da hər ayın sonunda  “haqq” çatmalıdır.

Qalan başqa “toçkalar” – qazançı (koçeqar), elektrik, santexnik, rəssam – bu kimi işlər aşağı təbəqənin, kasıblarındır. Kasıbların içərisindən bəzən imkansızlıqdan, bəzən də işsizlikdən başının qarışması üçün hörməti olan zabitlərə “dnevalnilik” edirlər. “Dnevalni” işinin mənası nədir?

Müəssisə rəisindən başlamış bütün əməkdaşların gün ərzində çayını qaynatmaq, yeməyini hazırlamaq işlərinə “dnevalnilər” baxırlar. “Dnevalni” işləmək könüllü olur, kimsəyə məcbur edilmir. Cinayət aləmində belələrini bir qədər kobud səslənən – “şusturyak” adlandırırlar. Onların əməliyyat şöbəsinin agentura şəbəkəsinə gizli cəlb olunmasından ehtiyatlanan, sərbəst işləmək istəyən bəzi əməkdaşlar  “dnevalni”siz keçinirlər.

Qanunda olmayan “dövlətin” – bütün müəssisənin təmizlik işləri kasıbların ən aşağı, üzdəniraqlar  deyilən bədbəxt zümrəsinin boynundadır. Üzdəniraqlar kimlərdir?

Üzdəniraqlar - əsasən cinayət aləmində “sxodka” adlandırılan məşvərətin “fətvası” ilə “sındırılmış” məhkumlardır. Onların içərisində törətdiklər cinayətin ağırlığına uyğun haqlı əvəz olaraq alçaldıcı cəza çəkənlər (xüsusilə, azyaşlıların zorlanması ilə  bağlı cinayətlər üzündən) də var, ağılsızlıqdan özləri demışkən “zibilə düşənlər” də var. Oğru dünyasının qanunlarına görə onlarla əl ilə görüşmək, oturduğları yerdə əyləşmək, bir yerdə çörək yemək, yoldaşlıq, dostluq etmək olmaz. Kimsə bilərəkdən və ya bilməyərəkdən bu qadağalardan birinə əməl etməzsə, o da onların sırasında - üzdəniraq sayılmış olar. Bundan əlavə, cinsi azlıq kimi fərqlənən və passivliyi açıqlanan məhkumlar da üzdəniraqlara aid edilirlər. Müəyyən müəssisələrdə “petuxlar” çağırılsalar da, bu heç də onların hamısının cinsəl baxımdan passiv olması demək deyil. Bir çox yerlərdə isə onları daha mədəni, daha münasib adla – “sanitarlar” adlandırırlar.

Onlar istər “paqon”, istər məhkum – hamı tərəfindən incidilir və hədd qoyulmadan təhqir olunur. Gün boyu ən ağır (ərzaqdan qeyri bütün materialları daşımaq, yükləmək, boşaltmaq) və çirkli, natəmiz (süpürmək, silmək, yumaq, kanalizasiya, ayaqyolu təmizləmək) işlər üzdəniraqlara gördürülür. Belə təsəvvür yaranır ki, onlar olmasa müəssisə anisanitariya və tullantı içində batar.

Üzdəniraqlıq bu insanları müəssisənin hər tərəfində ağır yük kimi əzir. Səhər və axşam yoxlamalarında onlar sonuncu cərgələrdə dururlar,  yataqxanalarda ancaq qapının yaxınlığındakı yatacaqlarda yata bilərlər. Ümumi yeməkxanaya buraxılmadıqları üçün yeməklərini müəyyən edilmiş yerlərdə yeyirlər. Hər yerdə olduğu kimi hamamda, karsda da onların yerləri fərqləndirilir.

Məsələnin pis tərəfi odur ki. əgər məhkum üzdəniraq elan olunubsa, həmin qərarın geri götürülməsi mümkün iş deyil. Az qala tam hüquqsuz bir vəziyyətə  düşdükləri üçün heç yerə şikayət edə bilməyən, bu utanc ada görə hamının nəzərindən düşmələrinə dözməyənlər çox vaxt yaşamaq istəməyib intihara cəhd edirlər.

Gördükləri işin qarşılığında papiros və yemək “qrev”inə möhtac olan belələrinə “peredaça” demək olar ki, gəlmir. Çünki, üzdəniraq olduqlarını biləndən sonra, əksərən yaxınları, hətta ailələri də, olan hər bir ünsiyyəti dayandırır və onlardan həmişəlik imtina edirlər.

Bəzi üzdəniraqların bədbəxtliyini yaradan başlıca şəbəblərindən biri də hədsiz kasıb olmalarıdır. Cinayət aləminin ən böyük ədalətsizliyi pula, vara qarşı duruş gətirə bilməməsindədir. Nə vaxtsa, kimsə görübrmü ki, burjuy üzdənirağa çevrilsin, çarpayısı barakın girəcəyinə qoyulsun? Məgər oğru qanunlarının sərt üzü yalnız kasıblar üçünmüdür..?

Qanunda olmayan “dövlət”   -  “türmə” dünyası nə qədər “əsrarəngiz” sirrlərlə və mənalarla dolu olsa da, heç vaxt azadlığı əvəz edə bilməz: onlar gecə-gündüz, qaranlıq-işıq kimi bir-birinin əksi və davamıdırlar. Biri qurtaranda, digəri başlayır. Nahaq deyilməyib ki, gecənin xeyrindən gündüzün şəri yaxşıdır. Ona görə də sözümün sonunda hamıya gecəsi, qaranlığı (“türməsi”) olmayan, qütb gündüzləri sayaq azadlığı bitib tükənməyən,  daim səması işıqlı ömür arzulayıram.