Azad Yazarlar Ocağı
Qarabağ Müharibəsi veteranı
Azərbaycan Rusiyaya birləşdirildiyi dövrdə digər Qazqaz ölkələri kimi vahid deyildi. Regionumuz dövlətçilik institutundan uzaq xanlıqlardan ibarət idi. Məsələnin qəliz tərəfi də bu idi ki, həmin xanlıqlar daim bir-biri ilə düşmənçilik edirdilər və bu düşmənçiliyin acısını sadə camaat, bir tikə çörəyi daşdan çıxan kasıb kəndlilər çəkirdi.
Rusiyaya birləşdiyimiz dövrdə ölkəmizin ərazisində Bakı, Gəncə, Dərbənd, Quba, Qarabağ, Naxçıvan, Talış, Şəki və Şirvan xanlıqları var idi ki, onların hansısa birliyini təsəvvürə gətirmək belə mümkün deyil. Maraqlısı budur ki, bu xanlıqların çoxu özlərini xanlıq da yox, “ölkə” adlandırırdılar- yəni hasısa bir vahid məmləkət yaratmaq ideyası önların xəyallarına da gəlmirdi. Azərbaycanın vahid dövlət şəklində birləşdirilməsi yalnız rusların gəlişindən sonra Quba xanı Fətəli xan tərəfindən ortaya atıldı ki, o da indi milli qəhrəman səviyyəsinə qaldırılmış Gəncə xanı Cavad xan tərəfindən zəhərlənərək öldürüldü.
Bu xanlıqladan başqa ölkəmizin ərazisində çoxlu sayda “məlikliklər” və “sultanlıqlar” vardı ki, onların idarəçiləri də özlərini yaşadıqları ərazinin “hakimi” adlandırırdılar və vahid dövlətin yaranması yolunda böyük əngəl idilər.
Azərbaycanın şimal hissəsində sünni müsəlmanların yaratdığı azad “camaatları” və Cənubi Azərbaycanda olan Ərdəbil, Qarabağ, Maku, Marağa, Təbriz və Urmiya xanlıqlarını da bura əlavə etsək, necə bir faciəli, dağınıq durumda olduğumuz tam aydınlığı ilə ortaya çıxır.
Vahid dövlət ənənəsi yalnız rusların regionumuza gəlişindən sonra yarandı.
Həmin dövrdə həm İranda hakimiyyəti ələ keçirmiş qacarlar, həm əsrlər boyu torpaqlarımıza göz dikmiş osmanlılar, hətta Səfəvi dövlətini çokdürərək regionin real gücünə çevrilmiş əfqanlar tez-tez ölkəmizə- sadaladığımız parakəndə xanlıqların ərazisinə hücumlar edir, zavalla və başıbəlalı xalqımızı çapıb talayır, min bir müsibətə düçar edirdilər. Hətta osmanlılarla işbirliyinə girmiş özbəklər, Osmanlının təhriki ilə Krımdan axışıb gələn karaimlər, Hacı Davudun ərsəyə gətirdiyi dövlətin forpostu olan avar feodallığı xalqımızın başbəlasına çevrilmişdi. Ardı-arası kəsilməyən hücumlar minlərlə, on minlərlə qurbanlar hesabına xalqımızın genosidə uğradılmasına gətirib çıxarmış, insanların sakit həyatını pozaraq səksəkəli ab-hava, qorxu atmosferi yaratmışdı.
Xanlarımızın təhlükələrə sinə gərmək üçün göstərdikləri səylər nəticəsiz qalmış, torpaqlarımızın çox hissəsi düşmən tapdağı altına düşmüş, kənd təsərrüfatı dağıdılmış, ticarət tam çökmüşdü.
Məhz belə bir acınacaqlı vəziyyətdə xanlarımız Tiflisdə və Dərbənddə oturan rus komandanlığına ard-arda müraciətlər etdi, ölkəmizin Rusiya ilə birləşməsi yolunda ilk səylər göstərildi.
İndi tarix təhrif olunub tam başqa yöndə göstərilsə də, fakt odur ki, xalqımızın həmin dövrdə güclü hərbi və siyasi himayəçiyə ehtiyacı vardı.
1801-ci ildə Rusiya Çarının sarayına ard-arda Talış, Bakı və Quba xanlıqları nümayəndələr göndərdilər və Rusiyanın himayəsinə götürülmək üçün kömək istədilər. Xatırladaq ki həmin dövrdə Gürcüstan artıq Rusiyanın tərkibinə birləşdirilmişdi. Artıq gürcü xalqını xarici təhlükələrdən rus əsrgərləri qorumaqdaydı. O cümlədən Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə Azərbaycanın bir hissəsi- Qazax, Borçalı və Şəmşəddil sultanlığının torpaqları da Rusiya tərkibinə daxil olmuşdu. Yəni xalqımızın bir hissəsi artıq Rusiya himayəsi altında idi.
1803-1805-ci illərdə Qarabağ və Şəki xanlıqları da könüllü olaraq, öz ərizələri ilə, Çar administrasiyasına ard-arda elçi göndərdikdən sonra Rusiyanın tərkibinə götürüldü ki, müasir tarixşünaslığımızda həmin hadisələr təhrif olunaraq tam başqa rakursda göstərilir.
Rusiya İmperiyasının Xarici Siyasət Arxivində saxlananılan rəsmi sənəddə Dərbəndə gəlmiş Quba xanı Hüseynəli bəyin Rusiya himayəsini qəbul edərək sədaqət andı içməsi göstərilir. Andda deyilirdi: “Mən, Quba xanının oğlu Hüseynəli bəy öz əqidəmlə şəriət qaydası ilə Qurana and içirəm ki, imperatriça əlahəzrətlərinin təbəəliyində olub, öz təbəələrimlə, canım, ruhum və bütün pak vicdanımla imperatriça əlahəzrətlərinin təbiətən və sadiq qulu kimi qulluq edəcək, onların təbəələrinə qarşı heç bir zidd hərəkət göstərməyəcək, bütün Rusiya İmperiyasına öz təbəələrimlə sədaqət, hər cür xeyirxahlıq göstərəcəyəm”. Quba xanı nəinki həmişə sadiq olmağa and içirdi, hətta rus qoşunlarına döyüşlərdə hər cür yardım etməyi, rus əsgərlərinə mənzil ayırmağı da öz öhdəsinə götürürdü. Yəni rusların regionda olmasına bu dərəcədə ehtiyac vardı. Hüseynəli bəy Rusiyanın açıq və ya gizli düşmənləri ilə heç bir əlaqə saxlamayacağını da söz verirdi.
General Vasili Dolqorukov 1727-ci ildə imperatriçaya yazdığı hesabatında göstərirdi: “Dərbənddən tutmuş Rəştə kimi keçdiyim bütün yerlərdə xanlar, sultanlar və ağsaqqallar məni sevinclə qarşılayırlar və xahiş edirlər ki, onları Rusiya İmperiyası proteksiyasına qəbul edək. Onlar bizim ədalətimizi, artıq-əskik heç nə tələb etməməyimizi, möhkəm nəzarətimizi, heç kəsə xətər toxundurmamağımızı görürlər”. General Dolqorukov onu da bildirirdi ki ki, Osmanlı nəzarətində olan yerlərin əhalisi də osmanlıların yaratdığı zülmkarlıq, talançılıq, aşağılamaq və istibdad üzündən Rusiya proteksiyasına qoşulmaq arzusundadırlar.
1722-ci ilin payızında Talış camaatı kömək üçün Rusiyaya müraciət etmişdi. Gilan hakimləri rus qoşunun göndərilməsi üçün Astarxan qubernatoruna məktubla müraciət etmişdi. Gilan vəziri məktubunda yazırdı ki, “yerli sakinlər təcavüzkarların əlindən cana yığılıblar və çox istəyirlər ki, rus qoşunları gəlib onları müdafiə eləsin”.
İrandan Qacar qoşunlarının Azərbaycana basqın edəcəkləri xəbəri yayılan kimi Qarabağ, Talış və Gilan xanlıqları Rusiyaya müraciət edərək onların himayə altına alınmalarını xahiş etmişdilər və hərbi kömək istəmişdilər. Eyni xahişlə Rusiya dövlətinə Bakı xanlığı da müraciət etmişdi. Rus çinovniklərinin rəsmi məlumatında deyilirdi: “Bakı vilayətindən xahişnamə gəlmişdir ki, onları Rusiya himayəsinə qəbul edək”. Bakılılar məktublarında yazırdılar: “Biz mülkədarlar, rəislər, təbəələr və bütün vilayət, ən qədim dövrlərdən indiyə kimi əlahəzrət imperatriçaya həmişə sadiq olmuşuq və arzu edirik ki, Rusiyanın himayəsinə qəbul olunaq”.
Xatırladaq ki, tanınmış şair və ictimai xadim Molla Pənah Vaqif Azərbaycanda Rusiyaya meylin görkəmli carçılarından biri idi. O ölkəmizin Rusiyaya birləşdirilməsini arzulayırdı. Böyük istedada və dərin zəkaya malik olan şair Azərbaycanın bütövlikdə Rusiya dövlətinin himayəsinə keçməsini təbliğ edirdi və Rusiya təbəəliyini qəbul etmiş qonşu Gürcüstana böyük rəğbət bəsləyirdi. Məhz onun təşəbbüsü və bilavasitə iştirakı ilə Qarabağ xanlıqının Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə pozulmuş münasibətləri yenidən bərpa olunmuşdu. Vaqifin fikrincə 1783-cü ildə Rusiya dövlətinin himayəsinə keçən Kartli-Kaxetiya Çarlığı ilə yaxınlıq etmədən Qacar təhlükəsinə qarşı heç bir ciddi tədbir görmək mümkün olmayacaqdı. Qarabağ xanının vəziri işləyən Vaqifin təklifi üzrə xanlıq Kartli-Kaxetiya Çarlığı ilə İran təhlükəsinə qarşı birgə mübarizə aparmaq barədə ittifaqa girdi. Azərbaycan tarixçisi Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, qarabağlı İbrahim xan, Gürcüstan hakimi 2-ci İrakli, irəvanlı Məhəmməd xan, Talış hakimi Mir Mustafa xan bir-birlərinə təntənəli surətdə söz verdilər ki, Qacar şaha tabe olmasınlar, bir-birlərinə dəstək versinlər və vəziyyətdən xəbərdar etsinlər.
Bir müddət sonra xarici düşmənlərin çoxsaylı təcavüz və hücumlarından daim əziyyət çəkən İrəvan və Naxçıvan torpaqlarımız Rusiyanın tərkibinə götürüldü.
Rusiya və İran arasında 1813-cü ildə imzalanan Gülüstan müqaviləsi isə ölkəmizin Rusiyaya birləşdirilməsinə qanuni status verdi.
Məhz Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra ölkəmizdə dövlətçilik institutları, idarəetmə sistemləri formalaşdı, dağıdılmış kənd təsərrüfatı və ticarət sahələri öz qaydasına düşdü. İnsanlarımızın rifahı get-gedə yaxşılaşdı. Qori və Tiflis seminariyalarında, Bakıdakı rus-tatar məktəblərində xalqımız ilk dünyəvi təhsil aldı ki, bu da Şərqdə ilk müsəlman intibahına gətirib çıxardı.
Düşünürəm ki, xalqımızın bir çox vacib nailiyyətləri məhz Rusiya ilə bağlıdır və bu məsələlərə nə vaxtsa düzgün tarixi qiymət veriləcəyinə ümidvaram.
Комментариев нет:
Отправить комментарий