I hissə: Münbit vilayət və geniş düzənlikləri buğda tarlaları ilə örtülü idi, çəmənlərində çox gözəl at ilxıları bəslənirdi
Bir çox tarixçilər qədim Azərbaycan ərazisi haqqında danışdıqda yunan və Roma mənbələrində göstərilən Atropaten ərazisini nəzərdə tuturlar. İran tarixçiləri içərisində Azərbaycanın (Atropatenin) qədim dövrünün fiziki-siyasi coğrafiyası haqqında nisbətən geniş məlumat verən Məhəmməd Həsənxan Etimadüs-Səltənə olmuşdur. O, Əbu On İshaq-ibn-e-Əliyə və ibn Müqəffeyə əsaslanaraq, Azərbaycanın keçmiş sərhədlərini belə müəyyən etmişdir: “Azərbaycanın sərhədi şərqdən Bərdə və qərbdən Zəncandır. Şimal tərəfdən onun sərhədi Tarum dağı və Deyləm ölkəsi ilə birləşir. O, geniş bir ölkədir. Onun məşhur şəhərlərindən biri Təbrizdir. Bu əzəmətli bir məmləkətdir. Onun çox hissəsi dağlıqdır, bu məmləkətdə mühüm və faydalı olan çoxlu qala vardır. Onun meyvəsi boldur. Bu qədər bağlı-bağatlı, axar sularından daha çox bulaqları olan başqa bir yer görməmişəm”.
Müəllif davam edərək yazır: “Azərbaycanda elə bir çeşmə vardır ki, oradan çıxan su bərkiyir və daşa çevrilir. Əhali kərpic qəlibi həmin su ilə doldururlar, az bir vaxt keçdikdə onun suyu yerə çöküb daş kərpic əmələ gəlir”.
Məhəmməd Həsənxan Şardenə istinad edib yazmışdır: “Azərbaycanın iki böyük dağı var: Savalan və Səhənd. Savalan muğların yeri olmuşdur. Atəşpərəstlərdə savalan müqəddəs yer mənasındadır. Bu vilayətdə mədən suları vardır ki, firəng həkimləri onlara diqqətli yanaşdıqda çox faydalı olmasını görmüşlər. Yunan və Roma tarixlərində qeyd edilən Midiya indiki Azərbaycandır”.
Müəllif Yaqut Həməvinin “Möcəm-ül-büldan” əsərinə istinadən qeyd etmişdir: “Böyük İsgəndərin dövründə Mazandaran dənizi Herkaniya adı ilə məşhur idi”. O sonra yazır: ”Makedoniyalı İsgəndərin dövründən qabaq bir dəstə yunan taciri Qara dəniz tərəfdən Mazandaran dənizi sahillərinə gəlirdi. Yəni Poti tərəfdən o zaman Fazis adlanan Rioni çayının yanından Gürcüstana, Ermənistana və indiki Şirvana köçdülər. Onlar Kirus adlanan Kür çayı ilə Araks adlanan Araz çayı arasındakı ərazidə yaşayan Turan tayfasına mənsub bir dəstəyə rast gəldilər. Qədim iranlılar və yunanlar həmin əhaliyə sak, skif, sit və ya sakasena deyirdilər. Yəni saklar, skiflər və sakasenlərin sakin olduğu yeri, habelə Mazandaran dənizini də həmin nahiyələrin və ya sakinlərin adı ilə Sakasena adlandırdılar. Sakasena yavaş-yavaş Kaspiyən oldu”.
Məhəmməd Həsənxan “Bandhoş” kitabına istinadən qeyd etmişdir: ““Zare zənd” lüğətində “şorsu” dəniz mənasında işlədilmişdir. Zare fəraxrud, yəni böyük dəniz. Zənd “Avesta”da bir yerdə bu dənizin adı “Zare Ocestan” yazılıb və deyildiyinə görə, Dird çayı o dənizə tökülür”.
Məhəmməd Həsənxan Bakı şəhəri haqqında yazır: “Həmzə İsfahaninin dediyinə görə, Sasani dövründə tarixçilər Mazandaran dənizini Akfudə dəryah və ya dra Akfudə adlandırmışlar. Dra və ya dəryah hər ikisi dənizdir. Şübhəsiz ki, Akfudə Badkubə deməkdir. Məşhur coğrafiyaşünaslar bu sözü “Baku”qeyd etmişlər”.
Qeyd etmək lazımdır ki, Məhəmməd Həsənxanın Akfudanı müasir Bakı hesab etməsi sübutsuz olduğundan inandırıcı deyildir. Digər tərəfdən, Bakı adı, ehtimala görə, Baqavan-Baquan formasından əmələ gəlmişdir.
Məhəmməd Həsənxan daha sonra qeyd edir: “Azərbaycanın paytaxtı ikinci şahnişin sayılırdı. Əzəmətinə və əhalisinə görə də ikinci idi. Belə ki, indi də belədir”. Müəllif həmin əsərin coğrafiya bölməsində yazır: “Atropaten qədim Azərbaycan ölkəsinin adıdır. Azərbaycan əvvəl Midiyadan, yaxud Çibal ölkəsindən ayrılmışdır”... “Kəyan nəslinin sonuncu şahı olan III Daranın dövründə Azərbad adında olan bir şəxs şah tərəfindən bu vilayətdə hakim idi. Yunanlılar Azərbada Atropat deyirdilər. Ona mənsub olan vilayəti Atropaten kimi qeyd etmişlər”.
Müəllif Albaniya haqqında da qısa məlumat verir: “Albaniya” qədim Dağıstanın və Şirvanın adı olmuşdur. Qədim coğrafiyaşünaslara görə, bu ölkənin sərhədi Xəzər dənizi, Kür çayı, Gürcüstan və Azərbaycandır... Bu ərazinin paytaxtı Kabala savar idi”.
Həsən Pirniya Azərbaycanda olan Urmu gölü və Qafqazdakı Göyçə gölündən bəhs edərkən birincinin qədim fars mənbələrində, “Avesta”da və pəhləvi dilində olan kitablarda Çiçəst, ərəb mənbələrində Urmiyyə adlandırıldığını qeyd edir. Müəllif doğru olaraq Xəzər dənizi adının əsrlər boyu onun şimal-qərbində yaşamış xalqın adı ilə əlaqədar meydana çıxdığını göstərir. O, Strabona istinad edərək qədim dövrlərdə bu dənizin Kasp və yaxud Herkan adlandığını, ərəb coğrafiyaşünaslarının isə Kasp sözünü Qəzbiyyən işlətdiklərini yazır.
H.Pirniya Amerika coğrafiyaşünası Hüntinqtona əsaslanaraq bu dəniz suyunun Makedoniyalı İsgəndər dövründə hazırkı səviyyəsindən 150 ayaq yuxarıda olduğunu qeyd edir.
İran coğrafiyaşünaslarından Məsud Keyhan özünün “Coğrafiya-ye müfəssəl-e İran” əsərində Azərbaycanın qədim siyasi coğrafiyası haqqında yazır: “Azərbaycan qədim Midiyanın bir hissəsidir ki, şimaldan Arran, cənub-qərbdən Assuriya, qərbdən Ermənistan və şərqdən iki əyalət- Muğan və Gilanla həmsərhəd olmuşdur”.
Məsud Keyhan Midiyanın sərhədlərindən danışarkən Azərbaycan haqqında da məlumat verir: “Midiya” (“Avesta”da Raqa, yaxud Rey) şimaldan Xəzər dənizi, qərbdən Ermənistan, cənubdan Suz, şərqdən isə Ariya (Harayu) ilə həmsərhəd olmaqla, onun mərkəzi Əkbatan və ya Həngmədan (müasir Həmədan) şahın yay düşərgəsi idi. Midiyanın Ermənistana yaxın hissəsi dağlıq və soyuq olan Atropatena və yaxud Azərbad imiş. Münbit vilayət və geniş düzənlikləri buğda tarlaları ilə örtülü idi. Çəmənlərində çox gözəl at ilxıları bəslənirdi ki, hər il qatır və qoyundan başqa onlardan külli miqdarda xərac əvəzinə İran şahlarının xəzinəsinə təqdim edilirdi”.
Antik və ərəb tarixçilərinin verdikləri məlumat əsasında demək olar ki, Albaniya və Arran müasir Azərbaycanın müəyyən ərazisini təşkil edirdi. Antik tarixçilər bu ərazini Albaniya, ərəb müəllifləri isə Arran və ya Aran adlandırmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir İran tarixçiləri Albaniya və ya Arranın qədim coğrafiyasına az diqqət yetirmişlər. İran tarixçilərindən Səid Nəfisi bu ərazi haqqında bir neçə cümlə deməklə kifayətlənmişdir: “Qədim zamanlarda oraya (Şimali Azərbaycana) daha çox Arran deyirdilər”. S.Nəfisiyə görə, çox qədim zamanlarda ari irqində bir qəbilə bu ərazidə yaşayırmış. İranlılar bunlara alan və ya alani deyirdilər və nisbətən yaxın dövrlərdə alan sözü İran dillərində arran şəklində yazılmışdır.
Albaniya və Arran adları haqqında akademik Yusif Yusifovun tədqiqatına görə isə: “Qədim Azərbaycan ərazisində hal adlı qəbilələr yaşamış və həmin “hal” etnonimindən (h) alban adı əmələ gəlmişdir”. Müəllifə görə, Aran adı isə qədim Azərbaycanda yaşamış yerli qəbilələrin dilindən götürülmüşdür. “Bu yerli dillərin qalığı İberiya-Qafqaz dillərində ehtimal ki, gözə çarpır. Məsələn, azərbaycanlılar isti düzən yerə aran deyirlər...”
S.Nəfisi Arran ərazisinin sərhədi haqqında yazır ki, əvvəllər Arran ərazisini şimal-şərqdən Dərbəndə, qərbdən isə Tiflisə, cənub və cənub qərbdən Kür çayına qovuşan bir nahiyə kimi tanıyırdılar. “Sonrakı dövrlərdə Arranı Şirvan ilə İran Azərbaycanı, yəni Kür ilə Araz çayları arasında yerləşən bir nahiyə kimi tanıyırdılar. Bu nahiyənin paytaxtı islamdan əvvəl Qabala, Gəvələk olmuş, ərəblər isə ona Qəbələ adı vermişlər”.
S.Nəfisi Arranın istər qədim, istərsə sonrakı dövrlərdə sərhədini və paytaxt şəhərinin yerini düzgün müəyyən etmişdir.
Azərbaycanın qədim coğrafiyası haqqında Ələkbər Dehxuda yazmışdır: “Qədim dövrdə Azərbaycan şimaldan Arran, cənub-qərbdən Assur, qərbdən Ermənistan və şərqdən isə iki əyalət olan Muğan və Gilan ilə həmsərhəd olmuşdur. İqlimi mülayim və soyuğa maildir. Xüsusilə qışda hündür yerlərdə çox soyuq olur. Onun ərazisi ümumiyyətlə məhsuldar və yaşıl çiçəkli otlaqlardan ibarətdir. Azərbaycanın ən mühüm dağları Savalan və Səhənddir”.
Ə.Dehxuda Arran haqqında yazır: “Arran Azərbaycanda bir ölkədir. Bu gün ruslar oranın hamısını Azərbaycan adlandırırlar... Azərbaycanda vilayətdir. Gəncə və Bərdə onun şəhərləridir, deyirlər orada qızıl və gümüş mədənləri vardır. “Arran” təşdidsiz də deyilmişdir”.
Ə.Dehxuda Deməşqinin “Nüxbət-üd-dəhr” əsərinə istinadən göstərmişdir: “Deyildiyinə görə iki adam- Qubad və Ənuşirəvan Arranın düzənliklərində, Arran və Ermənistanda 30-dan artıq şəhər tikdirmişdir. Onu bina edən isə Arran bine Kəşlu Cim bine Liti olmuşdur”. Müəllif “Hüdud-ül-aləm” əsərinə əsasən aşağıdakıları qeyd edir: “Arran ölkənin bir hissəsidir ki, Bərdə şəhəri onun qəsəbəsidir. Kiçik şəhər olan Beyləqan, Bajgah, Gəncə, Şəmkur, Xunan nahiyəsi, Vərduqiyyə şəhəri, Tiflis, Qala, Şəki və Mübarəkə kəndi, Soq-ül-Cəbəl və Sünbatman, Senar nahiyəsi, Bərdic şəhəri, Şirvan nahiyəsi, Xirsan, Lizan və Kərdvan şəhərciyi və Şirvan və Xəzər Dərbəndi bu nahiyədəndir”... “Axar suları çox olan ölkədir. Gözəl meyvələri, qırmızı boyağı, şalvar bağı, sumax, zili və xalçaları, ağacı, ipəyi, tutu, bitkidən hazırlanan rəngi, şabalıdı, qiymətli xəzi, zirəsi, yun paltarları və neft mədənləri vardır və s...”
Azərbaycan çaylarından danışan Dehxuda Azərbaycanda Araz, Maku çayı, Ağçay, Xoyda isə Qoturçay, Mərənd çayı (Mari kəndi Qoturçay ilə Ağçayın birləşdiyi yerdədir), Göy günbəz, Əndarab və Əhər çaylarının olduğunu göstərir.
“İranın hərbi coğrafiyası” əsərinin müəllifi Əli Rəzmara Azərbaycanın coğrafi mövqeyi haqqında yazır: ”Azərbaycan məntəqəsi şahənşahlıq ölkəsinin sərvətli, məhsuldar və mühüm əyalətlərindən biri olmaqla, sakinlərinin də nisbəti (çoxluğu) başqa məntəqələrə görə çox artıqdır”. Müəllifə görə: “Müxtəlif dağlıqlar, cürbəcür çaylar və yerin daim rütubətli olması bu əraziyə təravət və bol məhsuldarlıq vermişdir ki, ölkənin başqa yerləri ilə müqayisəedilməzdir. Bu məntəqədə məhsul və meyvələrin ölkənin başqa yerlərindən daha artıq olması burada torpağın münbit və bərəkətliliyini sübut edir. Ərazinin məhsuldarlığı və kifayət qədər qüvvətli sakinlərinin olması buranı iqtisadi və ticarət nöqteyi-nəzərindən çox əhəmiyyətli edir”. Əli Rəzmaraya görə, Azərbaycan istər hərbi və istərsə iqtisadi və ticarət nöqteyi-nəzərindən görkəmli məntəqələrindən biri olmuşdur.
Beləliklə, müasir İran tarixçilərinə görə Azərbaycan şimalından Arran, qərbdən Ermənistan, cənub-qərbdən Assur, şərqdən Muğan və Gilan əyalətləri ilə həmsərhəd olmuşdur.
Müasir İran tarixçiləri, habelə coğrafiyaşunasları Azərbaycanın sərhədlərini düzgün göstərmirlər. Ona görə ki, Atropatena dövründə (eramızdan əvvəl III eramızın II əsri) Muğan və Gilanın bir hissəsi Kiçik Midiya, yaxud Atropaten ərazisinə daxil idi. Atropatenin (Kiçik Midiyanın) sərhədləri haqqında Strabon belə demişdir: “Bu ölkə Ermənistan və Matianadan şərqdə, Böyük Midiyadan qərbə tərəf və hər iki ölkədən şimala tərəf yerləşmişdir. Cənubdan o, Qirkan dənizinin çökəkliyinə yaxın əyalətlərlə və Matiana ilə həmsərhəddir”. Göründüyü kimi, bu dövrdə Albaniya və yaxud Arran ərazisi Azərbaycana daxil edilməmiş və Muğanın sərhəd olması barədə bir söz deyilmir.
Ərəb coğrafiyaşünası İstəxriyə görə, Azərbaycan şərqdən Kuhistan və Xəzər dənizi, qərbdən Ermənistan və şimaldan Allan, Qıbk dağları (Qıbk dağı Qafqaz dağı deməkdir), cənubdan İrak və Cəzirə ilə həmsərhəddir. İstəxrinin dediklərindən məlum olur ki, onun dövründə Atropaten (Kiçik Midiya), habelə Arran Azərbaycan adlanırmış. Müəllif Azərbaycanın şimal sərhədlərinin (Qıbk) Qafqaz dağlarına qədər uzandığı fikrini irəli sürmüşdür.
II hissə: Azərbaycan ərazisi Babilistan və Misir düzənliklərindən daha yaxşı suvarılırdı
İran tarixçilərinin əsərlərində göstərilir ki, qədim Azərbaycanın ərazisində bir çox bitki əkilirdi. S.Rəhimzadəyə görə, “Əhəmənilərin dövründə qərblilər pambığı tanımır və onun əkmə üsulunu da bilmirdilər… Pambığın becərilən yeri Hindistandır. Daranın səltənəti dövründə İranın qərb və şimal-qərbində pambıq əkilirmiş. Pambıq parçalar yun parçalardan yumşaq toxunduğuna görə avropalılar arasında çoxlu müştərisi var idi”.
Azərbaycan ərazisində bitən qızıl gül haqqında Zəkəriyyə Məhəmməd Əl Qəzvini yazır: “Azərbaycanda bitən qızıl gül öz bolluğuna görə dağlardakı lalələri xatırladır”.
Azərbaycandan müxtəlif bitkilərin, o cümlədən yonca toxumu Avropa ölkələrinə aparılmışdır. Bu məsələyə İran tarixçilərinin əsərlərində toxunulmuşdur. Həsən Pirniya Pliniyə istinad edərək yazır: “Plini yoncanı Midiya otu (Herba Medica) adlandıraraq demişdir: onu iranlılar Daranın Avropaya qoşun çəkdiyi dövrdə o qitəyə aparmışlar”.
İbrahim Purdavud Midiyanı yoncanın ilk vətəni hesab edərək bu bitkiyə midiyalılar tərəfindən əspəst deyildiyi fikrini irəli sürmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, H.Pirniyanın və İ.Purdavudun Azərbaycanda yetişdirilən bitkilər haqqında yuxarıdakı qeydləri ilə razılaşmaq olar. Strabonun göstərdiyinə görə, Midiyada atların bəslənilməsi üçün ən keyfiyyətli yem hesab edilən ot Midiya otu adlanır.
İranda əkinçiliyin tarixini tədqiq edən Tağı Bəhrami göstərmişdir: “Midiyalılar yəqin ki Gilan və Mazandaranın bir hissəsində də yaşamışlar. Midiya cənubdan müasir fars və Püştkuh ilə sərhəd idi. Qərbdən isə Zaqros dağları Midiyanı hücumlardan qorumaqla bərabər, həm də su ehtiyatı ilə onun ərazisini təmin edirdi. Bu hissə məhsuldarlığına, suyunun bolluğuna görə Midiyanın ən yaxşı nahiyələrindən biri idi. Bu müqəddimədən məqsədimiz Midiya əkinçiliyinin iki cəhətinə diqqət yetirməkdir. Biri yonca otlaqları, o biri isə Midiyanın şöhrət qazanmış at ilxılarıdır. Yoncanın əsl vətəni Midiyadır. Ona görə də bu bitkiyə Midiya şəbdəri deyirmişlər”.
Cənubi Azərbaycanda professor Fondrastenin rəhbərliyi ilə Təxt-Süleymanda aparılan arxeoloji işlər bu ərazidə əkinçiliyin tarixini öyrənmək üçün bir sıra dəyərli materiallar vermişdir. Atropaten və Albaniya ərazisi əlverişli iqlim şəraiti və məhsuldar torpaqlara malik idi. Strabonun göstərdiyinə görə, Kür və başqa çaylar daşdığı zaman əmələ gələn lil (gil) təbəqəsi torpağı münbitləşdirir. Ona görə alban torpağı son dərəcə münbit və məhsuldardır. Çox vaxt bir dəfə əkilmiş torpaq iki və hətta üç dəfə məhsul verir; birinci dəfə, hətta dincə qoyulmadan və sadə xışla becərilən torpaq birə əlli məhsul verir”.
İstər Atropaten və istərsə Albaniya ərazisində əkinçilikdən danışdiqda, şübhəsiz, bu ərazidə vaxtı ilə istifadə edilmiş süni suvarma sistemindən qısaca danışmaq lazım gəlir. Atropaten (Kiçik Midiya) ərazisində süni suvarma kanalları qədim tarixə malikdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Təxt-Süleymanda 7 süni su kanalı aşkar edilmişdir. Bu kanallar vasitəsilə Təxt-Süleyman qalasının daxilində olan gölün suyu ətrafındakı əkin yerlərinə aparılıb istifadə edilmişdir. Müəyyən vaxtdan sonra gölün suyu əvvəlkinə nisbətən azalmış və 3 kanalın suyu qurumuşdur.
Muğan düzündə eyni ilə belə bir suvarma kanalı olmuşdur ki, T.S.Passek onun hələ eramızdan əvvəl birinci miniliiyin ortalarında əkinçilikdə istifadə olunduğunu qeyd edir. Başlanğıcını Araz çayından götürüb 100 kilometrlərlə uzanan bu arxın hələ əhəmənilər dövründə çəkildiyi göstərilir. Mənbələrə görə. əhəmənilər dövründə İranın bir əyaləti (satraplığı) olan Midiyanın tərkibinə Kaspiana ərazisi də daxil idi. Burada əsas təsərrüfat sahəsi süni suvarma əsasında inkişaf edən əkinçilik olmuşdur. Onların ərazisindəkin süni suvarma arxlarının eramızdan əvvəl IV əsrdə çəkilməsi qeyd edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, İ.İ.Meşşaninov da Mil düzündəki süni suvarma arxlarının eramızın IV-VI əsrlərində çəkildiyini göstərmişdir.
Strabona görə, Albaniyanın bütün ərazisi arx və qeyri sular vasitəsilə Babilistan və Misir düzənliklərindən daha yaxşı suvarılır, bunun nəticəsində isə otlaq yerlərinin sayı-hesabı yoxdur, buranın iqlim şəraiti də oranınkından üstündür.
Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl suvarma işlərində kəhriz sistemindən istifadə edilmişdir. İ.P.Petruşevski haqlı olaraq göstərir ki, İranda kəhriz sistemi suvarmanın ən qədim növlərindən biridir. Albanlar eramızdan əvvəl I əsr - eramızın III əsrlərində əkin yerlərini suvarmaqda kəhriz sistemindən istifadə etmişlər. Orta əsr tarixçisi Həmdullah Qəzviniyə görə, Təbriz ətrafında bağları suvarmaq üçün 900-dan artıq kəhrizin suyundan istifadə olunurmuş. Y.U.Hümmel Şamxor çayı ətrafında eramızdan əvvəl I ərsə aid qəbiristanlıqda qazıntı apardıqda qədim kəhrizin qalığına təsadüf etmişdir. Qədim kəhrizlər Bakı və Lənkəran şəhərlərində də aşkarlanmışdır.
Təxt-Süleymanda aparılan qazıntılar nəticəsində müxtəlif təndirlərin, xəmir təknələrinin və gildən hazırlanmış tağarların, iki böyük dəyirman daşının və xeyli miqdarda qaralıb oksidləşmiş buğda dənələrinin tapılması faktı bu ərazidə yaşamış əhalinin təsərrüfat sahələrini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Mütəxəssislərin fikrinə görə, yuxarıda göstərdiyimiz materiallar eramızın II əsrinin sonu və III əsrinin başlanğıcına aid edilmişdir.
Albaniyanın daxil olduğu Zaqafqaziya ən qədim və əsas taxılçılıq rayonlarından biridir. V.H.Komarovun göstərdiyi kimi, Zaqafqaziya hətta bir sıra meyvə və dənli bitkilərin vətənidir. P.M.Jukovskiyə görə, Qafqaz ərazisi əksər buğda növlərinin vətəni sayılır. Mingəçevirdə eramızdan əvvəl birinci minilliyin əvvəllərinə aid taxıl və un qalıqları tapılmışdır. İ.D.Mustafayev tərəfindən tədqiq edilən bu unun bərk buğda növünə aid olması müəyyənləşdirilmişdir.
Mingəçevirdə Kürün sol sahilıində qazıntı zamanı eramızın əvvələinə aid darı və arpa qalığı da tapılmışdır. Moisey Kaqankatvasi “Aqvan tarixi” əsərində Azərbaycanda başqa bitkilərlə bərabər, Kür çayı boyunca çoxlu taxıl yetişdirildiyini xəbər verir. Həmbullah Qəzvini də Azərbaycanın müxtəlif əyalətlərində taxılın qədim dövrlərdən becərildiyini göstərmişdir.
Strabonun qeyd etdiyinə görə, Atropaten ərazisinin çox hissəsi yararlı, məhsuldar və səmərəlidir, ancaq oranın şimalı sərt dağlıq olub soyuqdur; burada yalnız dağda yaşayan tayfalardan başqa, heç kim yaşamır.
Qədim Azərbaycanda maldarlıq və onun inkişafı haqqında Məhəmməd Həsənxan yazır: “Azərbaycanda qaramal, qoyun və öküz saxlayıb çoxlu gəlir götürürlər. Azərbaycanın otlaqlarının çoxusunda ilxılar da vardır”.
Rəhimzadə Səfəviyə görə: “Şimal çəmənləri “xalisə” torpaqları olduğuna görə burada əyanların, adlı-sanlı şəxslərin hər birinin sürüləri var idi... Uzunqulaq, yükdaşıyan qatır və iki hörgüclü dəvələrin çoxlu alıcısı olmuşdur”. Müəllif şimal əyalətləri dedikdə məhz Azərbaycanı nəzərdə tutur. H.Pirniyanın göstərdiyinə görə isə, “Əhliləşmiş heyvanların əksəriyyəti öküz, dəvə, qoyun, keçi və s. ibarət idi”.
“İran-e iqtisadi” əsərinin müəllifi Rəhimzadə Səfəvi atçılıqdan danışarkən Azərbaycanda bəslənən atların müharibələrdə və təsərrüfat işlərində şöhrət qazandığını göstərir. Bu məsələdən bəhs edən müəllif yazır: “İran İraqı, Xorasan, Azərbaycan, Ermənistan və Silesiyada elə atlar bəslənilirdi ki, qıvraqlığına və yük aparmaqlarına görə dünyada məşhur idi”.
Azərbaycanın cənub rayonlarında yerləşən Urmu gölünün cənub-qərbindəki Həsənlu kəndində, müasir Təxt-Süieymanda və bir sıra başqa yerlərdə aparılmış arxeoloji qazıntılar qədim dövrlərdən etibarən bu ərazidə heyvandarlığın olması və inkişafı haqqında maraqlı materiallar vermişdir. Həsənlu mədəniyyətində metal və saxsıdan hazırlanmış bir sıra heyvan fiqurlarına və habelə qoyun, öküz, keçi, at və dəvə sümüklərinə rast gəlmək olar. Bunu palçıqdan hazırlanmış qabda və bu qabın hər üç payası üzərində qoyun və qoç başı şəkillərinin olması da subut edir. Yenə orada gildən vaxtı ilə hazırlanmış çayniklərin qulpunda və lülək hissələrində, gövdəsində müxtəlif ev heyvanlarının şəkilləri də vardır. Həsənlu mədəniyyətində əldə edilmiş qiymətli metallar və o cümlədən əqiq, lacivərd daşlarından hazırlanmış bir sıra bəzək şeyləri üzərində həkk olunmuş qoç, keçi, at, dəvə, öküz və başqa heyvanların şəkillərinə də rast gəlmək olur.
Həsənlu kəndində tapılmış qızıl cam və qızıl güldan üzərində olan at, öküz, qoç, keçi, dəvə şəkilləri Azərbaycan ərazisində maldarlığın inkişafı tarixini göstərən qiymətli faktlardan biridir. İstər qızıl cam və istərsə də qızıl güldan üzərində olan heyvan şəkillərindən at, qoç və öküz şəkilləri diqqəti daha çox cəlb edirdi. Bunlar Azərbaycan ərazisində o zaman cins atlar bəslənildiyini, habelə qoyun, keçi, öküz sürülərinin də saxlanıldığını göstərir. Albaniyada da öz növbəsində çoxlu öküz, at və qoyun sürüsünün olması bir sıra mənbələrdə göstərilmişdir. Məlum olduğu kimi, bu ərazi sakinlərinin əsas peşəsi maldarlıqdan ibarət olmuşdur. Burada tapılmış heyvan fiqurları göstərir ki, onlar hazırlandığı dövrdə həmin heyvanların özləri də mövcud olmuşdur. Mingəçevirdə aparılan qazıntı zamanı II, III, IV, V kurqanlardan külli miqdarda at sümüyü tapılmışdır. Bu faktı ərazidə atçılığın inkişafını göstərən amil kimi qəbul etmək olar. Azərbaycan xalqının qədim babalarından biri olan albanlarda da atçılıq yaxşı inkişaf etmişdir. Bu ərazi otlaqlarla zəngin olduğu üçün maldarlığın inkişaf etməsinə əlverişli şərait yaradırdı.
Məhəmməd Həsənxan haqlı olaraq öz əsərlərində Azərbaycanda sənətkarlıqla bilavasitə əlaqədar olan faydalı qazıntılar və mədənlər haqqında məlumat vermişdir: “Təbriz şəhərinin yaxınlığında ağ mərmər mədənləri görünür. Bu mədənlərin birinci mərməri o qədər şəffafdır ki, o nə qədər bərk olsa da işığı keçirir. Deyildiyinə görə, bu mərmər bir bulağın, mənbənin suyudur ki, bulaqdan çıxdıqdan sonra bərkiyib mərmərə dönür. Təbriz şəhərinin ətrafında qızıl və duz mədənləri də vardır”. Müəllif daha sonra yazır: “Göstərdiyimiz dövrdə (eramızdan əvvəl IV eramızın III əsrində) əhalinin (şəxslərin) bəzək şeyləri qolbaqdan, üzük, sırğa və s. ibarət idi. Onlar qızıl, gümüş, tunc və misdən hazırlanmışdır. Bəzi kiçik zinətlər qızıldan şaxə kimi təmiz düzəldilirdi. Əl barmağının üzükləri qalın, lakin ayaq barmaqlarının üzükləri və bilərzikləri çox nazik hazırlanırdı. Qızıldan hazırlanmış bəzi baş zinətləri də tapılmışdır”. Məhəmməd Həsənxana görə, “Gülbatından olan bəzi enli qaytanlar da tapılmışdır. Bu zinət şeylərindən məlum olur ki, o dövrün adamları özlərini bəzəməyə çox meyl göstərmələri ilə bərabər, çoxlu var-dövlətə də malik olmuşlar”.
Həsənlu kəndində tapılmış qızıl cam Azərbaycan ərazisində sənətkarlığın inkişafını göstərən ən dəyərli sübutdur. Həmin cam eramızdan əvvəl VIII əsrdə Manna sənətkarları tərəfindən hazırlanmışdır. Bu cam üzərində hərbi araba və fayton şəkilləri həkk olunmuşdur. Kirşmana görə, “Azərbaycan ərazisinin sənətkarları və metalçıları qədimdən şöhrət qazanmışdılar”. Həsənlu kəndində tapılan qızıl cam haqqında Londonda nəşr edilən jurnallardan biri yazmışdır: “Bu camın adi qiymətinin iyirmi min ingilis lirəsi təyin edilməsinə baxmayaraq, onun tarixi və sənətkarlıq əhəmiyyəti bu göstərdiyimiz rəqəmdən qat-qat artıqdır”. Göstərdiyimiz fakt sübut edir ki, Midiya və Ənəməni dövlətləri yaranmamışdan əvvəl Azərbaycanda sənətkarlıq, o cümlədən zərgərlik inkişaf etmişdir.
III hissə: Azərbaycanda 3 məşhur od vardı- ruhani təbəqəsinin Azərfərinborq, əkinçilərin olan Azərbərzinmehr və şahlara məxsus Qoşnəsb odları
İran tarixçılərindən qədim Azərbaycanın və İranın şəhərləri və ticarət yolları haqqında məlumat verənlərdən biri Məhəmməd Həsənxan Etimad-üs-səltənə olmuşdur. O yazır: “Midiyanın böyük şəhərlərindən olan Fraata oranın paytaxtı olmuşdur (müəllif Midiya dedikdə Kiçik Midiyanı, yəni Atropatenı nəzərdə tutur). Biz gərək imkan daxilində bu şəhərin məhəl və məkanının tədqiq edilməsindən başlayaq. Qədim coğrafiyaşünas alimlər bu şəhərin adını müxtəlif şəkildə, məsələn, Plutarx Fraata, Dion Kassi Praaspa və ya Praspa, Strabon isə Verra kimi qeyd etmişlər. Tarixçilərin dediklərinə görə, Araz çayından bu şəhərə qədər olan məsafə 2400 yunan stadından ibarət olmuşdur (443 kilometr)”. Məhəmməd Həsənxan da Danvilin “başqaları bu şəhərin İraqi-Əcəm Midiyasında olduğunu hesab etmişlər” fikrinə tərəfdardır. Danvil bu şəhərin Sultaniyyənin yuxarısında... Reyə tərəf, onunla Qəzvin arasında yerləşdiyini, qeyd edir. Müəllif Plutarxa istinad edərək göstərir ki, bu şəhərdən Antoninin Azərbaycana hücumu zamanı romalıların öz atlarını otardıqları böyük otlaq və çəmənliklərə bir günlük məsafə olmuşdur. Müəllifin güman etdiyinə görə, Praaspa, yaxud Praspa, Verra Əbhər şəhərinin qədim adıdır. Əbhər şəhərinin qədim olmasını bir sıra mənbələr, məsələn, “Möcəm-ül buldan”, “Asar-ül-bilad”, “Mərased ül-İttila”, “Nüzhət-ül-qulub”, “Təqvim-ul buldan” və Zünət-ül-məcalis” əsərləri sübut edir. Qeyd edək ki, Əbhər şəhəri hazırda Qəzvin, Zəncan və Həmədan arasında yerləşir. Məhəmməd Həsənxan Əbhərin etimologiyasından danışaraq yazır ki, Əbhər “O–hər”dən ibarət olub, o - su, hər - dəyirman deməkdir. Lakin müəllif bir yerdə bu şəhərin Keyxosrov, başqa yerdə isə II Şapur tərəfindən tikilib başa çatdırıldığını, şəhər qalası əsasının əvvəlcə Dara, sonra isə Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən qoyulduğunu iddia etməklə dolaşıq fikir irəli sürür. Müəllifə görə, Strabonun göstərdiyi Verra şəhərinin Atropaten ərazisində yerləşməsi fikri doğrudur. Lakn Təxt-Süleyman və yaxud Əbhərdən Araz çayına qədər olan məsafə 2400 yunan stadı deyil. Məhəmməd Həsənxanın əsas səhvi istər Əbhər şəhərini və istərsə də Təxt-Süleymanın yerləşdiyi ərazini Atropaten ərazisinə daxil etməməsidir. Tarixən bu, Kazaka şəhəridir. Strabon bu şəhəri Atropaten ərazisinə daxil edir.
Strabona görə, Atropaten qərbdən Ermənistan və Matiyana, cənubdan Böyük Midiya, şərqdən Xəzər dənizi sahilndə olan Kaspi əyaləti ilə həmsərhəddir. Deməli, o dövrdə müasir Azərbaycan ərazisindən başqa, İraqi-Əcəm ərazisinin də şimali rayonları Kiçik Midiyaya və yaxud Atropaten ərazisinə daxil imiş.
Məhəmməd Həsənxan yazır: “Azərbaycan şahları o ölkənin müstəqil hakimləri idilər... Onlar yayı Kadzada, qışı isə Verrada yaşayırdilar. Məlumdur ki, Kadza müasir Təbrizdir. Yəqin ki, o ətrafda Verra da qışlaq imiş. Belə olduqda gərək deyək ki, Verra Kərmərudda yerləşirmiş”. Müəllif tərəfindən buraxılan ikinci səhv bundan ibarətdir ki, o, Strabonun qeyd etmiş olduğu Kazaka şəhərini indiki Təbriz şəhərinin yerində, Verra şəhərinin isə Gərməri mahalında (Gərmrud) yerləşdiyini göstərmişdir. Bu fikri sübut etmək üçün o, Plutarxın Antoni məğlub olduqdan sonra öz qoşunları ilə geri çəkilən zaman acı suya rast gəlməsi haqqındakı məlumatını misal gətirir və bu çayın Sarab, Gərməri və Təbriz mahalından keçib Urmu gölünə tökülən müasir Acı çaydan ibarət olduğunu yəqin edir.
Azərbaycanın qədim şəhərləri haqqında məlumat verən müasir İran tarixçilərindən biri də Səid Nəfisidir. O özünün “Fərhəngnameye parsi” əsərində Kadza və ya Kadzaka haqqında yazır: “Yunan kitablarında onu Kadza və ya Kadzaka, erməni dilində Gəndzək və yaxud Gənzək adlandırmışlar. Ola bilsin ki, fars sözü olmaqla əslində bu, Gəncək olmuşdur. Ərəblər onu təhrif edərək Kəznə və ya ərəbləşdirərək Cənzə adlandırmışlar. Bura Zərdüşt dilinin ən böyük mərkəzlərindən biri olmuşdur”.
Yaqut Həməviyə görə, bu şəhər indiki Marağa ilə Zəncan arasında yerləşərək Şəhr Zur və Dinəvər şəhərlərinin yaxınlığındadır. Müəllifin özü bu şəhərdə olmuşdur.
İbn Xurdadbeh Cənzə (Gəncək) şəhərini Azərbaycanın ən görkəmli şəhərlərindən biri hesab edərək onun Xosrov Pərvizin, Urmu şəhərinin isə Zərdüştün şəhəri olduğunu qeyd etmişdir. Həmdullah Qəzvini bu şəhərin ərazisinin süturiq olduğunu göstərmişdir.
Beləliklə, Kadza və yaxud Kadzaka şəhəri erməni və Suriya mənbələrində Gönzək və yaxud Kənzək, farslarda Gəncək, ərəblərdə Gəzna və yaxud Cənzə adlandırılmışdır. Ərəb mənbələrində bu şəhər Şiz və onun ətrafında olan ərazidə Əş-Şiz adı ilə məlumdur. Hazırda bu şəhərin yeri Təxt-Süleyman adı ilə məşhurdur. İngilis alimi Paylinsona görə, Təxt-Süleymanda olan xarabalıqlar Şiz şəhərinin xarabalıqlarından ibarətdir.
İbrahim Purdavud yazır: “Gəncək İranın ən qədim şəhərlərindən biri olmaqla, Azərbaycanın da paytaxtı hesab edilirmiş; yunan və Roma tarixçiləri və coğrafiyaşünasları bu şəhərin adını müxtəlif formalarda- Qazaka və Kanzaka kimi qeyd etmişlər... Azərbaycanın qədimdə iki paytaxtı olmuşdur. Bunlardan biri Gəncədir. Onun ərəbləşmiş forması Cəzən və yaxud Cəznəqdir. Azərbaycanın ikinci paytaxtı (paygahı) Strabonun kitabında qeyd edilməmişdir”.
İ.Purdavudun bu fikri sübutsuzdur, çünki bu barədə Strabon məlumat vermişdir. İ.Purdavuda görə, ərəb və İran tarixçiləri islam istilasından sonra birinci paytaxtı Şiz və ikincini isə Ərdəbil yazmışlar. Şübhəsiz, Ərdəbil yay düşərgəsi olmuşdur, ona görə ki, İbn əl Fəqih buranı İranın ən soyuq yeri hesab etmişdir.
B.Minorskiyə görə, Atropaten ərazisinin müxtəlifliyi onun inzibati mərkəz olmasını zəruri etmişdir. Ərəb işğalları dövründə Mərzbanın mərkəzinin Urmu gölü ətrafindan köçürülüb Ərdəbil şəhərində yerləşdirilməsinə baxmayaraq, Atropatenin coğrafi şəraiti mərkəz şəhərinin sərhəddə olmasına imkan verə bilməzdi. Əgər belə olsaydı, Strabonun göstərdiyi kimi, Atropatenin şimalında olan köçəri tayfalar, o cümlədən kadusi, tapur və amardlara nəzarət edə bilməzdilər. Deməli, Atropatenin yay sarayı Məhəmməd Həsənxanın göstərdiyi Əbhər və yaxud Təbriz olmayıb, Müasir Təxt-Süleymanın yerləşdiyi yerdə dövrünə görə qədim Azərbaycanda şöhrət tapmış Kadza, yaxud Kazaka şəhəri olmuşdur.
Qış sarayı çox güman ki, Dion Kassinin göstərdiyi Praaspa, yaxud Fraaspa, Plutarxın göstərdiyi Fraata və habelə Strabonun əsərindəki Verra şəhəri olmuşdur.
***
Səid Nəfisi qədim Azərbaycanda olan atəşgədələrdən bəhs edərək Azərgüşnəsp atəşgədəsinin qədim dövrdə tutduğu mövqeyini ətraflı surətdə şərh edərək yazır: “Lüğət yazanlar deyirlər ki, atəşgədənin adı azərkəşəsbdir; ...mənasına gəldikdə “sıçrayan od” deməkdir. Azər- od, kəşəsb- sıçrayan... deməkdir. Bu məna qığılcım ilə tam əlaqədardır”.
Keçmişdə hər qəbilənin, əyalətin və ya kəndin özünəməxsus odu olsa da (Atəşi Bəhram) üç atəşgədə bu odların hamısından fərqlənirmiş. Bunlardan ruhani təbəqəsinin odu olan Azərfərinborğ, əkinçilərə məxsus olan Azərbərzinmehr, şahlara məxsus olan Qoşnəsb atəşgədəsi məşhur idi. Təxt-Süleymanda aparılmış qazıntılar atəşgədə barədə müəyyən təsəvvür verə bilir.
***
Təxt-Süleymandakı qala ellips şəklində 124 min kvadratmetrə bərabər olmaqla, şimaldan cənuba uzunluğu 400, şərqdən qərbə eni isə 300 metrə bərabərdir. Qala dəniz səviyyəsindən 2450 metr yüksəklikdə olub, ətrafindakı ərazidən 18-20 metrə qədər hündürlükdə yerləşmişdir. Qalanın dövrəsində daş və əhəngdən tikilmiş möhkəm divarın 6,3-8,3 metr hündürlüyü, 3,9 metr eni vardır. Qalanın cənub-şərqindəki qapının üstündə olan işarələrdən məlum olur ki, bu divar parfiyalıların dövrünə aiddir. Qala divarlarının üzərində bir-birindən 22-26 metr aralı 36 yarımdairəvi bürc diqqəti cəlb edir. Qalanın hazırda 2 əsas böyük qapısı qalmaqdadır; bunlardan biri şimal qapıdır ki, onun hündürlüyü 5, eni 4,5 metrdir, ikincisi isə cənub-şərq qapısıdır ki, onun hundurlüyü 3, eni 3,4, divarın qalınlığı 3,9 metrdir, ona Təxt-Süleymana giriş qapısı deyilir.
Aparılan qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, atəşgədənin yeri gölün şimalında imiş. Burada qazıntı işləri Ril və Vagent tərəfindən aparılmışdır. Atəşgədənin bünövrəsi möhkəm daşlarla hörüldüyü halda, onun divarlarının yuxarı hissələri kvadrat şəklində 32x32 santimetr ölçüdə bişmiş kərpiclərlə hörülmüşdür. Bəzi tarixçilər və arxeoloqlar, o cümlədən İran arxeoloqu Mənuçehr İmani bu atəşgədənin parfiyalıların dövründə, bəziləri isə Sasanilər dövründə tikilməsi fikrini irəli sürürlər.
Təxt-Süleyman şəhərinin qərbində aşkar edilmiş xəndək 25 metr uzunluğunda, 5 metr enində və 10 metr dərinliyində qazılmışdır. Xəndəkdə bir metr enində və müxtəlif uzunluqlarda əldə edilən daşlardan bir az aşağı bişmiş kərpicdən sıra ilə hörülmüş divarlara rast gəlmək olur. Prof.Nyumen kərpic divarlar üzərində müxtəlif uzunluqda olan daşların qeyri-müntəzəm düzülməsini midiyalıların tərəfindən qalanı gölün suyundan qorumaq üçün görülən tədbir kimi qeyd etmişdir. Bu xəndəkdə 5 metr dərinlikdə oksidləşmiş sınıq tunc cam, müxtəlif dərinliklərdə sınıq təndirlər, kuzələr, tabaqlar, tağarlar, şirli və şirsiz saxsı qabların qırıqları, iki böyük dəyirman daşı və bir az da qaralmış buğda dənələri tapılmışdır. İ.Mənuçehr bunların hamısını Sasanilərin son və ərəblərin ilk dövrünə aid etmişdir.
Məhəmməd Həsənxan Etimad-üs-Səltənə Təbriz şəhərinin ətrafında kükürd mədən sularının və yaxınlığında mərmər daşı mədəni olmasını nəzərə alaraq Təbriz şəhərinin mənasını (Təb-riz) “qızdırma tökən” mənasında deyil, Tabriz - “işıqsaçan” sözü ilə izah edir. Məhəmməd Həsənxana görə, qədim dövlərdən bu şəhər Azərbaycanın paytaxt şəhəri olmuş, Zərdüştün də burada anadan olması ilə əlaqədar Təbriz öz adını atəşgədələrin işıq saçmasından almışdır. Lakin bu etimologiya Təbriz adının müasir şəkli əsasında verilmişdir. Dyakonov “Midiyanın tarixi” əsərində göstərir ki, orta əsirlərdə bu ad Tavreş, qədimdə isə Tarmakis kimi səslənirdi.
Səid Nəfisi haqlı olaraq Təbriz şəhərinin tikilməsini Abbasilər dövrünə aid edən tarixçiləri tənqid etmişdir. O göstərir: “Bəzi yazıçıları (tarixçilər) Təbrizin bina edilməsini Harun Əl Rəşidin arvadı Zübeydəyə aid etmişlər. Bu fikir düz deyildir. Təbriz ondan əvvəl mövcud olmuşdur”... “Eramızın IV əsrində erməni kitablarında bu şəhərin adı Torij, yaxud Toriş göstərilmişdir”.
S.Nəfisiyə görə, bu söz əslində Təf, ya Tabdan əmələ gəlməklə, o dövrdə Səhənd dagının vulkan olması ilə əlaqədardır.
IV hissə: Ərdəbil - müqəddəs şəhər deməkdir
E.A.Qrantovskiyə görə, Tarüi, yaxud Tarmakis (Tarmakisa) sözü qala (iki qat qala) olmaqla muasir Təbriz şəhəri rayonunda yerləşmişdir. Ümumiyyətlə, Təbriz şəhərinin adı haqqında belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, bu ad hələ eramızdan əvvəl IX-XIII əsirlərdən məlumdur. Ola bilsin ki, göstərdiyimiz dövrlərdə bu şəhər müasir Təbrizin yerində yox, bir az uzaqda yerləşirmiş.
Məhəmməd Həsənxanın bəhs etdiyi şəhərlərdən biri də Ərdəbildir. Onun fikrincə, bu şəhər Sasani sülaləsindən olan Firuzun dövründə onun əmri ilə tikildiyinə görə ona Bazani Firuz deyirmişlər.
Əbu Əsədə görə, bu şəhərin binası Ord ibn Ərməni ibn Liti (Ləfti ləbiti) ibn Yunanla əlaqədar olmuşdur.
Bəzilərinə görə, bu şəhər Kəyan nəslindən olan Səyavuşun oğlu Keyxosrov tərəfindən bina edilmişdir. Lakin bu rəvayət nə qədər əfsanə olsa da, Ərdəbilin qədim şəhər olmasını göstərir. Savalan dağının şərq ətəyində yerləşən Ərdəbil Sasanilərin dövründən çox əvvəllərdə Azərbaycanın ən görkəmli şəhərlərindən biri olmuşdur. Firdovsi “Şahnamə” əsərində Bəhmən qalasının (Dej Bəhmənin) Keyxosrovun əli ilə atəşgədəyə çevrilməsindən bəs edərək bu qalanın Ərdəbildə yerləşdiyini göstərmişdir. Həmdullah Qəzvini də bu şəhərin Keyxosrov tərəfindən tikilməsi fikrini irəli sürmüşdür.
Yaqut Həməvinin bu şəhərin Ərdəbil adlandırılması fikrini Sənani də təsdiq etmişdir.
“Riyaz-ül-lüğət”in müəllifinə görə Artaba, yaxud Artabe adı ilə məlum olan bu şəhər Savalan dağının şərq ətəyində Balıqlı çayının kənarında dəniz səviyyəsindən 1570 metr hundürlükdə yerləşmişdir.
Həm Firdövsi, həm də Yaqut Həməvi Ərdəbilin Sasani sülaləsindən olan Firüz tərəfindn bina edilməsi fikrini irəli sürürlər ki, bu da təsadüfi deyildir. Ona görə ki, bu ərazidə olan bir sıra şəhərlər Sasani dövründə, xüsusilə Firuz Qubadın dövründə tikilməyə başlanmışdır. Deməli, Sasanilərin dövründə arxitektura da özünün yüksək səviyyəsinə qədər inkişaf etmişdir. M.S.İvanov “İran tarixi haqda oçerklər” əsərində də bu fikirləri təsdiq edir.
Bir sıra tarixçilərə görə, Sasanilərin döründə Ərdəbil şəhəri mərzbanın yerləşdiyi şəhərlərdən biri olmuşdur. Hərbi strateji mövqeyə və Şimali Qafqaza yaxın olduğuna görə bu şəhər Firuz Qubad və I Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən yenidən bərpa edilmiş və xəzərlərlə aparılan müharibələrdə Sasanilərin ordu düşərgələrinin yeri və mərzbanların iqamətgahı olmuşdur. Deməli, Ərdəbil şəhəri Sasani dövründən çox əvvəl mövcud olan Azərbaycanın dini mərkəzlərindən biri imiş. Bu şəhəri şəxsən görən Yaqut Həməvi onun əhalisinin çoxluğundan bəhs etmişdir. Yaqut Həməvinin qeyd etdiyinə görə, Ərdəbil Azərbaycanın ən görkəmli iqtisadi mərkəzlərindən biri və ərəblərdən əvvəl mərzbanın oturduğu şəhər olmuşdur.
Ərdəbil şəhərinin qədim dövrlərdən Azərbaycanın iqtisadi həyatındakı rolu bir də onunla izah edilə bilər ki, o Qafqaz, xüsusilə Şimali Qafqaz rayonları ilə ticarət yolu üzərində yerləşmişdir.
Əbu On öz əsərində bu şəhərin adını Ard göstərmişdir və özü hicri tarixin 617-ci ilində bu şəhəri görmüş, onun abadlığından, bol suyundan, meyvələrindən, ətrafda olan qalın meşələrindən bəhs etmişdir. Lakin Əbu On da Ərdəbilin Sasani şahı Firuz tərəfindən tikildiyini göstərir.
Tarixçilərdən Həmdullah Qəzvininin yazdığına görə, Ərdəbil dördüncü iqlimə daxil olmaqla, Səyavuşun oğlu Keyxosrov tərəfindən Savalan dağının ətəyində tikilmişdir. Müəllif göstərir ki, Savalan dağının zirvəsində möhkəm qala olmuş və bu qala Dej Bəhmən və yaxud Ruindej qalası adlanlanmışdır.
Hazırda Ərdəbilin 18 kilometrliyində yerləşib Savalan dağının şimal-qərb ətəyində olan Ruindej və yaxud Ruindizəq kəndi əhali arasında Qonaqqıran adı ilə məşhurdur. Guya bu kənd əvvəllər çox abad olub, Muğan, Meşkin və Qafqaza gedən yolun üzərində yerləşdiyi üçün işğalçıların diqqətini özünü cəlb etmişdir. Deyilənə görə, bir gecə buranın əhalisi birləşib qəsəbəyə dolan işğalçılarının hamısını qırdığına görə bu kəndə Qonaqqıran adı vermişlər. Hazırda bu kənd əhali arasında Qonaqqıran adı ilə məşhurdur.
Qeyd etmək lazımdir ki, hazırda Savalan dağı əhali arasında bir ziyarətgah kimi müqəddəs hesab edilir və onun qarla daim örtülmüş zirvəsində müqəddəs ziyarətgah vardır. Ərdəbil Sasani dövründə böyük önəm kəsib etmiş, Zərdüşt dininin meydana çıxdıqdan sonra müqəddəs məkan sayılmışdır.
XIV əsr tarixçisi Həmdullah Qəzvininin göstərdiyinə görə, bu şəhərin iqlimi soyuq olduğundan buğda və arpa əkildiyi il döyülüb qurtarmadığından sonrakı ilə saxlanılır. O göstərirdi ki, bu ərazidə taxıldan başqa digər bitki əkilmir, suyu isə Savalan dağından gəlir.
“Şahnamə”də göstərildiyinə görə, Savalan dağından olan Dej Bəhmən və Ruindej qalasının alınması Keyxosrov ilə Fəriburz arasında hakimiyyət uğrunda aparılmış mübarizəyə son qoymuşdur. Fəriburza qalib gələn Keyxosrov qalanı fəth etdikdən sonra şahlığa başlamışdır. Hazırda bu qalanın xarabaları qalmaqdadır.
“Hüdud-ül-aləm”də şəhərin adı Ordvil göstərilmişdir. ”Anendrac”ın müəllifinə görə, Ərdəşir sözü “Acıqlı şir” mənasında olduğu kimi, Ərdəbil sözü də “Acıqlı fil” deməkdir.
“Mücəm-ül-buldan” əsərində Ərdəbil Bazani Firuz, “Bürhane Qate”də Firuzgerd, “Bürhani Süruri”də Badane Piruz (Firuzabad), Firdövsinin “Şahnamə” əsərində Piruz-ram adı altında göstərilmişdir.
“Bürhane Qate”nin müəllifinə görə, Ard Erməni Yunan və oğlu Ləntinin adı ilə adlanmış və məşhur şəhər olmuşdur. Deyildiyinə görə, bu şəhərə Firuzgerd deyilmiş və bəzilərinə görə Erməni oğlu Ərdəbil tərəfindən tikdirilmişdir (“Lüğətnameyi Dehxuda”). Firdövsi bu adın (Ərdəbilin) “d” hərfini zəbərlə (fəthə ilə) və çox vaxt zir (kəsrə) ilə göstərilmişdir.
Tariçilər və səyyahlar Ərdəbil şəhərinin qədim tarixə malik olması haqqında müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Əslində də Ərdəbil Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir. Bu şəhər məzdəizmin Azərbaycanda yayılması ilə əlaqədar olaraq inkişaf etməyə başlamışdır. Mənbələrdə bu şəhər Əndarabad, Bazani Piruz adı ilə qeyd edilmişdir.
Müqəddəszadənin fikrincə, Ərdəbil şəhəri haqqında külli miqdarda xalq dastanları mövcuddur. Mənbələrdə Ərdəbil “Artavil” adlandırılmışdır. Azəri dilində “arta” müqəddəs, “vil” isə şəhər mənasını verir. Bir sözlə, Ərdəbil - müqəddəs şəhər deməkdir.
Səid Nəfisi bildirir ki, “Urmu” gölünün adı “Avesta”da Çeçestə göstərilmişdir. Bu söz XIV əsrə kimi “Şahnamə” və başqa kitablarda Çiçəst qeyd edilmişdir. XI əsrdə böyük əhəmiyyətə malik olmaqla, Urmiyə şəhəri ilə Marağa şəhəri arasında çoxlu gəmi işləmişdir. Gölün ortasında olan adada gəmidə işləyənlər qalırmışlar.
Səid Nəfisiyə görə, bu göldə qədim dövrlərdən etibarən külli miqdarda balıq ovlanardı. Burada olan balıqlar görənləri təəccübləndirərdi. Ərərblər bu cins balıqlara suiti (kəlb-ül-ma) adını vermişlər.
Mənbələrdən göründüyü kimi, bu göldə su heyvanlarının o cümlədən çoxlu miqdarda balığın olması ağlasığan deyildir. Ona görə ki, Strabon Atropatendə Kaputa adlı gölün çox duzlu olduğunu qeyd etmişdir. Strabona görə; “duz suyun üzərində durub kəf bağlayır, duzlu su adamın əlinə dəydikdə qaşındırır və bərk yara əmələ gətirməklə ağrıya səbəb olur. Bu yara və ağrının dərmanı əlif yağıdır ki, bu yağ da Atropatendə istehsal edilir. Əyin paltarı bu suya dəydikdə qabalaşır; şor suya düşmüş paltar şirin su ilə yenidən yuyulmadıqda ondan istifadə etmək mümkün olmur”. Buna görə də belə duzlu suda çoxlu heyvan və müxtəlif balıqlar olması haqqında Səid Nəfisinin fikri ağlasığan deyildir. Bu göl Tila gölü də adlanmışdır. Çox güman ki, göldə olan ada və oradakı qalanın da adı Tila adlanırmış. Bu adada duz, sürmə daşı (tutya) və s. əldə edilirdi.
Səid Nəfisi Urmu şəhərinin qədim tarixi haqqında yazmışdı: “Urmu gölü ətrafında qədim zamanlardan olan mərmər və başqa faydalı qazıntı mədənləri istər bu gölün və istərsə Urmu şəhərinin adını əvvəllərdən şöhrətləndirmişdir. Bu şəhər kiçik bir məsafədə gölün qərbində yerləşirdi. Qədimdə onu Urmiyə adlandırırmışlar. Sonralar bu söz Urmi və Urmiyyə ilə əvəz edilmiş, hazırda isə Rizaiyyə adlanir. Qədimdə onu Zərdüştün anadan olduğu şəhər kimi tanıyırdılar. IV əsrdə böyüklüyünə, abadlığına və ticarətinə görə Marağa ilə bərabər idi və möhkəm qalalara malik olmuşdur. Böyük bir çay da onun ortasından keçirmiş”.
Ə.Dehxuda “Lüğətnamə” əsərində Urmu şəhəri haqqında yazır: “Azərbaycanın qədim və böyük şəhərlərindən biridir. Bu şəhər Zərdüşt peyğəmbərin şəhəridir”. Müəllif Yaqut Həməviyə istinadən qeyd edir: “Yaqut deyir ki, mən oranı 617-ci ildə (hicri tarixlə) görmüşəm. İqliminin yaxşı olması ilə bərabər, meyvələrinin bol olması, bağ-bostanlarının çoxluğu və gözəlliyi ilə məşhur şəhərdir”. Daha sonra əlavə edir: “Təbrizin qərbində yerləşən bu şəhəri qədimdə Tabarma adlandırmışlar”.
Ə.Dehxudaya görə, bu şəhər mühüm coğrafi mövqeyə malik olmuşdur. Ona görə ki, bura Azərbaycanı Qafqaz, İraq, Ermənistan və Beynənnəhrinlə birləşdirmişdir.
V.Minoriski İraklinin Atropatenə etdiyi hücumundan bəhs edərək yazır: “Xosrov Pərviz Qanzakdan Tabarmeysə getmiş, sonra ordan Bağdadın yaxınlığında olan Dəstəgerdə qayıtmışdır. Bu zaman İrakli Tabarmeysi tutaraq orada olan atəşgədəni və şəhəri yandırdıqdan sonra Xosrov Pərvizi təqib etməyə başlamışdır. Midiya qalasını görən İrakli qayıdaraq qışı Qafqazda keçirməyi qərara almışdır”. Səid Nəfisi yazmışdır: “İrakli Tabarmeysə, indiki Urmu şəhərinə çatmış, orada olan atəşgədə və şəhəri yandırdıqdan sonra Xosrov Pərvizi təqib etməyə başlamışdır”.
Səid Nəfisi Bərdə şəhərinin Parfiya və Sasanilərin dövründə Pərtəv (Partava), ərəblərin dövründə isə Bərdə, Bərdəə və yaxud Bərzə adlandığını və onun xarabalarının Tərtər çayının Kür çayına qovuşduğu yerin yaxınlığında mövcud olduğunu göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda onun göstərdiyi ərazidə Bərdə şəhərinin xarabaları deyil, şəhərin özü mövcuddur. Səid Nəfisi yazır ki, hicri tarixin IV əsrində Bərdə Kür çayı arasında 3 ağac (fərsəng) ara var imiş. Bu dövrdə Bərdə Azərbaycan və Qafqazın ən böyük şəhəri, həm də ticarət mərkəzi idi. Şəhər bir ağac uzunluğa və bir ağac enə malik olub, Rey, İsfahan çıxıldıqdan sonra, ən böyük şəhərlərdən biri imiş. S.Nəfisiyə görə isə, IV əsrdə Bərdə şəhəri Qafqaza gedən ticarət yollarının son nöqtəsini təşkil edirdi.
Müəllif Dərbənd şəhəri haqqında onun straeji əhəmiyyətini göstərməklə qeyd edir ki, Sasanilərin dövründə bu şəhər Bərdədən sonra Qafqazda ən böyük şəhərlərdən biri olub, Tiflisdən də üstün mövqeyə malik idi (Mənbə: S.A.Kovalevskiy “Prolomeyin xəritəsi Xəzərətrafı tarixi coğrafiyasının işığında”, 1953-cü il).
Klavdi Potolomeyə görə, Albaniyada 29 şəhər və kənd var imiş. E.A.Paxomov Bərdədən tapılan Makedoniyalı İsgəndərə, Selevkidə, Arşakidə və romalılara aid sikkələri əsas götürərək qeyd edir ki,Bərdə eramızdan əvvəl də böyük ticarət mərkəzi olmuşdur.
Erməni, gürcü, ərəb,fars və başqa dillərdə olan mənbələrdə də Bərdənin adına tez-tez təsadüf edilir. Eramızın V əsrində Bərdənin adı erməni mənbələrində Partav, gürcü mənbələrində Bardos, ərəb mənbələrində Bərdə adı ilə məşhurdur. S.M.Qazıyev göstərir ki, Albaniyanın qədim paytaxt şəhəri əvvəl Qəbələ, sonralar isə Çola və Bərdə olmuşdur. Qəbələ Albaniyanın qədim şəhərlərindən biridir. Eramızın 23-79-cu illərində yaşamış Plini Sekund qeyd edir ki, Kabalaka albanların əsas şəhəri olmuşdur. K.Potolomey isə bu şəhərin adını Xabala qeyd etmişdir. Xabala şəhərinin I-V əsrlərdə albanların mərkəz şəhəri olması haqqında ərəb və fars mənbələrində də məlumat vardır. Bu şəhərin xarabalıqları Qutqaşen rayonunun Çuxur Qəbələ kəndinin şərqində indi də qalmaqdadır.
V hissə: Qızılı müəyyən etmək üçün məhək daşı ilk dəfə Azərbaycanda istehsal olunmuş və bütün dünyaya buradan aparılmışdır
Səid Nəfisi Azərbaycan, Arran və Ermənistan haqqında yazır ki, “Arran və Ermənistan ölkələri Azərbaycanla həmişə tam əlaqədə olmuşdur. Elə bu səbəbə görə də Azərbaycan, Arran və Ermənistanın tarixi bir-biri ilə tam əlaqədardır”.
Atropaten hökmdarlarının Ermənistan hökmdarları, Parfiya şahları və Romanın görkəmli dövlət xadimləri ilə qohumluq və dostluq etmələrinin də öz növbəsində bu ərazidə ticarətin inkişafı üçün az təsiri olmamışdır. Strabon yazır: “Atropaten hökmüdarları Roma imperatoru və habelə Parfiya dövlətinin hüsn-rəğbətini qazandıqları üçün, Ermənistan romalılar tərəfindən məğlub edildikdən sonra, Simbakı Atropatenə geri qaytarmağa məcbur olmuşdur”. Strabona görə, midiyalılar farsların müəllimi olduqları kimi, bəzilərinin dediyi kimi, ermənilərin də müəllimi olmuşlar, ona görə ki, midiyalıların bir sıra adət-ənənələri və onların oxşarlığı ermənilər içərisində görünməkdədir.
Məşhur coğrafiyaşünas K.Potolomey öz əsərində Dəlumays, sonralar Diləm adlanan gillərin şərqində Xəzər dənizi sahilində yaşayan tayfalardan ancaq tapurların adını qeyd etmişdir. Ərəb coğrafiyaşünasları sonralar tapurların yaşadıqları yeri Təbəristan adlandırmışlar.
***
Albaniya dövləti Ellin aləminə bağlı idi. Bunu sübut etmək üçün eramızdan əvvəl II əsrə aid olub, Bərdə rayonundan Makedoniyalı İsgəndər və onun canişinləri selevkilərin dəfinəsinin tapılması faktı kifayətdir. Naxçıvanda arxeoloji qazıntılar zamanı İsgəndərin draxmaları və tetradraxmaları tapılmışdır.
Bərdə, Xınıslı və Naxçıvanda tapılmış Selevki sikkələri bir daha sübut edir ki, Albaniyada eramızdan əvvəl II əsrdə ticarə və habelə alver inkişaf etməyə başlamışdır. Eramızdan əvvəl IV- eramızın III əsrində sap və kələf halında alınıb əyalətlərə gətrilən xam ipək Bəlx, Həmədan, Suz və başqa şəhərlərə, o cümlədən Kazakaya gətrilirdi. Bu şəhərlərdə toxunduqdan sonra ipək parçalar Yunanıstan və Romaya göndərilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Atropatendə toxunulmuş ipək və yun parçalar o dövrdə Yunanıstan və Romada xüsusilə böyük şöhrət qazanmışdı. Atropatendən rəngli yun, pambıq, məxmər, kətan parçalar, qızıl, gümüşdən hazırlanmış saplar, toxunulmuş zərli parçalar şöhrət qazanmışdı.
Rəhimzadə Səfəviyə görə, Kolxida və Albaniyadan qul və metal, Qafqaz dağlarından isə müxtəlif bitki rəngləri İrana gətrilirdi. Midiya əyalətindən müxtəlif fərşlər, toxuma parçalar, qızıl və gümüş zirəli parçalar,kətan, məxmər, hərbi atlar və Xuzistandan isə neft ixrac edilirdi.
Atropatendə güldən çəkilmiş ətrə gül mürəbbəsi, süd, zəfəran qatıldıqdan sonra o xurşidmanənd adlanırdı: bədənə sürtüldükdə bədəni ətirli edir, həm də dərini yumşaldaraq inkişaf etdirirdi. Ekshebenus adlı zərgərlikdə istifadə olunan daş (zərgərlər qızılı ona sürtər və qızıl olub-olmadığını təyin edərdilər) və ulduz daşı ilə bəzi xəstəlikləri sağaldırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın Şabran şəhərində qızılı müəyyən etmək üçün məhək daşının istehsalı və bütün dünyaya buradan aparıldığı mənbələrdə göstərilmişdir.
***
H.Pirniyanın göstərdiyinə görə, kadusilərin iki şahı olmuşdur. Kadusilərin şahları müstəqil olub, İran şahlarına tabe deyildilər. Onlar ancaq müharibələrdə İran şahlarına muzdlu qoşun dəstələri verirdilər.
Abbas Purməhəmmədli yazır ki, İran zəhmətkeşləri bütün dövrlərdə şaha itaət etmiş, azatlar, əyanlar özlərinin şöhrətpərəst olmalarını göstərməklə bərabər, eyş-işrətlə də məşğul olmuşlar; azatlar geniş torpaq sahələrinə və böyük sürülərə malik idilər. Müəllifə görə, Parfiya dövründə İran dövlətinin ərazisi 18 əyalətə bölünmüşdü; bu əyalətlərin bəzilərində, o cümlədən Azərbaycan, Ermənistan, Xuzistan, Fars və Sustanda Parfiya nəslindən olmayanlar hakimiyyəti idarə edirdilər. Əyalətlərdə olan şahlar daxildə müstəqil olmalarına baxmayaraq, müharibə zamanı şahənşaha kömək etməli idilər.
A.Purməhəmmədəlinin göstərdiyinə görə, bu dövrdə İranda rütbə və hökmranlıq belə bölünürmüş:
I.Şahənşah-e İran. İranın şahlar-şahı və baş qadın (mələkə); II.Midiya-Azərbaycan və Ermənistan şahları; III.Xuzistan-Fars və çox güman ki Gurgan şahları (bu şahlar Sasanilər dövründə şətrdaran adlanırdı). IV.Uşrunə, Adyaben və Əlhəzr şahları və b. ibarət olmuşdur.
Müəllifə görə, Parfiya dövründə yuxarıda göstərilən rütbələrdən başqa, adları aşağıda qeyid olunan ailələr də olmuşdur. Qaren, Spəhbod, Suren, Mehran, Gevputran və yaxud Güdərzik. Bunlara Pəhləviyan- Pəhlivan da deyilirdi. Müəllifə görə, şah ailəsindən sonra göstərdiyimiz altı ailə İranda ən görkəmli və nüfuzlu ailə hesab edilirdi. Bu ailələr Sasanilərin dövründə Qaren, Suren, Mehran, Spəhbod adlanmaqla, Nihavəndə Qaren, Sistanda Suren, Reydə İsfəndiyar və yaxud Mehran, Dehistanda Spəhbod, ya Güdərz hakimiyyətlik edirmişlər: adları qeyd olunanların bəziləri III əsrdə İberiya və Qafqazda hakimiyyətlik etmişlər.
A.Purməhəmmədəlinin göstərdiyinə görə, yuxarıda qeyd edilən rütbələrdən başqa, Ərkbod və Spuhranlardan aşağıda (vəzifə etibarilə) azatlar, ya kvanvervanlar, süvarilər, baş dəbir, habelə dəbirlər, möbədan-e möbəd və hirbodan-e hirbodlar da olmuşlar.
İctimai qrupları təhlil edən S.Nəfisi yazır: “Sasanilər dövründə İran əhalisi dörd qurupa bölünürdü: 1.Ruhanilər; 2.Ordu başçıları; 3.Dövlət qulluqçuları; 4.Əkinçilər və sənətkarlar”. Müəllif daha sonra qeyd edir: “Möbədləri həmişə Midiyanın mağ tayfasından seçirdilər. Qrupun adı da bu tayfanın adı ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır. Belə ki, möbəd əslində moğbəd olub “məgupət” sözündən əmələ gəlmişdir. Mənasına gəldikdə “mağların başçısı” deməkdir. Möbədlərin başçısına (rəhbərinə) möbadən-e möbəd deyirdilər. İstər dini, istərsə ölkənin başqa işlərində onların rəyi qəti idi”.
S.Nəfisi fikrini sübut etmək üçün yazır: “Hacıabad kətibəsi iki dildə, yəni dəri dilində və pəhləvi dilində (şərqşünaslara görə, Sasani pəhləvisi) yazılmış və sübut olmuşdur ki, şeirdir. Orada Şahpur böyükləri belə sayır: Şatrdaran (Şəhrdaran) İran şahzadələri. Vispuran (Visin oğlu, yəni tayfa) nəcibzadələr, böyüklər və azatlar”.
S.Nəfusiyə görə, Parfiya dövründə ölkənin işləri yeddi ailə tərəfindən idarə edilirdi. Bu ailələr İranın nəcibzadələrindən, İran arilərindən olub, Sasanilər dövründə də əvvəllərdəki kimi böyuk nüfuza sahib idilər. Müəllifə görə, bu yeddi ailə aşağıdakılardan ibarətdir:
I.Sasani ailəsi, o cümlədən Ərdəşir Babəkin oğlu, onun oğlanları; bunlar ana tərəfdən parfiyalılardan idilər.
II.Karen, ya Qarenpəhlu ailəsi; bunlara Sasanilərin ilk dövründə Nihavənd, sonralar isə Fərəşvadgər əyaləti tapşırılmış və bu göstərilən ərazi onların idi.
III.Surenpəhlu ailəsi, daha doğrusu, bu ailə Parfiya dövründə qoşun başçılarından (supəhsalarlar) ibarət olmuşdur.
IV.İspəhboznəhlu ailəsi; Sasanilərin ilk dövründə Dehistan, Korgan əyalətində, sonraki dövrlərdə isə Təbəristanda hakimiyyəti idarə etmiş və Qarenpəhlu ailəsi ilə də birləşmişdi.
V.Sipəndyaz, yaxud İspəndyad ailəsi. Bu ailə Reydə hakimlik etmişdir.
VI.Məhran ailəsi; Ermənistanda hökmranlıq etməklə Sasanilərin dövründə supəhsalarlıq da çox vaxt ona məxsus olmuşdur.
VII.Yunan sənədlərində “zik” adı ilə qeyd edilmiş ailələr; bu ailələrə külli miqdarda iqta torpaqları tapşırılmışdı. Sasanilərin bir sıra əyalətlərində hakimiyyəti idarə edirdilər və onlara tapşırılmış torpaq sahələrindən külli miqdarda gəlir götürdükləri üçün şahın xəzinəsindən heç bir şey almırdılar .
İsgəndər III Daranı məğlub etdikdən sonra onun tutmuş olduğu ölkələrdə idarə işlərinə yerli əyanların nümayəndələrini cəlb edib, onlara fəxri nişanlar verir, qiymətli hədiyyələr bağışlayırdı. Gerşmanın göstərdiyinə görə, Babil, Suz, Paritagen, Herat və Midiyanın hakimləri İsgəndər tərəfindən öz vəzifələrində saxlanılmışlar. “Sonuncu əyalətdə (Kiçik Midiyada) Atropat hakim idi. Bu şəxs hakimlik etdiyi ərazini öz adı ilə adlandırmağa başladıqdan sonra bura o dövrdə Atrapatakan (Atropaten) və müasir dövrdə isə Azərbaycan adını almışdır”.
Əhəməni imperiyasının süqutundan sonrakı dövrdə Azərbaycan tarixindən bəhs edənlərdən biri Məhəmməd Həsənxan Etimad üs-Səltənədir. O özünün “Dürr-üt-Tiycan fit-tarixe Bəni Əşşkaniyan” əsərində yazır: “İsgəndərin dövründən Azərbaycanın, ümumiyyətlə, öz şahı olmuşdyr. Eramızın 30-cu ilinə qədər Azərbaycanda hökmranlıq etmiş bu şahlar tam müstəqil idilər. Azərbaycan şahı Mark Antoniya yardım göstərdiyi üçün Parfiya şahı hücum edərək ona qalib gəlmişdir”.
VI hissə: Azərbaycan şahlarının nizam-intizamlı orduları olmuşdur, xüsusilə onların süvari dəstələri şöhrət qazanmışdır
Azərbaycanın qədim tarixi məsələlərinə öz əsərlərində az-çox toxunmuş İran tarixçisi Abbas Purməhəmmədəli Şüştəri (Mehrin) yazır: “Üçüncü Artakserks (Ərdəşir) və III Daranın vaxtında Azərbaycanın hakimi Atropatana adlı sərkərdə olmuşdur. Ona Atropat-Azərbod və Aqrapat da deyirmişlər. Mənasına görə bu sözlərin hamısı eyni mahiyyət daşımışdır. İsgəndərlə olan müharibələrdə İran dövlətinə ləyaqətli qulluq etmiş, İsgəndər qalib gəldikdə ona təslim olmuşdur”.
Abbas Purməhəmmədəli Şüştəri göstərir ki, Qavqamel vuruşmasından bir az əvvəl (eramızdan əvvəl 331-ci ildə) Atropat Daranın gödərdiyi süvari kəşfiyyat dəstələrinə başçılıq etmişdir. Döyüş zamanı midiyalılarla birlikdə kadusilər, albanlar, sakazenlər də vuruşurdular. İsgəndər hələ Suzda olan zaman eşitmişdi ki, yunanlı Harpales Suz hakimi iranlı Mazyus ilə birlikdə xəzinədən 6 min talant pul götürüb, bir dəstə yunan əsgəri ilə Kiçik Asiyaya qaçmışdır. Bu zaman İsgəndər Suzdan Həmədana və oradan isə Atropatenə (Azərbaycana) gəlmişdi. Hökmüdar Atropat İsgəndəri qarşılamaq üçün 120 nəfər silahlı süvari qadınla onun yanına gəlmiş və süvariləri ona bəxş etmişdir.
Şüştəri İsgəndərin vəfatından sonra yaranmış Mülük-üt-Təvayif (böyük mülkədarların, yaxud qəbilə başçılarının tayfalar üzərində hökmranlığı deməkdir) ərazisini, o cümlədən Bəlx, Əfqanistan, Ermənistan, Azərbaycan, Kapadokiyanı İran ərazisi hesab etməklə, oranın hakimlərinin də iranlı olmalarını qeyd etmişdir. Müəllifə görə, İsgəndərin vəfatından sonra Azərbaycan ərazisi Atropatın hakimiyyəti altında birləşərək müstəqil dövlət şəklini almiş və bu sülalə uzun müddət- bəzən müstəqil, bəzi hallarda Parfiya dövlətinin təsiri altına düşərək hökümranlıq etmişdir.
Müəllif əsərinin “Azərpatakan ya Maday-i şimali” başlıqlı hissəsində qeyd edir: “Midiya və yaxud İranın ortası qədimdə iki böyük hissəyə bölünmüşdü: onun cənub hissəsi müasir İran İraqından ibarət olub, ən böyük şəhərləri Həmədan, İsfəhan, Tehran və s.-dir. Bu ərazinin şimal hissəsi yunan dilində bir vaxt Matiani adlanmışdır. Hazırda bu əraziyə Azərbaycan deyilir”.
Şüştəriyə bildirir ki, İsgəndər Daranı məğlub etdikdən sonra Atropat ona təslim olub, xidmət göstərdiyinə görə eramızdan əvvəl 328-ci ildə İsgəndər tərəfindən Azərbaycanın hakimi təyin edilmişdir. Atropat isə xidmət göstərmək məqsədi ilə İsgəndərdən gizli özünü Midiyanın hakimi elan edib, ona qarşı çıxmış Bariyaks adlı Midiya hakimini eramızdan əvvəl 324-cü ildə məğlub edərək, onu əsir alıb böyük bəxşişlə İsgəndərin yanına getmişdir. Öz növbəsində İsgəndər də Atropata hörmət etdikdən sonra onun qızını öz sərkərdələrindən biri olan Perdikkiyə ərə vermişdir. İsgəndərin vəfatından sonra isə Atropat özünü Azərbaycanın müstəqil hakimi elan etmişdir. Müəllifə görə, “Azərbaycan şahlarının nizam-intizamı orduları olmuşdur. Xüsusilə onların süvari dəstələri şöhrət qazanmışdır”. Şüştəri daha sonra yazır: “Azərbaycan İranın görkəmli əyalətlərindən (Mülük-üt-Təvayifdən) biri hesab olunurdu. Bəzi halda romalıların da nəzər-diqqətini cəlb edirdi. Onlar istəyirdilər ki, Ermənistan kimi bura da İrandan ayrılıb müstəqil olsun və yaxud onların təsiri altına düşsün. Azərbaycan şahları parfiyalılarla qohumluq edib, hətta onların bir neçəsi İranın şahənşahı oldu”.
Müəllif eramızdan əvvəl 320-ci ildə Atropatdan sonra hakimiyyətə keçən Artabazdan danışaraq qeyd etmişdir: Artabaz 320-ci ildə Selevki padşahı böyük Antioxun müasiri olmuşdur. O, Azərbaycana hücum edərkən sülh və itaətə məcbur oldu.
Şüştəri göstərir ki, eramızdan əvvəl 30-cu ildə I Aryə Bərzənə, ondan sonra isə eramızın 20-ci ilində I Artavazd Parfiya şahı Fraatın və yaxud Ordun müasiri idilər (Atropetendə hökümranlıq etmişlər). I Artavazd romalı Antoni ilə Fraat arasındakı müharibədə əvvəl Fraatın tərəfində olub Antoni ilə vuruşmuşdur. Sonralar qənimətin bölünməsi üstündə Fraatdan inciyərək Antoninin tərəfinə keçmişdir. Buna görə də Fraata onun ölkəsinə hücum edib onu məzul etmişdir. Azərbaycanı Ermənistan şahına bağışlamışdır.
Şüştəri qeyd etmişdir: “I Artavazd məcbur olaraq, Antoniyə pənah aparıb onun oğlu ilə qohumluq etdi. Antonidən sonra Avqust Kiçik Asiyaya gəldi. Artavazdın xidmətini bəyəndi. O vaxt Ermənistan şahı Artakezyas əhali tərəfindən öldürüldü. I Artavazd Ermənistan şahlığına təyin oluduqdan sonra oraya gəldi və vəfat etdi. Avqust onun yerinə oğlu Aryə Bərzənəni Azərbaycanın şahlığına qəbul etdi. II Aryə Bərzənə eramızın 20-30-cu illərində romalıların səyi ilə şahlığa çatmasına baxmayaraq, Parfiya şahına itaət etməklə vergi də verirdi. Aryə Bərzənənin oğlu II Artavazd Azərbaycandan başqa Ermənistana da şahlıq edirdi.
Bundan sonra isə Artaban (Artapavna) yaxud III Ərdəvanın (eramızın 10-40-cı illərində) anası Parfiya şahzadələrindən idi. O, Azərbaycandan başqa, həm də İranın şahənşahı elan edilmişdir. Ona görə ki, Artaban və yaxud III Ərdəvanın anası Parfia şahzadə xanımlarından, atası isə Azərbaycan şahlarından idi. Beləliklə, III Ərdəvanın dövründən etibarən Azərbaycan şahları Azərbaycana şahlıq etməklə bərabər, həm də bütün İranın şahənşahı olmuşdular.
Abbas Purməhəmmədəli Mamsonun “Selevki tarixi”nə istinad edərək yazır: “Azərbaycan Ermənistanla sərhəddir. Oranın şahları Azərpatın nəslindən idilər. Selevkilərin dövründə öz hakimiyyətlərini müstəqil olaraq qoruyub saxlaya bilmişlər. Parfiyalılar qüvvətləndikdən sonra Mülük-üt-Təvayif kimi özlərini İran şahından asılı hesab edirdilər. Parfiyalılar başqa ölkələrlə müharibə apardıqları və daxildə olan iqtişaşlara məruz qaldıqları dövrlərdə müstəqil olurdular. Bu sülalə eramızdan əvvəl 330-cu ildən III Ərdəvanın hakimiyyətinin sonuna kimi eramızın 10 və 40-cu illərinə qədər) 360 ildən artıq hakimlik etmişdir. Şübhəsiz, başqa şahları da olmuşdur. Onların adları məlum deyildir”.
Həsən Pirniya “İran-e Bastani” və ya “Tarix-e müfəssəl-e İran-e qədim” əsərində Atropaten haqqında yazır:” Bu ad Atropat adlı hakimin adı ilə əlaqədar olaraq sonralar Atropaten olmuşdur. Fars dilində Atropatakan adlanırdı”. Müəllifə görə, İsgəndər öldükdən sonra Kiçik Midiya və yaxud Atropaten (Azərbaycan), Ermənistan, Kapadokiya, Qara dəniz sahilində Bitiniyyə və Pərqam dövlətləri meydana çıxmışdır. O yazır: “İsgəndərin vəfatından sonra məlumdur ki, Perdikinin canişinliyi ilə Atropat Azərbaycan hökmdarlığında qaldı; ona görə ki, eramızdan əvvəl 323-ci ildə İsgəndərin imperiyası bölüşdürüldükdə Kiçik Midiya onun payına düşdü. Atropatın uzun müddət bu ölkədə qalması onun qüdrətini bir daha artırdı. Ondan sonra onun nəsli də burada hökmranlıqda daim qalırdı. Tədricən bu ölkə elə dövlət oldu ki, nominal olaraq Selevki dövlətinin bir hissəsi sayılırdı. Lakin əslində müstəqil idi”.
Həsən Pirniyanın bu fikri tamamilə doğrudur. Lakin bu ərazi formal da olsa, o dövrdə selevkilərə tabe deyildi. Müəllif Atropateni (Kiçik Midiyanı) İranın ayrılmaz hissəsi hesab edir: “Midiya və yaxud Atropatendə yaranmış birinci İran dövləti istər yunan mədəniyyəti və istərsə onun dilinin bu əraziyə yayılmasının qarşısını almaqla, İran mədəniyyəti və İran dilinin qorunmasında yeganə payigah olmuşdur”. Müəllif göstərir ki, selevkilərin tarixinin öyrənilməsi bu dövrün tarixini öyrənmək üçün çox faydalıdır. Seleflekilər Atropateni özlərinə tabe etməyə cəhd göstərdilərsə də, müvəffəqiyyət qazana bilmədilər. Eramızdan əvvəl 222-220-ci illərdə Midiya satrapı Molonun üsyanı baş verən zaman Selevki çarı III Antiox Atropatenə hücuma keçmişdir... Selevkilər Atropatendə güclü müqavimətə rast gəldilər. Hücuma keçən Artabazan düşməni təqib edərək selevkilərin paytaxtı Selevki şəhərinə çatdı. Atropaten hökmdarı eramızdan əvvəl 220-ci ildə selevkilərlə müharibəni qurtarıb onlarla müqavilə bağladı; o, bu müqavilə ilə öz ərazisini genişləndirdi.
H.Pirniya Şərqdə parfiyalıların Selevki dövləti əleyhinə olan qiyamlarını geniş izah edir: Kiçik Asiya və Atropaten hakimlərinin parfiyalılardan əvvəl Selevki dövləti əleyhinə qiyam qaldırdıqlarına və müstəqil dövlət yaratdıqlarına baxmayaraq, onların bu dövləti Parfiya dövləti kimi nəticə verməmişdir.
Müəllif Raylinsona istinad edərək bunları bildirir. Bəzi müəlliflərə görə üç Midiya olmuşdur: 1.Sonralar İraqi-Əcəm adlanan Böyük Midiya; 2. Azərbaycan, yaxud Kiçik Midiya; 3. Rey ölkəsi, yaxud Razi Midyası. Lakin müəlliflərin bir çoxu Razi Midiyasını Böyük Midiyanın bir hissəsi hesab edirlər. Belə ki, Razi Midiyası son zamanlara qədər İraqi-Əcəmi bir hissəsi hesab olunurdu.
Qeyd etmək lazımdır ki, müəllif o dövrdə Ermənistan tarixindən də bəhs edir. Ermənilər keçmiş dastan və rəvayətlərə əsaslanaraq öz tarixlərini belə şərh etmişlər: Ermənistan dünyanın mərkəzi olmaqla, bu ölkədən dörd böyük cay, o cümlədən Fərat, Dəclə, Kür və Araz çayları axırmış. Yer üzünün behişti olan Ermənistan Nuhun tufanından sonra insan cəmiyyətinin ikinci beşiyi olmuşdur. Beləliklə, H.Pirniya yuxarıda göstərdiyi faktları tədqiq etmədən əfsanəvi məlumatlarla razılaşmışdir, halbuki məlumdur ki, bəşəriyyətin ilk mədəniyyət beşiyi bir versiyaya görə Muğanda, bir versiyaya görə Mesopotamiyada meydana gəlmişdir.
Pirniya Ermənistan şahı II Tiqranın dövründən bəhs edərkən göstərir ki, Tiqran eramızdan əvvəl 55-ci ilə qədər hökmranlıq etmiş və 85 yaşında ölmüşdür. H.Pirniyaya görə, II Tiqranın Parfiya sülaləsindən olan II Mitridatla müharibəsi eramızdan əvvəl 120-ci ildə baş vermiş və bu müharibələrdə II Mitridat (123-88) məğlub edilərək, Kərduen və Adyaben əyalətlərini itirmişdir. III əsrin əvvəlindən müstəqil dövlət olan Atropaten də öz növbəsində bu dövrdə II Tiqranın təşkil etdiyi dövlətin ərazisinə qatılmışdi. Müəllif yazır: “Azərbaycan da İsgəndərin dövründən etibarən atropatların ailəsindən idi. Belə ki yuxarıda göstərildiyi kimi, eramızdan əvvəl III əsrin əvvəllərindən etibarən müstəqil idi. Lakin bu zaman Tiqran dövlətinin hissəsi oldu”.
Ola bilsin ki, II Mitridat məğlub olarkən, Atropaten ilə həmsərhəd olan Kərduen və Adyaben əyalətləri II Tiqrana tabe olduğu zaman Atropaten ərazisinin bu əyalətlərə yaxın bəzi rayonları II Tiqran tərəfindən işğal edilmişdir. Hər halda II Tiqran öldükdən sonra Atropaten öz torpaqlarını geri qaytardı. Bununla əlaqədar olaraq müəllif yazır: “Parfiyalılar məğlub olandan sonra Ermənistanla qonşu olan bəzi dövlətlər özlərini II Tiqrandan asılı hesab etməyə məcbur oldular. Atropaten hökmdarı ona xərac verməli və müharibə zamanı köməkçi qoşun hissələri göndərməli idi. II Tiqran öldükdən sonra Atropaten şahları Ermənistanın daxilində olan ziddiyətlərdən istifadə edərək eramızdan əvvəl 33-cü ildə öz itirdikləri torpaqları dərhal geri qaytara bilmişlər”. Strabonun qeyd etdiyi kimi, atropatenlilərin ermənilər, parfiyalılar kimi qüdrətli qoşunları olmuşdur. Bu qoşunlar tez-tez onun vilayətlərini kəsib götürdüklərinə baxmayaraq, atropatenlilər müqavimət göstərmiş və çox vaxt düşmən tərəfindən işğal edilmiş ərazini geri qaytarmışlar.
VII hissə: Azərbaycan yunanlıq qarşısında iranlılığın səngəri olmuşdur
Həsən Pirniya yazır: “Azərbaycan İranın hissələrindən biri idi, çox tez Selevki dövlətindən ayrıldı. Onun ayrıldığı tarix dəqiq məlum olmasa da belə hesab etmək olar ki, Parfiya və Baxtərdən əvvəl müstəqil olmuşdur. Selevkilər onun müstəqilliyini tez tanımaqla Atropatın nəslinə toxunmamışlar: Görünür ki yunanların buraya təsiri olmamışdır. Azərbaycan yunanlıq qarşısında iranlılığın səngəri olmuşdur. Zərdüştün təriqəti və rüsumları burada toxunulmamış qalmışdir”.
H.Pirniya F.Yustiya əsaslanaraq Atropat sülaləsinin şahlarını belə göstərmişdir: “Atropat eramızdan əvvəl 328-ci ildə İsgəndərin dövründə hakimiyyətə keçmişdir. Artabazan selevkilərdən olan III Antioxla dostluq müqaviləsi bağladı. Mitridat (Mehridad) eramızdan əvvəl 67-ci ildə Ermənistan şahı II Tiqranın qızı ilə evlənmişdir. Dara (Daryuş) eramızdan əvvəl 65-ci ildə, I Aryə Bərzən eramızdan əvvəl 30-cu ildə, I Artavazd eramızdan əvvəl 20-ci ildə ölmuşlər. II Aryə Bərzən eramızdan əvvəl 20-ci ildən eramızın 2-ci ilinə qədər ömür sürmüş və eramızın birinci ilində isə Ermənistanın da şahı olmuşdur. Roma sərkərdəsi Antoni Misir şahzadə xanımı (mələkəsi) Kleopatradan olan oğlu İsgəndəri onun Yutapa adlı bacısı ilə evləndirmişdir”. Müəllif Polibiyə istinad edərək yazır: “Aryə Bərzənin oğlu II Artavazd Azərbaycanın və həm də Ermənistanın şahı olmuşdur”.
H.Priniya erməni tarixçilərinə əsaslanaraq yazmışdır: “Ermənistan şahı üçüncü dərəcəyə malik idi. Kiçik Midiya və yaxud Azərbaycan şahı haqqında məlumat olmasa da I Balaşın (Valaqezin) dediyindən belə nəticə çıxarmaq olur ki, ikinci dərəcəli olmuşdur. Əlaltı şahların Parfiya şahənşahlarına itaət edib tabe olmaları haqqında da kifayət qədər məlumatımız yoxdur. Buna baxmayaraq, ərəb tarixçilərinin bir-iki yerdə yazdıqlarından belə məlum olur ki, tabe şahlar parfiyalıları sevmirdilər”.
H.Pirniya qeyd edir: “Bu kimi kiçik dövlətlərin sayı nə qədər idi? Bilmirəm, lakin Parfiya tarixində qeyd edildiyinə görə belə olmuşdur: Kiçik Midiya (Azərbaycan), Ermənistan-Adyaben...; Elam (Xuzistan) və Pars; şübhəsiz demək olar ki, bunların sayı çox olmuşdur”. O davam edərək yazır: “Parfiya dövlətinin özü Mülük-üt-Təvayif (tayfaların şahlığı) halında idi. Buna görə də Mülük-üt-Təvayifin təşviq edilməsi təbii olmuşdur; ikinci tərəfdən Selevki dövləti təqribən ilk əvvəldən və xüsusilə zəiflədiyi vaxtdan hakimlərin öhdəsindən gələ bilmirdi. Vilayətlər ayrılmasın deyə hakimlərlə yaxşı rəftar edilirdi. Formal cəhətdən tabe və məzmun etibarilə müstəqil olan ölkələr bunlar idi: Azərbaycan, Ermənistan, Kapadokiya, Pont, Pörqam, Bitiniyyə və çox güman ki, Midiya və Pars da bu vəziyyətdə olmuşdur”.
Alanların Azərbaycana basqını haqqında Yusif Filaviyə əsaslanan müəllifi yazmışdır: “Alanlar eramızın 75-ci ilində iberlərlə (gürcülərlə) sazişə gəlib gürcülərin ixtiyarında olan Daryal keçidindən keçib Qafqazın bu tərəfinə gəldilər. Oradan cənuba tərəf gəlib qətl-qarətə və dağıtmağa başladılar. Nəticədə parfiyalılardan asılı olan Azərbaycan şahı Pakor muqavimət göstərə bilməyib dağlara pənah apardı. Bundan sonra alanlar Azərbaycandan Ermənistana hücum edib Tirdadı məğlub edərək, onu kəmənd ilə tutdular”.
Pirniyaya görə, alanlar Azərbaycanı və Ermənistanı taladıqdan sonra saysız-hesabsız əsir və çoxlu qənimət ələ keçirib İranı tərk etdilər. Bundan az sonra Voloqez öldu (eramızın 78-ci ilində). Alanların İran və Ermənistanda çapqınçılığı 3 il davam etdi.
Əli Razmara yazır: “Azərbaycan bütün dövrlərdə, qədimdən son əsrlərə qədər İran ordusunun yadlarla düşmənçilik nəticəsində apardığı müharibələrin meydanı olmuşdur. Ona görə ki, qədim dövrlərdən qonşular belə bir məhsuldar yeri tutmağa səy göstərmişlər”. Müəllifə görə, Azərbaycan Selevki dövlətindən çox tez ayrılan İran əyalətlərindən biri idi və tam müstəqil olmasa da, daxili istiqlaliyyətə sahib idi.
S.Nəfisiyə görə, Atropaten sülaləsinin hökmranlığı eramızdan əvvəl 228-ci ildən başlamışdır. O yazır: “Atropaten ölkəsi Parfiya dövründə bir müddət müstqil idi. Eramızın II əsrinin II yarısına qədər müstəqil qalmışdır. Sonra eramızın III əsrində bu vilayət Azərbadkan adlandırılırdı. Sasanilərin sonuna qədər belə adlandırılmışdır”.
Müəllif Atropaten sülaləsinin hökmranlarından danışaraq göstərir ki, Artavazd Azərbaycanın (Atropatenin) qədim şahının adı, oranın müstəqil sülaləsinin varislərindən biri idi. Atropatdan sonra o, sülalənin sonuna kimi Parfiya dövründə şahlıq etmişdir. Onun özü Aryə Bərzənin oğlu idi. Eramızdan əvvəl I əsrdə Azərbaycanda hökmran olmuşdur. S.Nəfisiyə görə, ermənilər Antoninin oğlu İsgəndərin hökmranlıq etməsindən narazı qalaraq onu hakimiyyətdən qovub, Ermənistan şahı Artaşesi onun yerinə keçirmişdilər. Belə olduqda Atropaten şahı öz yeznəsini (İsgəndərin) müdafiə etmək məqsədi ilə Ermənistana qoşun çəkmişdir. Artaşes IV Fraata pənah aparmışdır. IV Fraat isə Atropatenə qoşun çəkib, oranın şahı olan Artavazı hakimiyyətdən qovmuşdur. Müəllif qeyd edir ki, Parfiya şahı IV Fraat Azərbaycan və Ermənistanı tutmuşdur... Buna görə də Artavazdın hakimiyyətdən kənar edilməsi ilə əlaqədar olaraq onun sülaləsinin də istiqlaliyyəti aradan qaldırılmışdır.
Abdulla Fazili göstərir ki, Səid Nəfisi burada səhv edir, ona görə ki I Artavazddan sonra Antoninin oğlu İsgəndər, sonra isə II Aryə Bərzən, II Artavazd və sonra III Artabaz Atropatendə hakimiyyət sürmüşlər. I Artavazdın oğlu Ariobarzan Roma imperatoru Avqustun dövründə Ermənistanda da şahlıq etmiş, ondan sonra onun oğlu V Artavazd bizim eranın 2-11-ci illərində Ermənistan şahı olmuşdur. Deməli, belə bir nəticə əldə etmək olar ki, Ermənistanda Artaşesin nəslindən olan IV Artavazd Artaşes sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olmuş və bundan sonra Ermənistanda hakimiyyət Atropaten sülaləsinin əlinə keçmiş və bu sülalə I Şahpurun dövründə də (252-262) burada hökm sürmüşdür. Bizim eranın 262-ci ilində isə Palmir şahları Ermənistanın tutduqları dövrdə bu sülalə sona çatmışdır. İkinci tərəfdən, III Artabaz (eramızın 2-40-cı illəri), Artabanın dövründən etibarən Atropaten şahları Ermənistanda olduğu kimi, bütün İranda və parfiyalıların son dövrünə qədər hakimiyyət başında olmuşlar.
Müasir İran ədəbiyyatşünaslarından olan Məhəmməd Müin də özünün bir sıra əsərlərində Azərbaycan tarixinin bəzi məsələlərinə toxunmuşdur. Müinə görə, Atropat sərkərdə adıdır ki, İskəndərdən sonra indiki III və IV Ostanın (vilayətin) satrapı (xşatrpavn-şəhrban) oldu. O vilayət yunanlara görə Atropaten, qədim ermənilərdə Atərpatakan adlanırdı. Atropat İranın III-IV əyalətlərində (ustanlarında) müstəqil hökmranlıq etmişdir. Müəllif davam edərək qeyd edir ki, bu ərazi burada olan atəşgədələrin adı ilə əlaqədar olymayıb, əksinə, atəşgədələr bu ölkənin adı ilə adlanmağa başlamışdır.
Ə.Kəsrəvi tərəfindən 1930-cu ildə Təbriz şəhərində “Azərbaycan” başlığı altında yazılmış məqalə də qədim Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün faydalıdır: “Bu ad 2 min il bundan əvvəl İranın məşhur coğrafi adlarından biri olmaqla, hər dövrdə mühüm tarixi hadisələrlə əlaqədar olmuşdur. Yazılmış tarix kitablarinda müxtəlif şəkillərdə göstərilmişdir”. Ə.Kəsrəvi Strabona istinad edərək yazir: “Əhəməni şahlığı yıxıldıqdan sonra Azərbaycanda Kiçik Midiyada Atropat adlı sərkərdə həmin ərazinin yunanların əlinə keçməsinə mane olmuş və ölkə onun adı ilə Atropaten adlandırılmışdı”. “Strabon öz kitabını Parfiya şahlığı dövründə (eramızın ərəfəsində) yazmışdır. O deyir ki, indi də Atropatın canişinləri qalmaqla müstəqildirlər və bəzi halda erməni, Parfiya şahları Suriya hökmranları ilə də qohumluq edirdilər”.
Strabonun yazdığından belə nəticə alınır: Azərbaycanın adı əslində Atop-patakan idi və iyirmi dörd əsr qabaq Makedoniyalı İsgəndərin dövründən meydana çıxmışdır. Ondan sonra Azərbaycan ölkəsi Midiya ərazisinin bir hissəsi olduğuna görə Midiyadan başqa ad daşımamışdır. Nəhayət, Həmədan və onun ətraf rayonlarına Böyük Midiya və Azərbaycana Kiçik Midiya adı verilmişdir.
Ə.Kəsrəviyə görə, Strabonun dediklərindən Azərbaycan sözünün Atropaten adı ilə əlaqədar meydana gəldiyi nəticəsi alınır. Ə. Kəsrəvi “Çehil” məqaləsində Fəzlullah Rəşid-əddinin və İranda bəzi lüğət yazanların fikrini tənqid edərək Azərbaycan sözünün bu ərazidə olan atəşgədənin adı ilə əlaqədar olaraq meydana çıxdığını rədd etmisdir. Kəsrəvi bildirir ki, Fəzlullah Rəşid-əddinin göstərdiyinə görə Uğuz Xanın dövründə Azərbaycan alındıqdan sonra burada olan çəmənliklər və bağlar onun xoşuna gəldiyi üçün əmr vermişdir ki, hərə bir ətək torpaq gətirib oraya töksün. Bu əmr yerinə yetirildikdən sonra, orada böyük təpə əmələ gəlmiş və bu təpəyə də Azərbaycan adı verilmişdir. Çünki “azər” türk dilində hündür yerə deyilməklə, bayqan da böyüklərə və cəlallı adamlara deyilirmiş. Ə.Kəsrəviyə görə, bu torpağın haradan gətirildiyi məlum deyildir. Müəllifə görə, Strabonun dediklərindən çıxan üçüncü nəticə bundan ibarətdir ki, Azərbaycan yunan işğalları dövründə yadların əsarətini qəbul etməyib, öz azadlıq və istiqlaliyyətini qoruyub saxlamışdır. Bəzi şəxslər Atropatın yunanlı və İsgəndərin sərkərdələrindən olduğu fikrini irəli sürmüşlər, bu da əsassızdır. Ona görə ki, Strabonun yazdığından başqa, Atropat adının özü də sübut edir ki, o, iranlı olmuşdur.
Ə.Kəsrəvi yazmışdır: “Azərbaycan parfiyalıların dövründə də azad olmaqla bərabər İranın başqa əyalətlərindən ayrı idi. Lakin təssüflə qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanın azadlığının bünövrəsini qoyan, azı üç yüz il hökmranlıq edən Atropat və onun sülaləsi haqqında (Strabonun yazdıqlarından başqa) heç bir məlumat yoxdur. İndiyə qədər onların bir sikkəsi belə görünməmişdir”.
Ə.Kəsrəvinin Azərbaycan haqqında yuxarıdakı fikirləri ilə razılaşmaq olar. Ona görə ki, Ə.Kəsrəvi bu əsərinı mənbələr əsasında yazmışdır. O Strabon, Plutarx, Dion Kassi, Ammian Marsellin, Ksenifon, Ptolemey və başqa bu kimi tarixçi və coğrafiyaşünasların əsərlərini diqqətlə öyrənmiş, məsələlərin təhlilində onlara istinad etmişdir.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adları çəkilən müəlliflər içərisində Strabonun əsəri xüsusi yer tutur. O, bu dövr haqqında çox qiymətli və inandırıcı məlumatlar vermişdir.
Strabon parfiyalıların hakimlik etdiyi dövrdə yaşadığı üçün Atropaten dövrü haqqında başqalarına nisbətən ətraflı məlumat verə bilmişdir. Bundan başqa, Ə.Kəsrəvi həmin dövrü tədqiq etmək üçün qədim Roma, Bizans, yunan dillərində yazılan əsərlərlə kifayətlənməyib qədim erməni dilini də yaxşı bildiyi üçün yeri gəldikcə ondan da istifadə etmişdir.
VIII hissə: Albanlar döyüş meydanına 60 min piyada, 22 min süvari çıxarmaq iqtidarına malik idilər
III Artakserks öldürüldükdən sonra onun qohumlarından olan III Dara Kadoman hakimiyyət başıına keçdi. Daranın hakimiyyət başına keçməsi Filippin başçılığı ilə yunan əyalətlərinin Makedoniya ətrafında birləşdirlməsi dövrünə təsadüf etmiş və beləliklə, Makedoniya İranın ən güclü rəqibi olmuşdur.
Həsən Pirniya Diodora istinad edərək göstərmişdir: “III Dara Filipp öldürülməmişdən bir az əvvəl hakimiyyətə keçdi və Filipplə müharibə etməyə hazırlaşdı. Bu mənada ki müharibəni Makedoniyada aparmaq istəyirdi (Diodor, IV kitab, hissə 7). Lakin Filippin ölməsini və onun gənc oğlu İsgəndərin taxta oturmasını eşitdikdə, Makedoniya tərəfindən rahat oldu, çünki heç güman etmirdi ki, İsgəndər İrana bir qorxu törətsin”. H.Pirniya Plutarxa, Arriana, Diodora, Yustinə və Polibiyə istinad edərək, Makedoniya ilə İranın 3 böyük vuruşmasını: Qranik (eramızdan əvvəl 334-cü ildə), İss (eramızdan əvvəl 333-cü ildə) və Qavqameli (eramızdan əvvəl 331-ci ildə) şərh etmişdir. Lakin H.Pirniya göstərdiyimiz döyüşlərin heç birində o dövrdə Əhəməni imperiyasına tabe olan xalqların silahlı dəstələrinin iştirakından yazmamışdır.
Məlum olduğu kimi, midiyalıları, kaspiləri, albanları, sakazenləri və digər tayfaları əhəmənilər öz ordularına cəlb edirdilər. Midiyalılar və kaspilər yalnız piyada qoşununda deyil, donanmada da çalışırdılır. III Dara İsgəndərlə müharibə etmək üçün bütün əyalətlərdən hərbi qüvvə toplamışdı. Daranın ordusunda o dövrdə Kiçik Midiya satrapı olan Atropatın komandanlığı altında midiya atlılarından təşkil edilmiş böyük bir dəstə olmuşdu. Xüsusilə Qavqamel döyüşündən əvvəl Atropat İran ordusunda süvari kəşfiyyat dəstələrinə başçılıq etmişdi. Arrianın yazdığına görə, “Midiyalılarla birlikdə kadusilər, albanlar, sakazenlər də var idi”.
Midiyalılar, albanlar, kaspi, kadusi və sakazenlərin silahlı hərbi dəstələri makedoniyalılara qarşı olan vuruşmalarda iştirak etmişlər. İkinci tərəfdən yuxarıda göstərdiyimiz xalqların və tayfaların ümumi düşmənə qarşı aparmış olduqları müharibədən əsas məqsəd İran tarixçilərinin göstərmiş olduqları kimi, İranı müdafiə etmək xatirinə deyil, öz doğma torpaqlarını düşməndən qorumaq naminə olmuşdur.
Plutarxın göstərdiyinə görə, Babil yaxınlığındakı dənizdən çoxlu ərəb, Kaspi dənizindən külli miqdarda alban və onların qonşuları iberlər gəldilər. Həmçinin Araz boyunda yaşayan müstəqil tayfalardan da az adam gəlməmişdi.
Tiqranakert altındakı döyüşdə ermənilərin, atropatenlərin, albanların və iberlərin birləşmiş qoşunları düşmənə şiddətli müqavimət göstərmişdir. Lakin Lukull Tiqranakerti ala bilmişsə də, eramızdan əvvəl 67-ci ildə müttəfiqlərin təzyiqi nəticəsində Ermənistan ərazisini boşaldıb geri çəkilmişdi. Buna görə Roma senatı onu vəzifədən azad edib, hərbi sərkərdə Pompeyi onun yerinə təyin etmişdi.
İran tarixçilərindən Məhəmməd Həsənxan bu məsələ ilə əlaqədar olaraq göstərmişdir: “Ermənistan və Midiya ki İran İraqıdır, habelə Atropaten, yəni Azərbaycanın müstəqil şahları olmuşdur... bunlardan bəziləri Parfiya şahlarına az miqdarda vergi verdilər. Müharibə zamanı da əsgəri qüvvə ilə onlara kömək edirdilər. Parfiya şahları müqabilində o vilayətlərin qayda-qanunlarına toxunmayaraq həm də onların daxili işlərinə qarışmırdılar”. “Parfiya şahənşahı Mitridat (Mehrdad) Artavazd adlı Ermənistan şahını məğlub edib, öz qardaşını Ermənistan və Midiya ölkəsinin hakimi təyin etdi”. Məhəmməd Həsənxana görə, erməni tarixçilərinin yazdıqları sənədlər bu mövzu haqqında əsas mənbədir. Onlar yazırlar: “Mitridat qardaşını Ermənistana hakim təyin etdikdən sonra Midiyanın bir hissəsi olan Azərbaycanı da qardaşının ölkəsilə birləşdirdi. Atropaten uzun illər Ermənistanda hökmranlıq edən parfiyalıların ixtiyarında olmuşdur”.
M.Həsənxan erməni tarixçilərinə əsasən bildirir ki, Maku, Xoy, Urmi, Qarabağ, Naxçıvan, Muş, Tbilisini bu dövrdə Ermənistan ərazisinə daxil olmuşdur. Müəllifə görə, Makedoniyalı İsgəndər İran dövlətini məğlub etdikdən sonra Ermənistan ərazisi də bu hökmdara tabe olmuşdur. O öldükdən sonra Artavazd adlı bir şəxs Suriya selevkilərinə qarşı üsyan qaldırmış, lakin məğlub edilmişdir. Bu ərazi yenidən Selevki dövlətinin ixtiyarına keçmişdir. Lakin buna baxmayaraq eramizdan əvəl 189-cu ildə Böyük Ermənistan hakimi Artaşes və Kiçik Ermənistan hökmdarı Zaryadın Selevki hökmranlığına qarşı apardıqları mübarizə nəticəsində bu iki əyalətdə müstəqil dövlət yaradılmışdır. Böyük Ermənistan eramızdan əvvəl 155-ci ildə Parfiya şahı I Mitridat tərəfindən işğal edildikdən sonra, bu ərazini öz qardaşı Valarşaqa tapşırmış və beləliklə, Ermənistanda Arşakilər dövləti yaranmışdır. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə isə Kiçik Ermənistan romalılar tərəfində işğal edilmişdi. Müəllif qeyd edir ki, romalılar hələ birinci dəfə eramızdan əvvəl 190-cı ildə III Antioxun dövründə Asiya qitəsinə qədəm qoyub, Termopol döyüşündə Antioxu məğlub etmişlər. Lakin buna baxmayaraq, onlar sülh bağladıqdan sonra geri çəkilmiş, eramızdan əvvəl 92-91-ci illərə qədər Asiya qitəsinə gəlməmişlər. O, Raulinsona istinad edərək yazır: “II Mitridat öldükdən sonra (eramızdan əvvəl 123-88-ci illər) İranın daxilində baş vermiş çəkişmələrdən istifadə edən II Tiqran Azərbaycanı İran parfiyalılarının tabeliyindən çıxararaq Ermənistanla birləşdirmişdir. Parfiya şahı qocaldığından öz torpaqlarını müdafiə edə bilməmişdir. Digər tərəfdən Romaya qarşı istər Pont çarı Mitridatın və istərsə II Tiqranın müttəfiq olmaq təkliflərini də rədd etmiş, habelə Roma ilə Pont və Ermənistan arasında aparılacaq müharibələrdə bitərəf qaldığını bildirmişdir”.
Qeyd etmək lazımdır ki, “Azərbaycan tarixi”ndə də əksini tapmış Atropaten dövlətinin 150 il müstəqil hökmranlıq etməsi fikri inandırıcı deyildir. Ona görə ki, həmin sülalə təqribən 350 ilə qədər müstəqil hakimiyyət sürmüşdür.
Məhəmməd Həsənxanın irəli sürdüyü bəzi fikirlərlə, o cümlədən romalılara qarşı parfiyalıların bitərəf mövqe tutmaları, Pont və Ermənistan şahı II Tiqran tərəfindən romalılara qarşı vuruşma faktı ilə razılaşmaq olar.
Məhəmməd Həsənxan və başqa İran tarixçiləri (H.Pirniyadan başqa) öz əsərlərində Pompeyə qarşı albanların cəsarətlə vuruşub Roma işğalçılarına gərgin müqavimət göstərmələrindən yazmamışdır. Halbuki Strabonun qeyd etdiyinə görə, romalılarla vuruşda albanlar o zaman böyük qüvvə- 60 min piyada, 22 min süvari çıxarmaq iqtidarına malik idilər. Onlar düz qılınclarla, nizələrlə, cidalarla, yay və oxlarla silahlanmış və zirehli paltar geymişdilər. Silahlanma səviyyəsinə görə albanlar iberlərdən və ermənilərdən geri qalmırdılar. Onlar da ermənilər kimi piyada və atlı, yüngül silahlı və zirehli paltarda vuruşurdular.
H.Pirniya qeyd etmişdir: “Pompey Mitridatı təqib edən zaman Kür çayına qədər gəlib alban tayfaları ilə vurşdu (bunlar İran arilərindən idilər ki, Qafqaz dağlarının o tərəfində Daryal Dərbəndinə kimi olan ərazidə yaşayırdılar), sonra Qara dənizə tərəf getdi və Mitridatı tapa bilmədi. Bu vaxt qərara gəldi ki, Xəzər dənizinə tərəf getsin. Lakin yolda gördü ki, ilanlarla vuruşmalı olacaqdır. Ola bilsin ki göstərilən yer Muğan səhrası imiş. Ona görə ki orada yayda çox ilan olur. Buna görə də geri qayıdır”.
İran tarixçilərindən Məhəmməd Həsənxan, H.Pirniya və başqaları Atoninin Azərbaycana etdiyi yürüşündən ətraflı məlumat vermişlər.
İran tarixçilərindən Mirzə Məhəmməd Hüseynxan Züka-ül-Mülk (Füruqi) özünün “Tarix-e İran” əsərində yazır ki, Roma imperiyası görkəmli sərkərdə Antoni ilə Avqust arasında bölüşdürüldükdə Şərqi Roma ərazisi Antoninin payına düşmüşdü. Bu vaxt o, İranı işğal etmək məqsədi ilə 100 min nəfərlik qoşunla Ermənistandan keçib Azərbaycana gəmişdi. Müəllifə görə, Azərbaycanın sərhədində parfiyalılarla romalılar arasında baş vermiş üç böyük vuruşmada romalılar məğlub edilib geri çəkilməyə məcbur olmuşdular. Mizə Hüseynxan yazır: “Miladdan əvvəl 36-cı il müharibəsində parfiyalıların romalılara qaib gəlmələrinə baxmayaraq, Parfiya dövlətinin daxilində hakimiyyət uğrunda aparılan çəkişmələr romalıları təqib edib, onlara sonuncu zərbə vurmağa imkan verməmiş, əksinə, bu müharibə Parfiya dövlətini bir daha zəiflətmişdir”. Müəllif parfiyalılarla Antoninin (eramızdan əvvəl 36-cı ildəki) müharibəsinin Azərbaycanın sərhədində baş verməsini də göstərmişdir.
Məhəmməd Həsənxanın qeyd etdiyinə görə, Ermənistanda Antoninin 100 min nəfərlik qoşunu var idi. O dövrdə Ermənistan ərazisində toplaşıb böyük qüvvə olan bu ordu Asiya xalqlarını təşvişə salırdı. Ordu başçıları Antoniyə məsləhət gördülər ki, bu böyük qüvvə Ermənistan ərazisində qışladıqdan sonra yazda Atropatenə hərəkət edib oranı qarət etsin. Antoni isə ordu başçılarının bu təklifi ilə razılaşmayıb təcili Araz çayını keçərək Atropaten ərazisinə daxil oldu. Bu səfərdə Antoni ilə hərəkət edib, qalauçuran alətləri 10 min əsgəri qüvvə ilə birlikdə gətirən Tatyanus da vardı.
Məhəmməd Həsənxanın yazdığına görə, Antoni Araz çayından 2400 stad aralı yerləşən Fraatanı, yaxud Praspanı mühasirə etmiş, lakin şəhəri ala bilməmişdi. Bu fakt Strabonun göstərdiyi kimi, həqiqətəuyğundur. Ona görə ki Antoni Atropatenə hücum edərkən Araz çayını keçdikdən sonra dağlıq hissə ilə deyil, düzənliklərlə gəlib Fraata şəhərinə çatmışdır. İkinci tərəfdən bu şəhər coğrafi cəhətdən möhkəm yerdə yerləşmişdi. Son zamanlarda muasir Təxt-Süleymanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində atropatenlilərin yay sarayları yerləşən Kazaka şəhərinin yerində möhkəm bir qalanın divarları aşkar edilmişdir. Antoni atropatenlilər tərəfindən bu möhkəm qala ətrafında məğlub edilmişdir.
Məhəmməd Həsənxan yazmışdır: “Antoni Fraata şəhərini mühasirə etməyə gəldi. Şəhərin hasarlarına yaxınlaşdıqda mühasirə alətlərini, mancanaqları özü ilə gətirmədiyindən peşman oldu. Çarəsizlikdən şəhər divarının ətrafında çoxlu səngər tikdirdi ki, bəlkə şəhərə müsəllət olub onu fəth edə bilsin. Bu tərəfdən Parfiya şahı Fraat külli miqdarda qoşunla hərəkət edib Antoninin əsgəri qüvvələrinin qarşısını almağa gəldi”. Müəllifə görə, Antoninin ikinci bir səhvi ondan ibarət olmuşdur ki, o öz görkəmli süvari dəstələrinin bir hissəsinin atlarını otarmaq üçün bu şəhərə birgünlük yol olan otlağa göndərmişdir. Bu dəstə otlaqlara çatmamış, parfiyalıların hücumlarına məruz qalmışdır. Antoni özü də bu süvarilərin içərisində idi. Parfiyalıların şiddətli ox yağdırmalarını görən Antoni piyada əsgələrə parfiyalılara hücum etmək əmrini vermişdir. Bu zaman parfiyalılar qəsdən qaçmışlar. Bu hadisəni görən Antoni sevinmiş, lakin parfiyalılar geri qayıdaraq Antoninin dəstələrinə hücum etmiş, onların şəhər ətrafında olan səngərlərə yaxınlaşmalarına mane olmuşlar. Lakin romalılar şəhər ətrafında olan səngərlərə yaxınlaşdıqda midiyalılar romalılar tərəfindən muhasirəyə alınmış, şəhərdən çıxaraq romalılarla qarşılaşmış, onlara böyük zərbə vurub qaçmağa məcbur etmişlər. Bu məğlubiyyətdən qəzəblənən Antoni bütün ordunun toplanması və onların 12-12 sıraya düzülməsi, hər 12 nəfərdən birinin “qura çəkməklə, püşk atmaqla” öldürilməsi əmrini vermişdi. Müəllifə görə, Antoni geri çəkilən zaman ona bir nəfər amardlı bələdçilik edib, dağ yolu vastəsilə onu Araz çayına çatdırmışdır. M.Həsənxan görə, Antoni Fraata şəhərindən Araz çayına qədər olan məsafəni 27 gün ərzində qət etmişdi.
IX hissə: Əgər bir vuruşmada Azərbaycan ordularından 80-100 nəfər ölürdüsə, yunan ordusundan həlak olanları saymaq mümkün olmurdu
Antoninin başçılığı ilə eramızdan əvvəl 36-cı ildə romalilarin Azərbaycana yürüşünü geniş izah edən İran tarixçisi Həsən Pirniya yazmışdır: “Antoni qışı Ermənistanın qışlaqlarında düşərgə salmalı idi. 8 min stad (366 ağac) yol gəlmiş qoşuna istirahət verməli idi... Midiyanı isə yazın əvvəlində tutmalı idi. Lakin bu plana əməl etməyib, Ermənistanı sol tərəfdə buraxaraq qoşunları ilə Azərbaycana gəldi və oranı qarət etdi. O, qala alan mühasirə alətlərini 300 arabaya yükləmişdi... Antoni Urmu gölünün cənub-şərqində (Təxt-Süleyman adlanan yerdə), onun 130 kilometirliyində (25 ağaclığında) yerləşən Praspa və yaxud Fradeyiaspa şəhərinə gəlib çatmışdır. Bu şəhər Atropaten şahlarının arvad-uşaqları yaşayan paytaxt şəhər olmaqla, Midiyanın ən böyük şəhərlərindən biri idi”. Müəllif Tatyanus adlı sərkərdənin 10 min nəfərlə geridə qalmasını və qalauçuran alətləri özü ilə gətirməsini də qeyd etmişdir. IV Fraat bu zaman onlara çatmış, qalauçuran alətləri Tatyanusdan alıb sındırmış, 10 min nəfər qoşunu isə məhv etmişdi. Bu hadisə Antoniyə pis təsir göstərmiş, Ermənistan şahı Artavazd isə bu hadisədən sonra öz orduları ilə Ermənistana geri çəkilmişdir.
Fraata şəhərində müharibədə olan midiyalıların şəhərdən kənara çıxıb romalıları dəhşətə saldıqlarını və onları qaçmağa məcbur etdiklərini Həsən Pirniya qeyd edərək yazır: “Bu zaman Frada şəhərində mühasirədə olan midiyalılar qaladan kənara çıxaraq romalıları elə bir dəhşətə saldılar ki, onlar qaçmağa başladılar. Bu hadisədən qəzəblənən Antoni Romada qədimdən olan cəza tədbirlərini tətbiq etməyə başladı”. Müəllifə görə, Antoni geri çəkilərkən Ermənistan torpağında öz qoşunlarını hesablamış və məlum olmuşdu ki, qoşun hissələrindən 20 min piyada, 4 min süvari Atropatendəki vuruşmalarda məhv olmuşdur.
H.Pirniya Plutarxı tənqid edərək göstərmişdir: “Plutarx əsərində romalıların Atropaten yürüşündən danışaraq onların 17 qələbəsini qeyd etmişdir”. H.Pirniyaya görə, Plutarxın dediklərindən belə nəticə çıxır ki, romalılar Atropatenə daxil olduqda 10 min nəfər döyüşçü itirmiş, onların qalauçuran alətlərin isə parfiyalılar ələ keçirib sındırmışlar. İkinci tərəfdən, Plutarxa görə, romalılar Frada şəhərin mühasirə edib ala bilməmişlər; üçüncüsü, qışın yaxınlaşmasını görən Antoni qələbə ümidindən əl çəkərək danışıqlar aparmağa və geri çəkilməyə məcbur edilmiişdir. Bu məqsədlə Antoni öz elçilərinə demişdir: “Mən Fraatdan Krassos vuruşmasında ələ keçirmiş Roma bayraqları ilə əsir alınmış şəxsləri geri qaytarmaqdan başqa heç bir şey tələb etmirəm”. Fraat isə Antoninin bu təkliflərini qəbul etməmiş, lakin ona vəd etmişdir ki, Roma orduları geri çəkilən zaman onlara mane olmayacaqdır. Lakin Antoni geri çəkilrkən Atropaten və Parfiya orduları romalıları incitməyə başlamışlar. Plutarxın dediyi 17 qələbə bəlkə də ondan ibarət imiş ki, romalılar özlərini 17 dəfə müdafiə etmişlər. Müəllif daha sonra yazmışdır: “Antoni Azərbaycandan qovulduqdan sonra Atropaten şahı (Azərbaycan) ilə Fraat arasında ələ keçirilmiş qənimətləri bölmək üstündə mübarizə başlanmışdır. İlk növbədə Midiya (yəni Kiçik Midiya) şahı payına düşən qənimətdən narazı qaldığı üçün, sonralar isə bu mübarizə nəticəsində şahlığının təhlükə qarşısında qalmasından ehtiyat edərək Antoninin yanına elçilər göndərib parfiyalılara qarşı mübarizədə ona hər cür köməklik göstərəcəyini vəd etmişdir. Bu elçilər də öz növbəsində Antoni tərəfindən məhəbbətlə qarşılanmışlar”.
Qeyd etmək lazımdır ki, Antoninin Atropaten elçilərini hərarətlə qarşılaması təsadüfi deyildir. Çünki o, Atropaten ilə müttəfiq olduqda birinci növbədə muharibədə malik ola bilmədiyi Atropaten süvarilərinə və təcrübəli gözəl ox atanlarına malik olacağını hiss edirdi. İkincisi, Azərbaycan elçiləri də Atropaten şahının silahlı qüvvələrinin Antoninin ixtiyarına veriləcəyini bildirmişdilər. Bu səbəbə görə Antoni Araz çayı kənarında Atropaten şahı ilə görüşdükdən sonra parfiyalılara yenidən hücum etmək qərarına gəlmişdi. Buradan belə nəticə çıxır ki, Atropaten şahları öz istiqlaliyətlərini qorumaq xatirinə bu və ya digər ölkə ilə müstəqil diplomatik əlaqələr yarada bilirmişlər.
Dion Kassinin göstərdiyinə görə, Antoni ilk hücumunu Beynəlnəhreyndən Krassın gəldiyi yol ilə başlamaq istəyirdi. Lakin o, eramızdan əvvəl 37-ci ildə Fərat çayının sahilinə yetişdikdə parfiyalıların hazırlıq işlərini görüb, buradan keçməyin mümkün olmadığinı nəzərə alaraq Ermənistana tərəf hərəkət etmişdir. Antoni bu səfər zamanı Ermənistan şahı Artavazd ilə ittifaq bağlamaq istəyirdi; Artavazd Antoni ilə müttəfiq olur. Ermənistan şahına görə, Atropaten orduları bu zaman Praspa şəhərini buraxıb, Fərat çayı sahilində parfiyalılara köməyə gəlmişdilər. Bu səbəbə görə Antonidə Atropatenin paytaxt şəhərini tez ala biləcəyinə inam yaranmışdı. Ona görə də Ermənistan şahının bu təklifləri Antoniya xoş gəldiyi üçün, o yuxarıda göstərdiyimiz əməliyyata başlamışdı.
Romalıların Azərbaycanı və İranı işğal etmək planları barədə Abbas Purməhəmmədəli Şüştəri yazır: “Antoni Krassın buraxmış olduğu səhvləri və məğlubolma səbəblərini təkrar etməmək üçün işə çox ehtiyatla yanaşıb, Ermənistan şahı Artavazd ilə razılaşdıqdan sonra, Ermənistan vasitəsilə Atropatenə, oradan da Böyük Midiya və yaxud İran İraqına hərəkət etməyi nəzərə alıb arxadan Tisfuna zərbə endirmək istəyirdi. Müəllif qeyd edir ki, Antoninin 300 hərb arabasında 80 ayaq uzunluğunda olan qalauçuran alətləri yerləşdirilmişdi. Bu uzun sütunları təkərin üzərində qoyub qala divarlarının uçurulmasında işlədirdilər. Bu alətlər 10 min nəfər orduya başçılıq edən sərkərdə Oppius Statianusa tapşırılmışdı. IV Fraatın orduları 10 min nəfəri qırdıqdan sonra bu alətləri də məhv etmişlər. Müəllifə görə, Ermənistan şahı Artavazd Antoni ilə birlikdə Atropatendə olan vaxt öz orduları ilə IV Fraata qarşı vuruşmuşdur. Lakin bu səhv fikirdir, ona görə ki Artavazd Atropaten paytaxtının mühasirəsi uzandıqda 16 min nəfər süvari ordusu ilə öz ölkəsinə geri çəkilmişdir. Şüştəri qeyd edir ki, Antoni yol üzərində olan kəndləri işğal edib dağıtdıqdan sonra ölkənin mərkəzi olan Frad-i Aspa, yaxud Fraspaya yaxınlaşmış, bu şəhəri mühasirə etmiş, lakin ala bilməmişdir. Antoni qarşısına iki məqsəd qoymuşdu; birincisi, qalanı alıb orada qışlamaq, ikincisi isə IV Fraat ilə vuruşub onu məğlub etmək. Antoni birnci planı məqsədə uyğun hasab etmişdir. Müəllifə görə, Antoni nəinki qalanı ala bilməmiş, hətta onu geri çəkilməyə məcbur etmişlər. Şəhərin müdafiəçiləri şəhəri inadla qorumaqla bərabər, bəzən hücuma da keçirmişlər. Əgər bir vuruşmada Atropaten və İran ordularında 80-100 nəfər ölürdüsə, Antoninin ordusundan həlak olanları saymaq mümkün olmurdu. Müəllif Antoninin ordusundan 20 min piyada və 4 min süvarinin həlak olduğunu, aclıq və soyuqdan isə 7 min nəfərin öldüyünü qeyd etmişdir.
Şüştəriyə görə, qədim dövlətlərin müharibə tarixində belə ağır itkiyə təsadüf olunmur. Bu vuruşmalarda 20 min piyadanın, 4 min süvarinin, 10 min nəfər Tatyanus ordusunun, 7-8 minin isə acından həlak olması böyük rəqəmdir. Deməli, Antoni bu vuruşmada 42 min nəfər itirmişdir.
Abbas Purməhəmmədli o dövrdə Roma dövləti ordularının hərbi texniki cəhətdən Parfiya ordularından bir neçə qat yüksək və təcrübəli olmalarını da qeyd etmişdir. Müəllif sual verir: romalılar şücaətli deyildilərmi? Özü sualına cavab verir ki, onlar şücaətli idilər. Roma sərkərdəsinin məharətinə baxmayaraq, müəllif görə, İran şahı IV Fraatın möhkəm iradəyə malik olması romalıları məğlub etmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan şahı Artavazd Antoni məğlub olana qədər romalılarla müttəfiq olub, ona köməklik edirdi. Məğlubiyyətdən sonra IV Fraatın tərəfinə keçərək, romalılara qarşı çıxmışdır.
Strabon göstərir ki, eramızdan əvvəl 35-ci ildə Antoni Ermənistan şahına məktub göndərir, eramızdan əvvəl 34-cü ildə isə yeni ordu ilə qəflətən bu əraziyə yenidən daxil olur. Ermənistan şahı cürət edib müqavimət göstərə bilmədiyi üçün Atoninin yanına gedir, Antoni isə onu həbsə alır. “Erməni xalqının tarixi” əsərində (“Aypetrat” nəşriyyatı, Yerevan, 1951-ci il) göstərilir ki, Antoni Atropaten şahının qızı Yotabanı öz oğlu İsgəndərə alır. Toy etdikdən sonra Atropaten şahı Artavazdı götürüb oranı qarət edir, sonra isə Misirə gedir. Müəllif qeyd edir ki, miladdan əvvəl 32-ci ildə Antoni yenidən Araz çayına qədər gəlib Atropaten şahı ilə dostluq müqaviləsini təzələmişdir.
O, ikinci dəfə Azərbaycan sərhədindən uzaqlaşdıqdan sonra IV Fraat Ermənistan şahı Artavazdın oğlu Artakezyas ilə birlikdə Atropatenə hücum etmişdir. Birinci vuruşmada IV Fraatın məşğul olmasına baxmayaraq, ikincidə Atropaten şahı Artavazdı məğlub edib, oranı işğal etmişdir. Bu zaman Artakezyas da Ermənistanı ələ keçirib, orada olan Roma ordularını dağıtmışdır.
Beləliklə, Atropaten eramızdan əvvəl 32-ci ildə yenidən parfiyalıların idarəçiliyinə qayıtdı. Abbas Purməhəmmədəliyə görə, bu hadisə uzun sürməmiş, IV Fraat hakimiyyətdən əl çəkdikdən sonra atropatenlilər parfiyalılara vergi verməkdən boyun qaçırıb, yenidən müstəqil siyasət aparmışdır. Müəllif Parfiya şahı Artabanın ana tərəfdən parfiyalılardan, ata nəslinin isə Atropaten şahlarına mənsub olduğunu, eramızın ikinci və beşinci illərində Atropaten nəslinin hım də İrana şahlıq etməsini və ondan sonra Parfiya hakimiyyətinin Atropaten sülaləsinə keçməsini göstərmişdir.
X hissə: Talışlar və Bakı kadusiləri nə əhəminələrə, nə selevkiilərə, nə parfiyalılara, nə Sasanilərə və nə müsəlman hakimlərinə tabe olmamış, yalnız Səfəvilərin vaxtında şiəlik gəldikdə birləşmişlər
Azərbaycanın qədim sakinlərinin etnik tərkibi və onlarla əlaqədar dil və toponimika haqqında bəzi nöqsanlara baxmayaraq, İran tarixçilərinin əsərlərində qiymətli fikirlər söylənilmişdir. Lakin bu fikirlər tarixçilərimizin əsərlərində indiyə qədər lazımi dərəcədə öz əksini tapmamışdır.
Müasir İran tarixçi və ədəbiyyatşünaslarndan M.Həsənxan, H.Pirniya, Ə.Bərzigər, İ.Purdavud, Ə.Kəsrəvi, S.Nəfisi, M.Bahar, M.Mokri, Ə.Karəng, Ə.Rəzmara və başqa tədqiqatçıların əsərləri lamızi surətdə araşdırılarsa, Azərbaycan xalqının qədim mənşəyinə dair qiymətli məlumatlar aşkara çıxarılar.
İran tarixçilərindən Məhəmməd Həsənxan Etimad-üs-Səltənə tarixi əsərlərində az-çox etnogenez məsələlərinə toxunmuşdur. O, Xəzər dənizi ilə əlaqədar olan mövzuda yazmışdır: “Xəzər dənizi ətrafında bu tayfalar yaşamışlar: Tovratda məgug, Quranda isə möcüc göstərilən massagetlər, finuva, albanlar, kadusilar, amardlar, allanları, quzlar, türkmənlər, uzlar, poloveslər, özbəklər, qıpçaqlar, dağıstanlılar, çeçenlər, ləzgilər, kalmıklar və başqa tayfalar yaşamışlar. Lakin Mazandaran dənizi ətrafında (Xəzər dənizi) İran ərazisində əsas etibarilə 4 tayfa: mard və ya maz, tapur, cil və yaxud gil, kadusilər yaşayırdılar”. Müəllifə görə, mardlar və ya mazdlar Heraz çayının qərb axarında, daha doğrsu, Amoldan (Amildən) qərbə doğru olan ərazidə yaşamışlar ki, Mazandaran əyalətinin adı da bu tayfa ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır. “Maz- bulud mənasındadır. Mazandaranda bulud çox olduğuna görə ona Mazandaran demişlər. Tapurlar şimal-şərqdə, yəni Ətrək çayı sahilindən Araspi çayına qədər olan ərazidə sakin olmuşlar, cil və ya gillər Qızılözən və yaxud Sefidrud çayından Limirə qədər, kadusilər Limirdən Lənkarana kimi olan ərazini abadlaşdırmışlar ki, hazırda talışlar onların yerində sakindirlər”.
Məhəmməd Həsənxana görə, bu dörd tayfa əslində İran mənşəli deyil, turan mənşəli olmuşdur. Göstərdiyimiz bu dörd tayfanı turan mənşəli hesab etməsinə baxmayaraq, müəllifin əlində əsaslı elmi dəlil olmadığından inandırıcı deyildir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, turan məfhumu tək-tək hallarda türk mənasında işlənmişdir. Müəllifə görə, “Şərqdə Ətrək çayından Lənkərana kimi olan ərazidə göstərdiymiz dörd böyük tayfanın nəsli yaşamış, 3 min il bundan əvvəl hər tayfanın müstəqil hökmdarı olmuş, bu hakimlər nə əhəminələrə, nə selevkiilərə, nə parfiyalılara, nə Sasanilərə və nə müsəlman hakimlərinə tabe olmamışlar. Lakin Səfəvilər dövründə Səfəvi şahlarından I Şah Abbasın Mərəşilərlə qohum olması nəticəsində bunların İran şahlarına təslim və tabe olmaları üçün şərait yaranmışdı.
Müəllif qeyd edir ki, yuxarıda göstərdiyimiz dörd tayfa 3 min il bundan əvvəl Turan ölkəsindən bu əraziyə köçüb gəldiyi vaxtdan Səfəvi hakimiyyətinə qədər olan müddətdə İran şahlarına tabe olmamışdır. Bəzi hallarda isə az miqdarda vergi verirdi. İran şahları xarici ölkələrə qoşun çəkib müharibə apardıqda Mazandaran və Gurgan hakimlərinə pul göndərərək, müqabilində onların təcrübəli sapand və ox atanlarından istifadə edirdilər.
Müəllifə görə, “I Daranın dövründə bütün İran 20 satraplığa bölünmüşdü. Xəzər dənizinin cənub sahilində yaşayan tayfalar, Herodotun göstərdiyi kimi, kaspi adlandırılaraq, 11-ci satraplığı təşkil etməklə ildə İran şahına 20 min talant gümüş vergi verirmişlər…” “Kserk Yunanıstana qoşun çəkdiyi vaxt hər əyalət imkan daxilində könüllü qoşun dəstələrini onun ixtiyarına vermişdi, o cümlədən kaspi tayfaları da bir dəstə göndərmişdilər. Bundan başqa, mardlar və yaxud mazdlar-amazdlar da olmuşlar. Belə ki Herodot onların geyim və silahlarını təsvir etmişdir”.
Məhəmməd Həsənxan “mard” sözünün mənasının izah edir. “Aryumardos iki sözdən- aryu və mardus, yaxud aryu mard sözündən əmələ gəlmişdir. Bu söz əgər zənd sözüdürsə, onda “səxavətli igid” və əgər pəhləvi sözündəndirsə, “azra” sözündən ibarət olub, mənası bəbir deməkdir”.
Müəllif Kiprin coğrafi əsərinə əsaslanaraq gillərin, tapurların və kadusilərin mard, yaxud amardların qolu olmarını qeyd etmişdir. O, bu faktı düzgünlüyünü təsdiq edərək hər tayfanın xususi adı olduğunu və onların Xəzər dənizinin cənub sahilinə gəlib bu yerləri öz adları ilə adlandırmağa başladıqlarını göstərir. O yazır: “Mazd dağı Azərbaycandan, yəni Ərdəbil şəhərinin yanında başlayaraq, Kurqana tərəf uzanır, bu dağın cənubda müxtəlif adları vardır. Lakin şimalda Maz dağı adlanır. Daha doğrusu buradan belə məlum olur ki, böyük mard tayfası bu dağın şimal ətəklərində məskən salaraq o ərazini Mazandaran adlandırmışlar.
Beləliklə, Məhəmməd Həsənxan qədim müəlliflərə arxalanıb kadusi, yaxud gilləri amard mənşəli hesab edir. Müəllifə görə, “Gilanda yaşayan kadusi, kaduz və yaxud kadusların bir hissəsi Qizilözən çayının sahilini tutub, çayın cənub və cənub-qərb axarı ilə irəlilədilər. Karrusın yaxınlığında çayın mənbəyinə çatıb orada məskən saldılar. Öz adları ilə o ərazini adlandırdılar. Beləliklə get-gedə kadus sözü karrusa çevrildi”. Müəllif göstərir ki, tədqiqatçılardan bir nəfər mard və ya mazd tayfalarını və ondan ayrılan hissələrin adların çəkir- gil, kadusi, dərbis, uviyətyən, yaxud viyətyən, anari, dukuzini, kassi, tapuri... və bu qədim adları müasir yaşayış yerləri ilə əlaqələndirir. Məhəmməd Həsənxana görə, Gil, Gilan, Kadusi Amard çayının sol sahilində Rəşt ətrafında olan müasir kəndlərdən Kadusara və Kadukiya, Kada və Kuda Fomin ətrafında olan Duda, Dərvis və Druqdaq adı ilə əlaqədar olan Dilfəkə uyğun gəlir”.
Müəllif Herodota istinad edərək yazmışdır: “Herodot dərbik və yaxud dərvik tayfasını ən güclü tayfa hesab edərək qeyd etmişdir ki, Dərvik ölkəsini Keyxosrov (Kir) öz sərkərdələrindən Espidas adlı birisinə suyurğal olaraq bağışlamışdır” (Espidasın mənası “ağ at sahibi” deməkdir). Müəllifə görə, “Viyətyən, yaxud Uviyətyən Zərinədağın şimal ətəyində Rəhmətabad yaxınlığında Məncil körpüsünün 12 kilometrliyində kənd adıdır. Viyə də Deylimdə kənd adıdır. Lakin Anariyə müasir dövrdə Ənarə məhəlləsi, yəni Ənarə təpəsi deyirlər. O, Rəhmətabaddadır. Dokuzini tayfası həmin xalqdandır”.
Məhəmməd Həsənxana görə: “Amard və yaxud amara güman ki amarlu tayfalarının adı olmuşdur. Hazırda isə anbarlu adı ilə məşhurdur. Kaspi tayfası mard və yaxud mazdın tayfalarından şücaətli və cəsur olmuşdur”.
Yuxarıda göstərilən fikirlərlə rastlaşmaq olar. Çox güman ki, müasir Ərdəbil şəhərinin şimal-şərqində Bağro dağları başlanan yerdə (Mazd dağı), sərhəddəki Həmin qəsəbəsinin kəndlərindən olan Ambaran, Əmincan da keçmiş amard və yaxud kadusi tayfalarının nəslindən olub, o dövrdən qalan adlarla adlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, istər Ambaran, istərsə Əmincan və o ərazidə yerləşən kəndlərin sakinləri hazırda da talış dilində danışırlar.
Məhəmməd Həsənxan Strabona istinad edərək göstərmişdir: “Strabon kaspi tayfalarının adını çəkmiş, lakin ona görə, bu tayfa bir müddətdir ki, aradan çıxmışdır”. Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, “mard və ya mazd tayfası İran tayfalarının həqiqi sakinləri idi”.
Müəllifə yazır: “Mardların dili pəhləvi dili olmuş, Xəzər dənizinin cənub sahilləri və Təbəristan dağlarının sakinləri də bu dildə danışmışlar. İndi də bu ərazi sakinlərinin lüğət fonduna çoxlu pəhləvi sözü qalmaqdadır. Deməli, onların lüğət fondlarının yarısı pəhləvi dilindədir”.
Amma “Qədim fars dili Fars əyalətində və bu ölkənin körfəzi sahilində, Kirman və İsfahanda yayılmışdır”. Bundan başqa, müəllifə görə, midiyalıların dili turan, pəhləvi və xet dillərinin çarpazlaşmasından əmələ gəlmişdir. Müəllifə görə bu müddəanı subut edən əsas amil Bisutun yazılarıdır. Lakin son fikir Bisutun yazıları əsasında subut olunmur. Umumiyyətlə, Midiya dili haqqında bir-iki sözdən başqa heç bir məlumat yoxdur. Müəllif gösdərmişdir: “Gilan sərhədlərində yaşayan tayfaların dillərinə gəldikə, onlar Azərbaycanla qonşu ərazidə yaşadıqları üçün belə bir dilə malik imişlər. Bu dil həm zənd və həm də pəhləvi dilinin qarışığından ibarət olmuşlar. Lakin Mazandaran, Təbəristan və xüsusən bu ölkənin dağlıq yerləri, o cümlədən Savadkuh və ona yaxın olan yerlərin dili, göstərdiyimiz kimi, pəhləvi dili olmuşdur”.
Müəllif qeyd etmişdir: “Strabona görə, müasir Bağro və yaxud Talış dağları Kaspiyan (başqa qədim müəlliflərə görə, Mazd, yaxud Mard) dağları adlanırmış. Belə güman edilir ki, İranın bu hissəsində yaşayan tayfalar birmənşəli xalqlardan ibarət olmuşlar”.
Həsən Pirniya kadusilər haqqında yazmışdır: “Kadusilər Gilanda yaşayan xalq olmuşlar. Bəzilərinə görə, bunlar müasir talışların əcdadı imişlər. Kadus sözü müasir taluş, yaxud talış sözünün yunanlaşmış formasından ibarət olmuşdur. Hələlik əlimizdə elə bir sənəd yoxdur ki, bu faktı isbat etsin. Lakin kadusilər müasir Azərbaycanın şimal-şərqində və Gilanda yaşayırmışlar”. Müəllif Plutarxa əsaslanaraq qeyd etmişdir: “Bu tayfa Artakserksin (Ərdəşirin) dövründə (eramızdan əvvəl 384-cü ildə) İranın başqa vilayətləri kimi üsyan etmişdir. Şah Artakserks bura üsyanı yatırmaq üçün gəlir”. Pirniya kadusilərin vilayətini Plutarxa istinadən belə təsvir edir: “Bura dağlıq və keçilməz bir ölkə olmaqla daim buludludur. Bu ölkədə taxıl yetişmir... Buranın döyüşkən sakinlərinin ruzusu meşədə yetişən (vəhşi) alma-armuddur. Elə bu səbəbə görə də Artakserks bu əraziyə gəldiyi zaman azuqə qıtlığına və möhkəm müqavimətə rast gəlir. Onlar gətirdikləri mal-qaranı, sonra isə atlarını yeməklə özlərini ölümdən qurtarmışlar”.
XI hissə: Tarixin bütün dövrlərində İran ərazisinə hücum edən tayfalar, bu ölkəyə gəldikdən sonra yerli əhali ilə qaynayıb qarışaraq öz etnik formalarını itirmiş, yerli əhalinin təsiri altına düşmüşlər
İran tarixçisi Ərdəşir Bərzigərə görə, Mard ölkəsi şərqdən (Bərqana) Herqaniya, Parfiya (Part), şimaldan Dərəyə və yaxud Drakaspiyən, şərqdən isə Lənkaran, cənub-şərqdən Kumisin (Kumizin, Kumıs-Əlqumıs), Simnan, Damğan, Bəstam şəhərləri ilə həmsərhəd olmuşdur. O qeyd edir ki, Xəzər dənizinin şimal-qərbində yaşayan kaspi tayfalarının adı ilə əlaqədar olaraq, bu dənizə də Kaspi dənizi deyirmişlər. Müəllifə görə, kasu-kasak-kazak və Qafqaz kazakları da bu göstərdiyimiz kaspi tayfalarının davamından ibarətdir. Ərdəşir Bərzigərə görə, mardların sakin olduqları ərazinin şimalı rütubətli, düzənlik, cənubunu isə sıx meşələr və hündür dağlar əhatə etmişdir.
Ərdəşir Bərzigər yazır: “Mard tayfasının bir qolu kadusilərdən ibarət olmuşdur. Bu tayfaya tarixdə kəluy-kelay-katuzi də deyirmişlər, yaşadığı ərazi müasir Lahicandan Lənkaranın şimalına qədər olan sahədən ibarət imiş (Kür çayına qədər). Bu ərazi sakinləri antropoloji cəhətdən müasir Lənkaran, Astara və Mazandaranın əhalisindən, dilləri isə bu ərazi sakinlərinin dillərindən o qədər də fərqlənmir. Kadusilərdən olan kaspilər ölkənin qərbini məskən seçmiş, müasr talışlar isə onların davamıdır; çox güman ki talış və kalış sözü də kadusi sözündən əmələ gəlmişdir. Gəlayilərin ayrı bir kiçik dəstəsi və yaxud giləklər öz yerlərində qalıb müasir gilək nəslinin bünövrəsini qoymuşlar ki, giləmərd sözü də buradan meydana çıxmışdır”.
Qeyd etmək lazımdır ki, İran tarixçiləri etnik adları oxşar sözlərlə əlaqələndirib elmi surətdə əsaslandırmamışlar. Ərəb tariçiləri kadusiləri qadisyan, gilləri cil, gilanı isə cilan adlandırmışlar. Justinə görə, mardlar şücaətli və cəsur xalq olmuşlar. Arriana görə, mardlar kasıb, lakin çox zəhmətsevən və dözümlu idilər. Strabona görə, bu yerin adı amard, ərəb tarixçilərinə görə, Ər-ruyan, Bartolda görə, Dələmay (Deyləm), fransalı Darmesteterə görə, Röyandır. Bu söz Tanserin məktubunda da Royan göstərilmişdir.
Kəsrəvi Təbrizi də Strabona istinad edərək Midiya Atropateninin qədim sakinləri kadusi, amar və tapurlardan danışır. Kəsrəviyə görə, iki tayfa- amard və tapur tamamilə aradan çıxmışdır. Strabon buradakı tapurları Atropatenin şimal dağlarında olan tayfalardan hesab edir. Onun başqa bir yerdə göstərdiyindən aşkar olur ki, bu tayfa o zaman Astrabadın və Xorasanın şimal dağlarında yaşamışdır. Belə məlum olur ki, Strabon Əlborz dağının hamısını- Astaradan Astrabada kimi Atropatenə aid etmişdir.
Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə, Strabondan çox əvvəl tapurlar Mazandaran dağlarında yaşadıqları üçün bu ərazi də onların adı ilə əlaqədar olaraq Tapuristan adlanırmış. Təbəristan adı hazırda çox məşhurdur və bu əraziyə aid çoxlu sikkə bizə bu adın keçmiş Taputistanla əlaqədar olması fikrini irəli sürməyə imkan verir. Bundan başqa, pəhləvi kitablarında da bu ad Tapuristan göstərilmişdir. Müəllifə görə, “habelə Təbərk adı iki məşhur qalaya deyilirmiş; bunlardan biri İsfahan yaxınlığında olan Tapurək, ikincisi isə Rey yaxınlığındakı qaladır və şübhəsiz ki, bu iki yer vaxtı ilə o tayfanın bölüklərinin məskəni olmuşdur. Lakin amardlar və yaxud mardlar Makedoniyalı İsgəndərin yürüşü zamanı Mazandaranda yaşamışlar. O dövrdə hələ tapurlar buraya gəlməmişdilər. Sonralar Strabonun dediyinə görə, amardlar Atropaten, Ermənistan, Fars və başqa yerlərə yayılmışlar. Elə bu səbəbə görə də bəzi yerlər bu tayfanın adı ilə əlaqədar olaraq adlanmışdır”.
Ə.Kəsrəviyə görə, nə kadusilər aradan getməmiş və nə də talışlar başqa ərazidən buraya gəlməmişlər. Talış sözü təqribən kadusi sözündən əmələ gəlmişdir. Ona görə ki kadusi sözünün əsli kaduşi, yaxud qaduş, qadış olmuşdur. Yunanlar və ərəblər bu adı dəyişmiş, birincilər “ş” hərfi əvəzinə “c” hərfini, ikincilər isə tilesanı talışan kimi qeyd etmişlər. Moisey Xorenskidə bu söz qaduş göstərilmişdir. Şübhəsiz ki bu müəllif İran dillərindən istifadə etmişdir. Sonralar isə “k” hərfi “t” hərfinə, “d” hərfi isə “l” hərfinə çevrilərək taluş-talış şəklini almışdır. Ə.Kəsrəvi belə nəticəyə gəlir ki, kadusi sözünün kökü kaduşdur və talışlar da kadusilərdən törəyərək onların davamı olmuşlar. Ə.Kəsrəviyə görə, galışın da kökü kaduş olmuş, bu ərazidə yaşyanların dillərində olan ləhcələrin fərqi ilə əlaqədar birmənşəli tayfanın bir dəstəsi talış, ikinci bir dəstəsi isə kalış adlanmışdır.
Azərbaycanın qədim etnik tərkibi haqqında öz əsərlərində bəhs edən İran tarixçilərindən biri də Rəşid Yasəmidir. O qeyd etmişdir: ”Qafqaz dağları ilə Hindistan ölkəsi arasında olan ərazisində o tayfalar məskən salmışlar ki, onların adları dünya tarixində təkrarən qeyd edilmişdir. Məsələn, bu ərazidə Babil, Asor və Finikiyanın qədim mədəniyyəti yayılmışdır. Dil nöqteyi-nəzərindən Asiyanın ərazisində yaşayan əhalinin dili iki qrupa bölünür. Bunlardan biri İran, digəri isə Semit dil qurulmuşdur”. R.Yasəmi göstərmişdir: “İran, Bilucistan, Əfqanıstan və Kiçik Asiya Şərqi İran irqinin beşiyidir. Bu irqin qrupları indi də vardır. Məsələn: farslar, taciklər, Qafqazda olan azərbaycanlılar, rus Türkmənistanında olan sartlar, Xəzər dənizinin cənub-qərbindəki tatlar, şərqdə əfqanlar və biluclar və ermənilərdir. Bunlar qrup-qrup müxtəlif ərazilərdə yaşayırlar”.
R.Yasəmi qeyd edir ki, əgər biz bu tayfaları antropoloji nöqteyi-nəzərindən qruplaşdırsaq, o zaman biz bir çox çətinliklərə rast gələ bilərik. Ona görə ki bu tayfalar istər baş quruluşlarına və istərsə başqa formalarına görə biri digərindən çox fərqlənir. O yazır: “Məsələn, patanlar, əfqanlar doliko sifaldırlar (uzunbaşlı). Muasir iranlıların çox hissəsi doliko sifal təsirlidir. Taciklərin və farsların bir hissəsi braki sifalların təsiri altındadır. …Madon braki sifalın bir qolu olan Azərbaycan tatları qəti braki sifal yastıbaşlı ermənilərə qarışmışlar. Beləliklə, demək olar ki bir dil (İran) ətrafında o tayfalar birləşmişlər ki, onların bəzilərinin irqi kökləri müxtəlif olmuşdur. Ona görə ki bu ölkə çox hadisə və hücumlara məruz qalmışdır. Hər əsrdə hücum edən tayfalar gəlmiş, xalis İran irqinin hissəsi olmaqla bərabər onlarla qaynayıb qarışmışdır”. R.Yasəminin dediklərindən belə nəticə cıxır ki, tarixin bütün dövrlərində İran ərazisinə hücum edən tayfalar, bu ölkəyə gəldikdən sonra yerli əhali ilə qaynayıb qarışaraq öz etnik formalarını itirmiş, yerli əhalinin təsiri altına düşmüşlər.
R.Yasəmi yazırdı: “Əgər qədim dövrlədə İran ərazisinə Midiya və yaxud Fars ölkəsi demiş olsaq, bu o demək deyildir ki, burada əvvəldən xalis birmənşəli xalq mövcud olmuşdur. Belə ki məqsəd odur ki, midiyalılar və farslar qalib tayfa olduqları üçün başqa tayfalar da onların adları ilə adlandırılmışdır”.
Xalqımızın müxtəlif dövrlərdəki çoxəsrli tarixinin bütün sahələrini aydınlaşdırmaq üçün arxeoloji materiallarla yazılı mənbələrin birgə əlaqələndirilməsi lazımdır. Bu, demək olar ki hələlik başlanğıc halındadır. Deməli, bizim bu əsərdəki mülahizələrimiz gələcəkdə zənginləşib mükəmməlləşə biləcəkdir.
RÖVŞƏN NOVRUZOĞLU İLƏ AZƏRBAYCAN TARİXİNƏ SƏYAHƏT
XII hissə: Təyinolunmuşlar ərazinin gücü və qüdrəti olaraq qalır
Tarixdə “təyin olunmuşlar” və yaxud “seçilmişlər” ifadələrinə tez-tez rast gəlirik. Araşdırma materiallarına görə hər bir ölkənin, şəhərin, rayonun (məntəqənin), kəndin və nəhayət ailənin öz “təyinolunmuş” və “seçilmiş” simaları, şəxsləri var. Yaradan tərəfindən nəzərdə tutulmuş “təyinolunmuş” və yaxud “seçilmiş” şəxsin (şəxslərin) mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri, gücü, bilik və dərketmə qabiliyyətləri, insani münasibət və fərqli davranışları haqqında danışmırıq. Sadəcə məxfi qovluğun materiallarına nəzər salıb, az da olsa onlar haqqında məlumatlara malik olmaq mümkündür.
“Tam məxfi -1” qovluğun materiallarına görə Yaradan tərəfdən yer üzündə “seçilmiş” və “təyinolunmuş” şəxslərə Azərbaycanın bütün qütblərində rast gəlmək mümkündür. Sadəcə onları tanımaq və seçib-seçilməmək lazım gəlir. Məsələn, VIII əsrdə Tisa çayının (Macarıstan) sahillərində dünyaya göz açan filosof Erjebet Seç bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar və araşdırmalarda iddia edir ki, “Təyinolunmuşlarla”, “Seçilmişlər”i qarışıq salmaq olmaz. Onun fikrincə “Təyinolunmuşlar”ın möhürü bilavasitə Allah tərəfindən basılır. Belə şəxsləri əzmək, öldürmək, məhv etmək, sıradan çıxarmaq filosofa görə əxlaqa sığmayan hərəkət hesab olunur. Onların din xadimlərilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Amma onlar da sadəcə adi insan kimi mənsub olduqları dinə inanır, din xadiminə, din atributlarına hörmət və ehtiram bəsləyirlər. Digər tərəfdən yaradan tərəfdən “Təyinolunmuşlar”ın nədən təyin olunmalarında məqsəd hələlik tam mənada qapalı qalır.
Məlumata görə, 1962-ci il iyulun 19-da Moskvadan Şirvan ərazisində, xüsusən Şamaxı yaşayış məntəqəsində “Təyinolunmuşlar”ı axtarıb tapmaq, onların siyahısını tərtib etmək, onların yaşayış məntəqələrini ayırd edib, müəyyənləşdirmək üçün tarixçi, Moskva Dövlət Universitetinin professoru Dmitri Bulanoviç Urbanın başçılıq etdiyi kiçik bir qrup Azərbaycana gəlir. Sənədlərdə qeyd olunur ki, professorun Şamaxıya gəlişi heç də təsadüfi deyildi. Digər tərəfdən professor D.Urban iyirmi ildən artıq idi ki, meteorit parçaları və daş lövhələri üstündə göydən yerə göndərilən xüsusi işarələrin içində ad və familiyaları oxumaqla məşğul idi.
Araşdırma materiallarına görə professor D.Urban A.Hitler-İ.Stalin münasibətlərini araşdıran, tədqiq edən ilk alimlərdən biri olub. Məsələn, professor “Tədqiqatlarım” adlı əsərində (çap olunması qadağan edilib) yazır ki, 1944-cü il dekabrın 26-da A.Hitler İ.Stalinə tarixi bir məktub ünvanlayır. Məktubda Hitler Stalinə anlatmağa çalışırdı ki, o və onun ətrafı Sovet İttifaqı ərazisində xüsusi işarələr altında gəzən “Təyin olunmuş”ları qorusun, onları öldürməsin, qorusun. Müharibənin şıdırğı yerində Kremlə, Stalinə ünvanlanmış məktubda Hitler yazır: “Bu məktubu etiraf məktubu kimi qəbul etmə. Mən müharibəni uduzuram. Geriyə dönüş yoxdur. Amma bir xahişim var. Mənim öz xahişim güman ki tarixdə qalacaq. Mən nə üçün uduzdum? Müharibə məğlubiyyətimə səbəblərdən biri zəbt etdiyim ərazilərdə Yaradanın, yəni Tanrının yer üzü üçün “təyin etdiyi” insanlara qarşı, yəni “Təyinolunmuşlara” qarşı amansız oldum, onlara rəhm etmədim, onların bir qismini diri-diri yandırdım. Gərək belə etməyəydim. Onları tanımaq o qədər də çətin deyil. Bizim kimi adamlar, dövlət başçıları və yaxud fatehlər, sərkərdələr “Təyinolunmuşlar”ı asanlıqla tanıyır, asanlıqla onları görür. Mən Allahın qəzəbinə gəldim... Sən onları axtar, tap və onlara yardım et. Çünki onlar yaşadıqları ərazilərdə həm quraqlıq, həm bərəkət, həm bilik və savad, həm mərdlik və dözümlülük, sabitlik simvoludur. Onların heç biri hakimiyyət və yaxud var-dövlət hərisi olmur... Tale səni və sənin dövlətini çaşdırmasın”.
Professor D.Urban Şamaxıda gözlənilmədən tədqiqatını saxlayıb geri, Moskvaya qayıdır. “Tam məxfi -1” qovluğu üçün yazdığı arayışda professor qeyd edir: “Fikrimdə var ki, gəldiyim Şamaxıda ən azı bir ay qalım. Mən Azərbaycanın yaşayış məntəqələrini çox yaxşı tanıyıram. O yerlərdə xeyli tədqiqat işlərim olub. Şamaxıdan tez qayıtdım. Çünki bu ərazidə “Təyinolunmuşların” taleyi qaranlıq idi. Onlardan bir qismi məhv edilmişdi...”
Məlumata görə Şamaxı ərazisində “Təyinolunmuş”ların sayı ötən əsrin sonları və yeni yüzilin birinci on ilində on bir nəfər olub. Onların taleyi haqqında məlumatlar hələ ki dumanlıdır... Professorun açıqlamasına görə, “...istərdim Şamaxıda yaşayan insanlar sadə bir həqiqəti dərk etsinlər. Ərazidə yaşayan və dünyaya ana bətnində göndərilən “Təyinolunmuşlar” Şamaxının gücü və qüdrəti olaraq qalır”.
Araşdırma materiallarına görə dünyada ayrı-ayrı dövlətlər aparılan idarəçilik prinsiplərinin həyata keçirilməsində “Təyinolunmuş”ların taktikasından və strategiyasından geniş istifadə edirlər. Xüsusən Çin Xalq Respublikasının bu sahədə apardığı siyasət və qurduğu model diqqəti cəlb edib.
***
Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanın Ağdaş, Göyçay, Ucar ərazilərində xüsusi işarələrə qarşı insanlar daha həssas olublar. Məsələn, bu günün özünədək Ağdaşın Lələyurd deyilən ərazisində (indinin Qaradağlı və Gülbəndə yaşayış məntəqələrinin ərazisi) təqribən iyirmi beş il beş müxtəlif xüsusi işarələrin axtarışı olub. 1943-cü ilin dekabr ayının 16-da Kreml təcili olaraq bu əraziyə altı nəfərdən ibarət “Qızılgül” qrupu (soraqlaşmaq, axtarmaq üçün) göndərir. Qrupa milliyyətcə tatar olan professor-etnoqraf Bayram-Ali (Əli) Bikmuxammadov təyin edilir. Araşdırma materiallarına görə həmin ərəfədə İ.Stalinə məlumat verilmişdi ki, Lələyurd ərazisində müharibənin, baş verən fəlakətin sirləri gizlədilib. O sirlər aşkar edilərsə... “...daş lövhələr tapılarsa və oradakı xüsusi işarələr oxunarsa, müharibə tamamlanar...” (professor E.Tolstoy). Məlumata görə on yeddi gündən sonra professor B.Ə.Bikmuxammadov üç nəfərlə geri qayıdır. Dəstədən iki nəfər- alim İlya Nikolayeviç Qorbunov və hərbi məsələlər üzrə mütəxəssis Daniel Aleksandroviç Kim Lələyurdda vəfat edir və orada da dəfn edilir. Professor “Arayış”da yazır: “Bizim qrupdan iki nəfər məlum omlayan xəstəliklərdən (?) vəfat etdi... Təyin olunmuş ərazidən (Şübhəsiz Lələyurddan), adını bilmədiyimiz yerdən bir-birindən fərqli altı daş lövhə çıxartdıq. Möcüzə idi. Elə bilirdin bu lövhələrə zər tökülmüşdü, ulduz kimi yanırdı. Onları təcili olaraq yun örtüklərə büküb, Bakıya gətirmək istəsək də xüsusi tapşırıqla biz həmin xüsusi işarələri Tiflisə gətirdik...”
Tarix, tarix olaraq qalır. Onu dəyişmək olmur. Professor ikinci “Arayış”da qeyd edir: “Üstündə çox maraqlı, insanı düşündürən və onu uzaqlara aparan xüsusi işarələr olan kiçik daş lövhələrlə ehtiyatla davranırdıq. Onları Moskvaya gətirəndə... Kremlin üstündəki beş ulduz lövhəsi sanki işıq saçmağa başladı. Möcüzə, möcüzə olaraq qalır. Bu insanın yox, bizi yaradan Allahın möcüzəsi idi... Müharibənin gedişi dəyişildi. Bir-birinin ardınca işğal olunmuş ərazilər azad edilidi. On bir gün bu işarələr “yüklənmiş” təyyarə Moskvanın, Leninqradın başı üstündə dövrə vurdu. Hər iki şəhər alınmaz qalaya çevrildi. Bütün bunlarla yanaşı alman ordusunda həddi bilinməyən, saya gəlməyən intihar halları artırdı. Alman qoşun kontingentində vaksinləri məlum olmayan xəstəliklərdən ölən generalların sayı artırdı...”
Başqa bir məlumatda isə genetik araşdırmalar aparan Akademik S.M.Lopatin-Men iddia edir ki, həmin ərəfədə Moskvanın və Leninqradın həndəvərinə yaxın gələnlər kütləvi surətdə yüksək təzyiqə və yaxud başgicəllənməyə mübtəla olurdu... Lələyurda gəlincə, lövhələrə həkk olunmuş xüsusi işarələr ərazidən çıxarıldıqdan sonra, indiki Qaradağlı və Gülbəndə yaşayış məntəqəsində məskunlaşan ailələrin körpə uşaqlarının demək olar ki, hamısı məlum olmayan səbəblərdən vəfat edirlər. Məlumata görə təqribən iki il həmin ərazidə yaşayan ailələrdə artım (doğum halları) qeydə alınmır. Göyçayda və Ucar ərazilərində isə intihar hallarının sayı getdikcə artır.
Araşdırma materiallarına görə 1946-cı və 1947-ci illərdə Qaradağlı və Gülbəndə ərazisində genetik baxımdan dünyada tayı-bərabəri olmayan gözəl (həqiqi mənada gözəl) uşaqlar dünyaya gəlir. Professor B.Ə.Bikmuxammadov “Məxfi arayışları”nın birində isə qeyd edir: “Mən müharibədən sonra üç dəfə Lələyurdda oldum. Bu dəfə bizi ora Azərbaycanın tanınmış simalarından olan şəxslər apardı (?). Yanımızda Vatikandan gəlmiş iki genetik alim var idi. Onlar Lələyurdda doğulan uşaqlar üçün gəlirdilər. Bu alimlər həm də regionun tanınmış simaları idi...” Başqa bir araşdırma materialında isə qeyd olunur ki, Lələyurddan on bir uşağın Vatikana apararaq, orada oxumaları, xüsusi qayğılarla əhatə olunmaları üçün Moskvadan xüsusi göstəriş verilmişdi.
***
1843-cü ilin yayında Vatikana başçılıq edən XVI Qriqori Azərbaycana gəlib gizli “On üç açar”ı axtaranda cənubda böyüyən atasız və anasız uşaqların bir neçəsini satın almaq istəmişdi. Amma bu sövdələşmə baş tutmamışdı. On üç açara gəlincə, o Lənkəranda Kiçik Bazar ərazisinə məxsus qədim, sökülüb dağılmış qalanın yerini qazdırmış və oradan çıxarılan, qızıl parçalara bükülən iki açarı götürmüşdü. Əvəzində Lənkəranın din xadimi olan Şeyx Əyyub adlı birisinə iki qızıl onluq verdi. Şeyx də əllərini göyə qaldırıb, ona əvəzsiz dualar elədi...
HAŞİYƏ: Vatikan arxivindən 1842-ci ildə əldə edilmiş sənədlərə əsasən Vatikanın gələcəyi, xristian dünyasına hökmranlığı bu on üç açarla bağlıdır. Bu açarlar Vatikan haqqında sabahkı məlumatların, baş verə biləcək hadisələrin toplusudur... Bu işarəli açarların harada olması istiqamətində XVI Qriqori xəritə ilə işləyib. Onun əlində çox qədim bir xəritə olub. Həmin xəritə onu Qarabağa, Lənkərana və Gəncəyə aparıb... Gəncə camaatı isə XVI Qriqorini Gəncəyə buraxmadı. XVI Qriqori Vatikan üçün, onun taleyi üçün müəyyənləşmiş on üç açardan cəmi doqquzunu əldə etdi. Qızıl açarlardan dördü isə hələ durur. Həmin açarlar Azərbaycandadır. Vatikanın taleyi... gələcək taleyi Azərbaycanın əlindədir. Bu barədə general olan P.İ.Lyubimovun məxfi Arayışında məlumat verilir.
XIII hissə: Xüsusi işarəlilər Moskvaya kömək etməlidirlər
CƏLİLABADLI KİŞİ RUSİYA, SONRA DA İSRAİL DÖVLƏTİNİN TƏŞƏKKÜLÜNDƏ ROL OYNADI. Araşdırmalar göstərir ki, Seçilmiş insanların ən çox cəmləşdiyi bölgə Azərbaycanın cənub-şərqi ərazisidir (Bakı-Lənkəran yolu). Rusiya çarı 1-ci Pyotr da 1722-ci ildə bura məhz Seçilmişlərin ardınca gəlmişdi. O burda müəqəddəs kitabdan nişan verilmiş Muğanlı Hacı Şövqizadə Mehdi oğlunu, Salyanlı Şeyx Mövsünzadəni, Lənkəranlı Hacı Qasım Ağanı, Hasıllıdan (indiki Cəlilabad) Şirinəli Mövhumatzadəni tapıb özü ilə Rusiyaya aparmışdı. Allah tərəfindən seçilmiş və təyin olunmuşları yığaraq Rusiyaya aparmağı 1-ci Pyotr özü üçün şərəf işi hesab edirdi. Fakt budur ki, 1-ci Pyotru Pyotr edən də elə bu təyinolunmuşlar, seçilmişlər idi. Az müddət ərzində onlar Rusiyanın, hakimiyyətin dayaqlarına çevrildilər. Rusiyanı imperiya edən elə həmin cənublular oldu.
Məsələ burasındadır ki, 1729-cu ildə “Dünyanın Vahid Xarici Siyasəti” haqqında İngiltərə, Rusiya, Fransa və Almaniya kimi söz sahibi olan dövlətləri arasında “Memorandum” imzalandı. Amma bu memorandum cəmi üç gün qüvvədə qaldı. Üç gündən sonra hər bir ölkə qərara aldı ki, özünün müstəqil Xarici Siyasətini ifadə edən memorandum hazırlasın. Çünki hər bir dövlət özünü mövcud dünyanın hərəkətverici qüvvələrindən biri kimi görürdü.
1-ci Pyotrun imzaladığı Memorandumun ikinci bəndində qeyd edilirdi: “Böyük və nəhəng Rusiya dayanmadan özünün bir nömrəli strategiyası olan “Təyinedilmişlər və seçilmişlər” strategiyasını (Daha dəqiq: “Rusiya üçün təyinedilmişlər və seçilmişlər strategiyası”nı) hazırlamalıdır...” Amma Rusiya üçün minlərlə insanın içindən seçmək, müəyyən etmək, bütün bunları yoluna qoymaq çətin məsələ idi. 1-ci Pyotr üçün Böyük Rusiyanı idarə etmək, onun daxili və xarici siyasətini tənzimləmək üçün Böyük Yaradanın - Allahın təyin etdiyi, seçdiyi adamlar lazım idi (Çünki məhz belə seçilmiş və təyinolunmuş adamlar Yer kürəsini, Bəşəriyyəti, Göy cisimlərini, nəhayət Təbiəti tənzimləyir. Onlar bu qüdrətə sahibdirlər. Onlar sadə olduqları qədər də möhtəşəmdirlər).
Məlumata görə 1722-ci ilin yanvarın 19-da keşiş Tiqran 1-ci Pyotra bir məktub verir. Çar məktubda yazılanları diqqətlə və təkrar-təkrar oxuduqdan sonra, xəritənin önünə gəlir. Keşiş Tiqran 1-ci Pyotra üstündə 1001-ci ilin möhürü olan və Vatikandan oğurlanmış məktubu vermişdi. Tarixi mənbələrə görə 1-ci Pyotr məktubu oğurladığı üçün keşiş Tiqranı məzəmmət edir. Keşiş Tiqrana gəlincə o, bütün bunları ancaq Böyük Rusiyanın və Böyük Pyotrun gələcəyi naminə etdiyini etiraf edir. Araşdırma materiallarına görə məktubda 39-cu islam peyğəmbəri Mərmərənin adı çəkilir və ona istinadən xəbər verilir ki, Böyük Rusiyanı bütün bəlalardan Xəzər sahillərində məskən salan köç və qəbilələrin arasında yaşayan Allahın təyinedilmiş və seçilmiş bəndələri xilas edə bilər. Məktubda hətta onların adları da çəkilirdi. Keşiş Tiqran məsləhət bildi ki, çar Xəzəri, onun sahillərini səyahətə çıxsın.
1-ci Pyotr oğurlanmış məktubda adları çəkilən bu adamları axtarıb tapır və özüylə paytaxta aparır. Məlumata görə 1-ci Pyotr tərəfindən Muğanlı Hacı Şövqizadə Mehdi oğlunun kiçik bir heykəli qədim Moskvanın tən ortasında qoyulur. Dövrün təzkirçisi Afanasii Krumin bunu da yazır ki, Moskva çayının sahillərinə yaxın qoyulmuş bu heykəl gecələr alov kimi yanardı (?). Bu heykəl 1940-cı ilin sentyabrınadək qoyulduğu yerdə qorunurdu. 1940-cı ilin sentyabrın 22-də heykəl götürülür və yoxa çıxır.
Araşdırma materiallarına görə heykəl İ.Stalinin otağına gətirilir. Artıq Stalin də heykəlin kimə mənsub olduğunu bilirdi. Çünki 1-ci Pyotrun arxivindən (xüsusən kilsənin qoruduğu arxiv) keşiş Tiqranın oğurladığı məktub artıq Stalində idi. O, bilirdi ki, bu kiçik heykəl əslində Moskva üçün ən böyük mesaj idi, xüsusi işarə idi. Heykəl- xüsusi işarə beş il Moskvanı epidemiyadan, bəla və xəstəliklərdən qorudu. Məsələn, Bonapart Napoleon iddia edirdi ki, o artıq beş dəfə heykəli yuxusunda görüb. Heykəl demək olar ki, Moskva çayının sahillərində, şəhərin ətraf yaşayış məntəqələrində və nəhayət Kremldə xəstəliklərin, ağır durumların qabağına sədd çəkildi.
Məlumata görə artıq Təyinolunmuşlar və Seçilmişlərlə bağlı xüsusi qərar verən Stalin belə şəxsləri ətrafında saxlamağı xoşlayır, onlardan tez-tez məsləhətlər alırdı. O vaxt heykəlin yoxa çıxması ilə bağlı onlarla müxtəlif rəvayətlər yayılır. Sonuncu rəvayətə görə heykəl-xüsusi işarə Ben-Quriona (İsrailə) aparılır, 1948-ci ildə İsrail dövlətinin qurulmasında “iştirak edir”. Bütün bu hadisələrdən sonra, işə Azərbaycan tərəfi qoşulur, Tel-Əvivə üç nəfərdən ibarət Azərbaycan alimi (professor O.S.Mahmudbəyov, E.D.Naxçıvanski, professor A.A.Abdullayev) göndərilir. Heykəl isə qaytarılmır... Araşdırma materiallarına görə bu gün İsrail dövlətini on üç müxtəlif heykəllər-xüsusi işarələr qoruyur. Muğanlı Hacı Şövqinin heykəli də həmin heykəllərin sırasında və yaxud cərgəsindədir.
Məlumata görə 1940-cı ilin martın 25-dən Stalin Siyasi Büronun üzvlərilə məsləhətləşmələrdən sonra “Təyinolunmuşlar və yaxud seçilmişlərlə iş” planlarını açıqlayır. Amma nə qədər maraqlı məsələ də olsa, təyinolunmuşları və yaxud seçilmişləri axtarıb tapmaq mexanizmi yox idi. Necə axtarmaq? Harada axtarmaq? Bu iş ölkənin Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinə tapşırılır və məsələnin nə qədər ciddi olması haqqında həmin idarəyə “təlimatlar” göndərilir. Çünki İ.Stalin həmin təyinolunmuşların və yaxud seçilmişlərin iti zəkalarından, ağıl və düşüncələrindən, potensial imkanlarından istifadə edərək, yeni silah növlərinin ixtirasını tələb edirdi. Bu onun ən ali məqsədlərindən biri idi. Eləcə də Səhiyyə Nazirliyinə xüsusi məktubla müraciət olunmuşdu ki, baş verə biləcək epidemiyalara, öldürücü xəstəliklərə qarşı mübarizədə vaksinlərin və dərman preparatlarının hazırlanmasında diqqətli olsunlar... Nəticədə 1942-ci ildə Dövlət İttifaqının müxtəlif yaşayış məntəqələrindən 635 nəfər “təyinolunmuş”, 178 nəfər isə “seçilmiş” insanın adı, soyadı müəyyənləşdi. Azərbaycanda 55 nəfər “təyinolunmuş”, 14 nəfər isə “seçilmiş” insan məlum oldu. Bu şəxslərin iştirakı ilə ilk olaraq Azərbaycanın strateji, hərbi obyektlərinin təhlükəsizliyi təmin olundu.
Altı ay ərzində (1942-ci il) Azərbaycanın səhiyyə sistemində dörd vaksin hazırlandı. “Qara yara” epidemiyasına qarşı ilk dərman preparatı düzəldildi... “Təyinolunmuş” 16 nəfər Mərkəzi Komitənin göstərişilə yüksək vəzifələrdə işləmək üçün göndərildi. Azərbaycan KP MK-nın 1942-ci ilin iyulun 14-də qəbul etdiyi məxfi qərara əsasən “Təyinolunmuşlar”ın, “Seçilmişlər”in ciddi şəkildə qorunması məsələsi bir daha müzakirəyə çıxarıldı (Qeyd edək ki, bu istiqamətdə qurulan iş indi də RF-da həyata keçirilir).
Araşdırma materiallarına görə 1949-cu ilin iyulun 16-da Kremldə keçirilən qapalı iclasda Stalin Sovet İttifaqının müxtəlif regionlarından dəvət olunmuş 65 nəfərin qarşısında çıxış edərkən, xatırladır: “Mən Sizləri- Allah tərəfindən seçilmiş və təyinolunmuşları ölkənin Şah damarı, bel sütunu hesab edirəm. Sizin hər birinizin adına qədim, tarixi bilinməyən daş parçalarının üstündə rast gəldik. Alimlərimiz, akademiklərimiz min bir əzabla sizlərin hər birinizi kəşf etdi. Ölkəmizdə bütün yollar sizin üzünüzə açıqdır. Siz var gücünüzlə ölkənizə yardım edib, arxa durun. Moskvaya kömək edin...”
Bəli, Seçilmişlər Rusiyaya xidmət etməlidirlər. Tarixin bizə qoyduğu kod nizamı budur. Unutmaq lazım deyildir ki, şahımız Xətainin ulu babası Şeyx Səfinin xalçaları Kremldə Stalinin otağına sərilmişdi...
***
VI əsr ərəb tarixçisi Qəvvar Əl Sull maraqlı məlumatlar verir. Digər tərəfdən ərəb tarixçisi Qəvvar haqqında elə bir əlavə məlumatımız yoxdur. Əl Sull doğrudanmı ərəb adıdır? Polkovnik O.D.Proşknin imzaladığı bu sənəddə yazılır ki, Gəncənin şimalındakı İmam Əli ərazisində (indi həmin ərazi Sərkar, Qarabağlar, Alpout yaşayış məntəqələrini əhatə edir) dünyaya gələn qız uşaqlarının sinələrində və oğlan uşaqlarının kürəyində xüsusi işarələr olardı. Bu işarələr bir
qayda olaraq həmin doğulan uşaqları yaman şişlərdən, qan xərçəngindən, ürək-damar və baş-beyin xəstəliklərindən qoruyardı. Məsələn, ötən əsrin 70-ci illərində Gəncənin İmam Əli yaşayış zolağında ölüm halları olduqca az olardı. 1973-cü ilin oktyabrın 14-də keçmiş SSRİ Səhiyyə Nazirliyinin zona haqqında verdiyi arayışda qeyd olunur ki, İmam Əli yaşayış məntəqəsi Qafqazda yeganə ərazi sayılır ki, orada uşaq qəbristanlığı salınmayıb (Bu günsə həmin ərazidə məlumata görə beş yerdə uşaq qəbristanlığı var).
AİLƏ QURMAQ ÜÇÜN ƏRƏBLƏR GƏNCƏYƏ AXIN EDİRDİLƏR. Yeni ailə qurmaq arzusunda olanlar, İmam Əli yaşayış məntəqəsindən evlənərdilər. Hətta bura bir sıra ərəb ölkələrindən də qız almaq, ailə qurmaq üçün adamlar gələrdilər. Məlumata görə, yəni Vatikan sənədlərinə görə XV əsrdən etibarən Gəncənin İmam Əli yaşayış məntəqəsindən 26 nəfər Mədinəyə, 4 nəfər Məkkəyə, 12 nəfər Dubaya, 9 nəfər Bolqarıstana, 10 nəfər Rumıniyaya, 8 nəfər Yerusəlimə gəlin köçüb. Hələlik səbəblər məlum deyil. Amma kəşfiyyat polkovniki, 24 səhifəlik Vatikan materiallarını təhlil edən E.M.Suvorov qeyd edir ki, İmam Əli yaşayış zolağını öyrənə bilmirdik. Maraqlı nüanslardan biri bu idi ki, Gəncəyə axışan ərəblər dərhal ailə quracaqları qızların sinələrindəki xüsusi işarələrlə maraqlanırdılar. Məhz bundan sonra sövdələşmə baş tuturdu. Ərəblər bəri başdan sinələrində xüsusi işarəsi olan qızlar üçün 100 dənə qızıl pul sayırdılar... Araşdırma materiallarına görə bu zonadan alınan qızlara xüsusi nəzarət vardı. Bu qızları incitmək, döymək, söymək, günah sayılırdı. Onlar vəfat edərkən, ancaq qəbiristanlığın girəcəyində dəfn olunardılar. Onları ziyarət etmədən heç bir addım atılmazdı.
XIV hissə: Xəzər gölü torpağının sirləri çoxdur
1840-cı ildə Vatikan hakimiyyətində olan XVI Qriqoriy qeyd edir ki, Azərbaycandakı İmam Əli yaşayış məntəqəsi qədər yer üzündə təmiz və pak bir yer yoxdur. 24 səhifəlik sənədin içərisində XVI Qriqoriyə məxsus möhürlü vərəqlər var. Vatikan başçısı XVI Qriqoriy yazırdı: “Xəzər gölü torpağının sirləri çoxdur. Gəncədəki İmam Əli ərazisini heç kəs öyrənmək istəmədi (?). Burda hansı səbəbdən uşaqlar xüsusi işarələr altında doğulur? Mən dərk edirəm ki, bütün bunlar Azərbaycanın yeni nəsillərindən xəbər verir. O nəsilləri öyrənmək Vatikan üçün maraqlı olacaq”.
Nə üçün məhz Vatikan? Nə üçün biz yox?.. İmam Əli yaşayış ərazisi hələlik öyrənilməmiş qalır. 24 səhifəlik məlumat materialları həm ciddi, həm də maraq doğuran məsələdir. Digər tərəfdən bu məsələnin uzun müddət açıq qalması da bizləri ciddi düşündürməlidir. Məsələn, həkim komissiyasının 1974-cü il 16 aprel arayışına əsasən, Gəncə şəhərindəki İmam Əli ərazisində (Şimal zonası) doğulan uşaqlar yaddaşlarına və fitri istedadlarına görə həmişə fərqləniblər. Araşdırma materiallarına görə məşhur Cavad xanın dəstəsində olanların 80 faizini İmam Əli ərazisində doğulan uşaqlar təşkil edirdi. Həmin ilin iyun ayının 9-da SSRİ EA-nın xüsusi təyinatlı tədqiqatçılar qrupunun təqdimatında qeyd olunurdu ki, bu ərazi (yəni İmam Əli ərazisi) qadağan zonası kimi nəzərə alınsın. Bundan sonra əraziyə girmək çoxları üçün çətinləşdi. Qoyulan qaydaları pozan 136 nəfər əcnəbi-turist zonadan çıxarıldı.
ŞƏMKİRDƏKİ ÜÇ ABİDƏNİN SİRRİ. Sual cavabsız qalırdı: Nə üçün ərazidə doğulan uşaqlar xüsusi işarələr altında doğulur? Hələlik tədqiqatlar heç bir nəticə vermirdi. Araşdırma materiallarında Şamxor ərazisi də geniş təhlil olunurdu. Vatikan arxivi əsasında formalaşan və ölkənin xüsusi xidmət orqanları tərəfindən nəzarətə götürülən 24 səhifəlik “Məxfi sənəd”də Şamxor ərazisinin cənub hissəsindən daha çox danışılır. Məsələn Daşbulaq, Hacıalılar, Göyməmmədli, Atabəy və Çənlibel yaşayış məntəqələrini əhatə edən ərazi (bu ərazi kəşfiyyat sənədlərində Bahar ərazisi adlanır) bəşəriyyətin diqqətində olan ərazi sayılıb. Professor-etnoqraf D.D.Dudin qeyd edir ki, XVII əsrdən bu ərazidə üç abidə olub. Bu abidələr gün çıxandan, gün batanadək rəngdən-rəngə tutulurdu. Bütün bunları seyr edən və yaxud seyr edənlər təqribən 15 il cavanlaşırdılar. Bu necə ola bilər?.. Məlumata görə bu ərazini Vatikan tərəf almaq və yaxud uzunmüddətli icarəyə götürmək qənaətinə gəlir. Amma heç bir nəticə əldə olunmur. Bahar ərazisi məxfi sənədlərdə “Qırmızı sahə” adlanırdı. Bu “qırmızı sahənin” abidələrindəki rənglərin yaranması səbəbləri, hələlik sirr olaraq qalır.
Məxfi sənədlərdə qeyd olunan başqa bir məlumatın üstündə dayanmaq maraqlı olardı. Akademik Q.U.Savçenko XII əsrin filosofu ərəb Qəmərinin (Ubeydə) iddiasını əsas göstərərək yazır ki, rayonun cənub zonasında olan üç abidənin görünən rəngləri bütöv Şamxor yaşayış məntəqəsində yeni nəsillərin yetişməsində və formalaşmasında əsas təşkil edir. Yəni Şamxoru Şamxor edən həmin ərazilərdir. Məlumata görə indiyədək on bir dəfə həmin ərazi təbii fəlakətlərlə üz-üzə dayanıb. Dağılıb, yenidən qurulub. Abidələrə gəlincə, bir-birinin eyni olan bu abidələr bütövlükdə Şamxor ərazisini dağılmaqdan qoruyan abidələr olub. Vatikan arxivinin sənədlərinə gəlincə, Şamxorun Bahar ərazisində yerləşən (indiki Şəmkirçay istiqamətində, Şimal-Şərq yaşayış məntəqəsində) bu qədim abidələr ayaq üstə, Allaha səcdə edən tərzdə təsvir olunub. Abidələrdən biri Şimal istiqamətində, ikincisi Cənub istiqamətində, üçüncüsü isə Şərq istiqamətində dayanırmış. Gün çıxanda bu abidələrdən biri sarımtıl, digəri tünd yaşıl, o biri abidə isə tünd çəhrayı rəngdə olarmış. Günortadan sonra isə rənglər dəyişərmiş. Qərb tərəf abidəsiz idi. XVII Qriqorii (Vatikan rəhbəri) bunu belə izah edir ki, Şamxorun qərb hissəsində Əsrikçayla Babaçay arasındakı ərazidə islam peyğəmbərindən birinin məzarı görünərmiş. Vatikan izah edir ki, bu hələlik adı heç bir yerdə qeydə alınmayan, ümumiyyətlə tədqiqatı aparılmayan Cəddi Peyğəmbərin məzarı olub. Bu peyğəmbər say cədvəlində 31-ci peyğəmbər kimi tanınıb və onun yaşadığı və dəfn olunduğu ərazi ilə bağlı duası var. Şəmkirə bəla üz verəndə o, sadəcə əllərini açıb, Allahdan nicat istərmiş. Cəddi Peyğəmbər ilkin tədqiqata görə VII əsrin sonuna təsadüf edir... Hər halda bu, torpaq üçün, millət üçün böyük nemətdir. Amma bu məzar artıq məhv edilib. Arxiv sənədlərə görə 1920-ci ilədək bu məzar olub və böyüklü-kiçikli bu məzarın ziyarətinə gəliblər. Maraqlıdır ki, XVII Qriqoriy də Vatikana başçı keçməzdən öncə Şəmkirdəki Cəddi Peyğəmbərin ziyarətinə gəlib. Məlumata görə XVII Qriqoriy 1839-cu ildə bu yerlərdə olub. Ağır beyin zədəsi olan müqəddəs Qriqoriy üç gün bu məzarın yaınnda dayanıb. O, əvvəl bir saat, ikinci gün iki saat, üçüncü günsə üç saat başını və alnını, gicgahlarını Cəddi Peyğəmbərin qırmızı kərpicdən olan balaca məzarına söykəyib, toxtaqlıq batıb. 1922-ci ilin avqustun 19-da isə məzar dağıdılıb (Kim tərəfindən? Anlamaq olmur). Bundan sonra ərazidə, yəni peyğəmbər məzarının ərazisində kütləvi şəkildə qızların, analrın, gəlinlərin, ümumiyyətlə ancaq qadınların arasında kütləvi ölüm halları başlayıb. Heç kəs gələn bəlanın önünə keçib, onu saxlaya bilməyib.
Mən ötən əsrin son gününü yadımdan, yaddaşımdan silə bilmirəm. Mən gələn yeni yüzilliyin ilk gününü də unuda bilmədim. Əsrlərin- iki nəhəng tarixin qovuşub, ayrıldığı gecəni ürəyimdən, beynimdən çıxara bilmirəm. Biri nəhəng yol tutub, gedirdi... digəri isə gəlirdi. Mən gedəndə də var idim, gələndə də. Sadəcə əsrlərin qovuşub ayrılan gecəsini görmək bəs edərdi. Onda sanki göy guruldayır, yer məhvərindən çıxıb, titrəyir, ay, ulduz bir az da insana yaxın dururdu. Köhnə yüzil qan-tər içində sanki min ilin əzabını arxasınca sürüyüb aparırdı. Döyülmüş, haldan-hala salınmış, sifətinə, sinəsinə çalın-çarpaz dağ basılmış, gözlərinə mil salınmış, ürəyinin şah damarına bıçaq sancılmış köhnə yüz il fikrimcə can verə-verə çəkilib gedir, yerini qollarının, ayaqlarının qüdrətinə, gücünə arxalanan yeni yüz ilə təhvil verirdi. Düşünürəm ki, ötən əsrdə nə qədər görüləsi, yarımçıq işimiz qaldı, yeni əsrdə nə qədər işə yarımçıq başladıq. İndi gəl insan kimi yaşa, insan kimi düşünüb, daşın. Cəhd etdim ki, bir azərbaycanlı kimi genimdə, soy-kökümdə, qanımda, canımda, həyat tərzimdə gedəndə də qalım, gələndə də... Qala bildimmi?
Mən həmişə öz inamımla yaşayanda xeyir tapmışam. İnamıma söykənib dünyaya nəzər salanda daha vüqarlı, qüdrətli olmuşam.
Araşdırma materiallarına görə düşmən həmişə çalışıb ki, bu inamı əlimdən alıb, oğurlasın, onu iflic etsin. Bunun üçün, azərbaycanlılara məxsus bu inamı məhv etmək üçün xaricdə beş iri Hərbi Sənaye Kompleksi, Elmi-Tədqiqat Mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Məsələn, Böyük Britaniyada alimlər (xüsusən “Bayle həkimlər qrupu”) dəstəsi ötən əsrin əvvəllərindən səy edirlər ki, müsəlman aləminin “Allaha inam kodu”nu axtarıb tapsınlar, genetikamızda onu öldürsünlər, həmin gen kodunu məhv etsinlər. Məsələn, başqa bir əldə olunmuş tarixi fakt isə düşüncələrimizə bir az da aydınlıq gətirir. Məlum olur ki, müsəlman dünyasının genetikasına olan hücumlar dünənki məsələ deyil. Məlumata görə hələ 1685-ci ildə (bəlkə də daha əvvəlki illərdə) Böyük Britaniya kralı I Karlın oğlu II Yakov monarxiyalı bir rejim uğrunda mübarizəyə başlayır və Britaniyada “Kilsə rejimi” deyilən bir rejim yaradır. Həmin vaxt kilsənin qarşısında çox ciddi bir məsələ qoyulmuşdu: Müsəlman genetikasında “Allaha məxsus gen kodunu bələkdə ikən boğmaq”, onu damarlardan “çəkib çıxarmaq”, məhv etmək... Məlumata görə, “Bayle- genetikləri öyrənən dəstə” II Yakovun təkidi ilə genetik kodlar arasında çox məşhur olan “101-DİK”-nı sıradan çıxarmaq istəyirdi. Amma hadisələr onun istədiyi kimi özünün təsdiqini tapmadı. Belə ki “101-DNK” genetikamızın “Allaha inam” kodudur.
Araşdırma materiallarına görə II Yakov qarşısına qoyduğu məqsədə nə qədər səy edirdisə də istənilən nəticəni verirdi. Məlum oldu ki, heç bir güc və taktika genetik kodu- “Allaha inam kodunu” ürəkdən qopara bilmədi.
Araşdırma materiallarına görə hələ eramızdan əvvəl 359-336-cı illərdə Yunan hakimiyyətini ələ keçirən Makedoniyalı İsgəndərin atası II Filippin yanında “İnsanları öyrənən cəmiyyət”in həkimi Leonid Staqir iddia edirdi ki, müsəlmanların (o, buna “qara rəngli insanlar” deyirdi) bir damarı başqa rəngli insanların damarından artıqdır (Belə çıxır ki, müsəlmanların qan damarları xaçpərəstlərin qan damarlarından artıqdır. Bu necə ola bilər?) Hind hökmdarı Şah Cahanın yanında (1627-1658-ci illər) isə genetik mühiti araşdıran “Cəmiyyət və əxlaq” qrupunun üzvü, yüksək elmi biliyə malik filosof Şivaqi isə iddia edirdi ki, müsəlman genetikasındakı belə kod “Allah sevgisi kodu” adlanır və müsəlmanla bir doğulur, dünyaya bir gəlir.
XV hissə: Ən ucqar yerlərdən ailə qurmaq üçün gəlin axtarışına çıxanların çox böyük qismi Astraxanbazara gələrdilər
Məlumata görə 1885-ci ildə Şvaqi nəslindən olan bir filosof Humayun Azərbaycana gəlir. Onun fikrincə filosof elmə, ümumiyyətlə dünyaya sübut etməyə çalışır ki, qan təkcə qırmızı rəngdən ibarət deyil. Onun qara və mavi çalarları var. Filosofun “Gördüyüm və həsrətlə gözlədiyim adamlar” əsərində iddia olunur ki, Allah bu yerləri xüsusi bir zövqlə yaradıb. O, yazır: “Mən bir kasıb balıqçının evində oldum. Dedilər bu yerlərin adı Astaradır. Astara... Mənimçün çox maraqlı göründü. O vaxt balıqçının oğlu ağır xəstəlik keçirirdi. Qoca balıqçı Bayram gecələrin birində Allaha yalvardı ki, onun ömrünü xəstə oğluna versin. Qəribə idi. İki gündən sonra balıqçı oğlu sağaldı, Bayram isə yatağa düşdü və bir daha o yataqdan qalxmadı. Onda hiss etdim ki, bu millət Allaha bizlərdən daha yaxındılar... Sonra Astaranın Şindan qalasına getdim. Dağlarda gecələdim (Mən bu yerlərə babamın xəritəsilə gəlmişdim). Adına Bəhrəli-Barlı deyilən ərazidə qalmalı oldum (Bu ərazi Züngüldaş, Sərək yaşayış məntəqələrini əhatə edir). Adına Allah Amanlı (Alman?) deyilən çox böyük bir ailə ilə tanış oldum. Gözləri tünd mavi, sarışın, cüssəli bir nəsil idi. Məlum oldu ki, bu nəsil- Allah Amanlı nəslinin qanı tünd mavi rəngdədir. Bu əsl möcüzə idi...” Hələlik Astara ilə bağlı kitabların heç birində belə məlumat yoxdur. Filosof onu da yazır ki, bu yerlərdə bir nəfər də olsun əxlaqsız iş görə bilməz. Doğulan uşağın atası bilinməzsə, onu meşəyədək qovurlar... Qeyri-qanuni doğan analara qarşı amansız və qəddar olurlar. Allah Amanlılar xəstəlik nədir, bilməzlər. Onlar öz mavi qanları ilə ən ağır, ölümcül xəstəliyi belə sağaldırlar.
Araşdırma materiallarına görə eyni rəngli qanı olan nəsillərin böyük bir qrupu bu gün Fransanın Cənub hissəsində yaşayır. Elmin və tədqiqatın hələlik bu istiqamətdə heç bir açıqlaması yoxdur. Elm bu işlərdə aciz olduğunu göstərdiyindən, hər şeyi Allahın varlığında axtarmaq maraqlı olardı. Məlumata görə Allah Amanlılar çox da böyük nəsil olmayıb. Filosof Humayun yazır ki, bu nəsil biri-birinə qarğış etməz, pis söz deməzlər. Onlar həmişə üzlərini göyə tutub, deyirlər: “ALLAH OĞLUMUN, QIZIMIN AİLƏ QURMASINA YARDIMÇI OLSUN. ÖZLƏRİ ÇÖRƏYƏ ÇATARLAR...” Araşdırma materiallarına görə tariximizdə, etnoqrafiyada və təbabətdə hələlik tədqiq olunmayan bir nəsil- Allah Amanlı nəsli var.
Ümumiyyətlə toplanmış materiallarda qəribə bir parodoks var. Məsələn, filosof Humayun iddia edir ki, bu Astarada “peyda olmuş” Allah-Amanlı nəsli bəşər tarixi üçün maraqlı olduğu qədər də ciddidir. Məlumata görə Bombey bu istiqamətdə tədqiqat aparmaq istəsə də Kreml bu məsələyə biganə yanaşmış, hind tədqiqatçılarına buraxılış vərəqəsinin verilməsinə etiraz etmişdi. Başqa bir araşdırma materialında isə qeyd olunur ki, məşhur hind kinosunun yaradıcılarından olan Yaş Çopra və Rac Kapur “İttifaqı” qrupu Astara regionu ilə maraqlanmış, hətta Allah-Amanlı nəslilə bağlı film çəkmək istəyində olub. Bununla bağlı “Hindistan tayms” qəzeti ölkənin o vaxtkı prezidenti Z.Hüseynin (1967-1969) müsahibəsini dərc etmişdi. Digər bir materialda isə “TASS”-ın o vaxtkı Hindistan üzrə müxbiri Z.Alekseyev yazır ki, Dehli Astarada yaşayan Allah-Amanlı nəslilə çox ciddi məşğuldur (1968-ci il, II.26). Filosof Humayun bunu da xatırladır ki, regionda (yəni Cənub regionunda) ilk döş yarası da (bu gün nə qədər maraqlı da olsa o yaraya “xərçəng” deyilir) burada- Astarada yaşayan “Allah-Amanlı nəsli”ndə peyda olub, yayılıb, nəsildən-nəslə keçib... Astaralı təbib Həyrat Sadıq bu döş yarasının ilk tədqiqatçısı olub və ona qarşı “Bəraət” adlı bir vaksin tapıb. Məlumata görə təbib Həyrat Sadıq ixtira etdiyi “Bəraət” vaksinilə bir gündə üç və yaxud dörd döş yarasını sağaldırdı (Bu gün isə Azərbaycanda gündə 28 nəfər döş xərçəngindən vəfat edir). Məlumata görə təbib Həyrat Sadıq (Mütəssim) epidemiyadan özünü qoruya bilmir, vəfat edir. İlləri məlum olmadığından biz onu izah edə bilmədik. Mən bütün bu məsələləri sistemləşdirməkdə, eyni məcraya yönəltməkdə çox çətinlik çəkirəm. Bəzən fakt və hadisələrin çoxluğundan lazımı və daha gərəkli məqamları aça bilmirəm. Burada oxucu məni bağışlasın...
***
Tədqiqatçı-alim Mentajın məlumatına görə, 1950-ci ilə qədər Astraxanbazarda (indiki Cəlilabad) cəmi bir nəfər qeyri-qanuni doğulmuşdu. Onu da salamat buraxmamışdılar.
Əlbəttə, bu çox maraqlı və təhlil tələb edən məsələdir. Məhz bu keyfiyyətə görə o vaxt respublikanın ən ucqar rayonlarından ailə qurmaq üçün “gəlin axtarışı”na çıxanların çox böyük qismi Astraxanbazara gələrdilər... Rayon ərazisində ərə getməyənlər cəmi bir faiz təşkil edirdi. Boşanma isə yox idi. Yəni həmin vaxtlar bu yerlərdə heç kəs cürət edib, təmiz və namuslu ailəsini dağıda bilməzdi.
Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanın İmişli və Biləsuvar yaşayış məntəqələrində ilk dəfə olaraq 1949-cu ilin mayın 14-də qeyri-qanuni doğulanların siyahıya alınmasına başlanıb (?). Həmin ildə məlum olub ki, İmişli yaşayış məntəqəsində cəmi 7 nəfər qeyri-qanuni doğulan olub. Bu yeddi nəfər də müəyyən fasilələrlə Axund Yəhyazadənin təkidilə ərazidən çıxarılaraq, Bakıya- uşaq evlərinə göndərilib. Biləsuvar ərazisində isə həmin il beş nəfər qeyri-qanuni doğulan olub. Eyni qayda ilə bu beş nəfər də ərazidən çıxarılıb. Atdığı addıma görə o 1949-cu ilin avqustun 3-də Bakıya çağrılır və bir daha geri qayıtmır. Bir məlumata görə Axund Yəhyazadə Azərbaycan KP MK-də və “NKVD”-də (“KQB”) ünvanına deyilən təhqir və böhtanlara görə, yaxud xəcalətli olduğuna görə özünü dənizə ataraq intihar edir (?). Başqa bir məlumata görə isə, Axund Yəhyazadə utandığından, həya etdiyindən bir daha regiona qayıtmır. Və onun harada ölməyi, harada dəfn olunmağı da bu günə kimi qaranlıq qalır.
Məsələn, 1949-cu ilin avqustun 26-da “Kommunist” qəzetinin əməkdaşı Ş.Şahmuradov “Mir Sahib Yəhyazadəni axtarırıq” adlı yazısında qeyd edir: “Hündür boylu, cüssəli Axund Mir Sahib Bəcirəvan yaşayış məntəqəsindəki evindən Bakıya çağırıldı. O, Daha geri qayıtmadı. Buna səbəb var. Axund qeyrət və qüdrət sahibi olduğundan onlarla nəslin təmizliyi, paklığı yolunda canını girov qoymuşdu. Amma arxalandığı ailələr ona xəyanət etdi, adət və ənənələri vurub dağıtdı. O deyirdi ki, əgər doğulduğum, gəzib-dolaşdığım kənddə bir nəfər abrını, ismətini əldən verirsə, o günah mənimdir. Demək zəif adam olmuşam. İnsanlardan uzaq olmuşam. Axund Mir Sahib Yəhyazadə bütün bunlara qarşı intiharı ilə etiraz etdi...” Mən bu yazılanlardan hiss edirdim ki, Yəhyazadənin intiharı adi intihar olmayıb, insanı sarsıdan, yeri-göyü ağladan, ağıllı və mənəvi cəhətdən zəngin olan insanları göynədib...
Axundun intiharı İttifaqı silkələdi. Araşdırma materiallarına görə Axundun intihar etməsi o vaxt Mir Cəfər Bağırovu da çox sarsıdıb. Mərkəzi Komitənin məxfi şöbəsinin rəis müavini, kəşfiyyat polkovniki Mixail Aleksandroviç İvanov Bakının 1949-cu ildəki “Strateji durumu” ilə bağlı Kremlə ünvanladığı “Arayış”da Axund Yəhyazadənin ölüm səbəblərinə toxunaraq, bütün bu işlərin regionda psixoloji durumları pozacağından ehtiyat edirdi. Polkovnik yazırdı: “Axund Yəhyazadənin ölümündən sonra Mir Cəfər Bağırov professor Həsən Ağa Qulamovdan ibarət kiçik bir araşdırma və tədqiq edən bir komissiya yaratdı... Amma ən qorxulu bu idi ki, (M.Bağırov cəhd edirdi) regionlarda qeyri-qanuni doğulanlar məhv edilsin. Hətta belə bir məsələni müzakirəyə çıxarmaq istəsə də, sonda əl saxladı. Mən hiss edirəm ki, M.Bağırov belə məsələlərdə əziyyət çəkirdi...”
Məlumata görə indiki İmişli-Biləsuvar ərazisi (Bəhramtəpə) Azərbaycanın ən güclü strateji əhəmiyyəti olan ərazisi hesab olunurdu. Bu ərazidə uzunmüddətli ekspedisiya işləri aparan “Professor Muradəlibəyov qrupu”nun üzvləri maraqlı məqamlarla üzləşib. Məsələn qrupun üzvü, tədqiqatçı, hərbi həkim L.Dimçenko yazır ki, bu yerlərin genetikasında olan immunitet (dözümlüyü) dalğası başqa regionlardakı immunitet dalğasından iki dəfə artıqdır. Səbəblərə gəlincə, məsələn, Biləsuvarın Can Gül yaşayış məntəqəsinin (indiki Amankənd ərazisi; daha dəqiq Aşağı Cürəli ilə Yuxarı Cürəli kəndləri arasındakı yer) on bir ailəni özündə birləşdirən Şahilər nəsli tarixdə ən ciddi nəsillərdən biri olub. Şahilər nəslinin üç üzvü Məhəmməd Tağı Şahi, Əbdülxan Şahi və İlman Ağa Şahi nəinki regionda, hətta xarici ölkələrdə belə, tanınırdılar. Məsələn, Məhəmməd Tağı Şahi elmə və dünya alimlərinə sübut etməyə cəhd edirdi ki, onun torpağında dünyaya göz açanların nüfuzu həmişə yüksək olub. Araşdırma materiallarına görə həkim İlman Ağa Şahi vərəmə vaksinlərin, digər pereparatların hazırlanmasında və tapılmasında iştirak edib. Məlumata görə İlman Ağa Şahi onaltı il Moskvada, Kreml xəstəxanasında çalışıb, 1951-ci ilin iyulun 9-da (“İzvestiya” bülleteni, 4-cü səh.) isə millətçi “Suvorovçular” tərəfindən güllələnib.
Başqa bir araşdırıcı professor Ehtiram Hüseynzadə isə xatırladır ki, Şahilər nəsli həm də regionda genetikalarına, soy-köklərinə hörmət və ehtiram bəsləyən ləyaqət simvolu olub. Onlara qız verib, qız alanlar özlərini əbədi olaraq Şahilər nəslinin üzvü hesab edirdilər. Amma tarixin maraqlı məqamları var. Məlumata görə 1952-ci ilin oktyabr ayının 19-da Bakıya Kremlin “Xüsusi məktub”u göndərilir. General L.Beriyanın razılığı ilə hazırlanmış bu məktuba kəşfiyyat polkovniki A.Qriqorev-Tuayev isə əlavə məktub yazmışdı. Məqsəd Şahilər nəslini kəsmək idi. Maraqlısı bu idi. N.Şovqatov adlı bir kəşfiyyat mayoru məktubla bir yerdə Bakıya gəlmişdi. O, adi bir icraçı idi. Lakin onun qəribə bir cəhəti də bu idi ki, Şahilər nəsli haqqında “Xüsusi qeydlər” aparırdı. N.Şovqatov “DTK”-ya yazdığı qeydlərdə həmişə Şahilər nəsli üçün təəssüf etdiyini bildirirdi... Məlumata görə Şahilər nəslinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. Bu nəslin genində əyilmək, yarınmaq, yaltaqlıq edib iş görmək, həyasızlıq, satqınlıq, pislik və yaramazlıq sifətləri yox idi. Bu isə, çoxlarının xoşuna gəlmirdi.
XVI hissə: 190 nəfər 10 yaşlı qızları qızıl pulla alıb Vatikana apardılar
Araşdırma materiallarında İmişli və Biləsuvar ərazilərində bitən Rumsal otu genetik inkişafda həmişə əsas faktorlardan biri olub. Damarlarda qanın təmizlənməsində bu ot əvəzsiz bir dərman kimi tanınıb. Amma təəssüflər olsun ki, 1955-ci ilin aprel-may aylarında Bakıya gələn və Rumsal otu üçün İmişli-Biləsuvar ərazilərini gəzən ingilis tədqiqatçıları indiki Xırmandalı ərazisində bitən bu nadir “vaksini” köklü-köməcli çıxararaq, London Krallığına daşıdılar. Çünki o vaxt Rumsal otunun bir qramının qara bazar dəyəri 550 min funt-sterlinq idi. Digər məlumatlara görə Rumsal otunun yetişdiyi ərazilərlə (indiki Mürsəlli, Qaralar, Xoşgibanlı, Aranlı, Üçtəpə ərazilərini əhatə edən əkin sahələri) bağlı Azərbaycan KP MK-nın bürosunda 1955-ci ilin iyun ayının 2-sində məsələ müzakirə olundu. Müzakirə zamanı məlum oldu ki, azərbaycanlı həkimlər S.Ə.Əlibalayev, P.F.Mehrizadə, M.M.Sadıqcanov Rumsal otunun yetişdiyi əraziləri ingilislərə nişan verdikləri üçün, strateji ərazinin məxfilik prinsiplərinə toxunmuşlar və... onlar həbs olundular. Məxfilik prinsiplərindən biri bu idi ki, Rumsal otu bitən ərazilərdə vəba, tif, qara yara, sarılıq kimi xəstəliklər baş qaldırmazd. Bütün bunlara görə London Azərbaycan üçün xüsusi planlara malik idi.
Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanda qeyri-qanuni doğulanlara qarşı ilk yürüş 1950-ci ilin aprelin 4-də baş verib. Bu yürüş Muğanda keçirilib və tarixdə çox nadir hallarda xatırlanır. Məlumata görə yürüş yüzlərlə insanın iştirakı ilə keçirilirdi. Yürüşçülər tələb edirdilər ki, qeyri-qanuni doğulanlar ərazilərdən çıxarılsınlar, işdən qovulsunlar. Hətta belə bir şüar da var idi: “...Rədd olun! Siz bütün bəlaların kökündə dayanıbsız”. (“Kommunist”, eyni mənbə).
Məlumata görə amerikalı tədqiqatçı Kristin Devali apardığı araşdırmalarda göstərir ki, “Azərbaycan ərazisi murdarlıq götürmür...” Uzun müddət Vaşinqtonda yaşayan və sonra Bakını görmək üçün bu yerlərə gəzməyə gələn professor Riçard Vuylon Muğan torpağı haqqında fikirlərini bölüşür. Professor-psixoloq R.Vuylon dörd gün ardıcıl olaraq müxtəlif klinikalarda çıxışlar edir və xatırladır ki, bu torpağı sevin. Məsələn, onun çıxışlarını izləyən, görüşlərində iştirak edən azərbaycanlı həkim D.A.Paşayev yazır ki, R.Vuylon bir gündə onu dinləyənlərə 95 dəfə xatırlatdı ki, bu torpağı sevin və onu qoruyun. Professor R.Vuylon xatırladırdı: “İmkan varsa, Azərbycan torpağını çox şumlamayın, didib-tökməyin... Bu torpağı mərmilərdən, güllələrdən qoruyun”. Şübhəsiz, burda bəzi sözlər məcazi mənalarda deyilsə də həqiqət idi.
Araşdırma materiallarında Biləsuvar və Muğan ərazilərində qeyri-qanuni doğulanlar üçün “Lənətabad” deyilən bir qəbiristanlıq da yarandı. Yəni bizə məlum olan fakta görə qeyri-qanuni doğulanlar və yaxud əxlaqsız qadın, kişi ölərsə, onlar “Lənətabad”da basdırılmalı idi.
Məxfi araşdırma sorğularına görə Azərbaycan ərazisində yeddi yerdə belə qəbristanlıq var. Həmin qəbiristanlıqlara gəlincə... o yerlər ildə bir dəfə çevrilib dağıdılardı. Bağdad şeyxi Əbu Səid “Kitab Əlmavali əl Kindi” kitabında iddia edir ki, o yerdəki qulaqlar qurğuşunla dolur, həqiqət eşidilmir, o yerdə “Lənətabad” var...
***
Məlumata görə, 1572-1585-ci illərdə Vatikana başçılıq edən XIII Qriqorinin millətlər və onların genetik oxşarlıqlarına dair çox ciddi bir tədqiqatı var. Vatikan arxivində saxlanılan bu əsərin bizim üçün maraqlı cəhəti budur ki, başçının qeydlərində Azərbaycanın, millətin adı çəkilir. XIII Qriqorinin “sorğu cədvəli”nə görə “Qeyrətli millətlər” cərgəsində (“qeyrət” sözünü XIII Qriqori “vüqarlı, böyük, Allaha yaxın” kimi nəzərdə tutur; onun fikrincə vüqarlı və uca elə qeyrətli deməkdir) 58 millətin içərisində Azərbaycan millətinin adı üçüncü çəkilirdi. Vatikan rəhbərinin fikrincə Azərbaycan ərazisi haram götürmür: “Əxlaqa yaramayan pis iş görülərsə, bir kimsəyə zülm və işgəncə verilərsə, günahsız əzilərsə, bütün bunların əvəzini Allah zülm edənin, yalan danışıb insanları bəlaya salanların yeddi arxadan dönəninin damarından çəkib çıxarır, əvəzini yerdə qoymur...” (V.İsaak: “XIII Qriqorinin Vatikanda izləri”, Moskva, SSRİ EA-nın nəşri, 1964.)
XIII Qriqori həmçinin işarə vururdu ki, Azərbaycanlı olan hər bir kəsin genetikası araşdırılmalı, tədqiq olunmalı, yaxşı nə varsa qoparıb Vatikana gətirilməlidir. Nəticə maraqlı idi. Araşdırma materiallarına görə Kardinal Adrian (nəvə) Azərbaycana gələn ilk Vatikan ekspedisiyasının başçısı idi. Araşdırma materiallarına görə Kardinal Azərbaycanın Qazax, Gəncə, Lənkəran, Quba yaşayış məntəqələrindən 190 nəfər 10 yaşı yenicə tamam olan qız uşaqlarını çox baha qiymətə alıb, Vatikana aparmışdır. Bütün bunlar nə üçün idi? Vatikan tədqiqatçısı Minar yazırdı ki, xüsusən XVII əsrdə dünyanın bir sıra ölkələri digər ölkələr üçün, onların yaşaması üçün donor kimi diqqətdə idi. Azərbaycan təkcə XIX əsrdə on iki digər ölkə üçün genetik baza idi.
Araşdırma materiallarına görə Vatikanın yaşaması üçün Azərbaycan əsas mənbə olub. Əhalisinin sayı bir milyondan artıq olan Vatikan əsasən katoliklərin beşiyi sayılıb. 1990-cı ilin dekabrın 1-dən bu günədək Dövlət Katibi Kardinal Ancelo Sodano özünü həmişə azərbaycanlıya bənzətməyə çalışıb. Məlumata görə Kardinalın ulu babası Yardımlının Demon kəndindən olub. Kardinal “Xüsusi təyinatın sirləri” 145 səhifəlik tərcümeyi-halında (məhz tərcümeyi-hal, çünki Vatikanda bütün kardinal və papalar öz tərcümeyi hallarını 150 səhifədə tamamlayırlar- bu daxili qanunlardan biridir) qeyd edir: “Mənim ana babam Azərbaycandadır və o, Demon yaşayış məntəqəsində anadan olub...” (Adını çəkdiyimiz əsər 1903-cü ilin iyul ayında İstanbulda “Mərmərə” nəşriyyatında çap olunub). Biz qeyd etdik ki, Azərbaycan ötən yüz illikdə Vatikan üçün donor “rolunu” oynayıb və onun yaşamasını təmin edib. İtaliya ərazisində yerləşən və dünyada ən kiçik dövlət kimi diqqəti cəlb edən bu yer həm də tarixdə müsəlman dünyasına qarşı başlanılan “Səlib yürüşü”nün təşkilatçısı olub. Hər il mart ayının başlanğıcında Kardinallar və Roma Papası qanını yuduzduraraq “təmizləyir”, damarlarına yeni qan vurulur.
Məlumata görə İtaliya Kəşfiyyat xidmətinin polkovniki Enrike Kassato uzun müddət Demon yaşayış ərazisini tədqiq edib, araşdırıb. Onun fikrincə ötən yüz illikdə hər il dağıdılmış və viranə qalmış Demon yaşayış məntəqəsinin ətraf kəndlərindən qızıl pulla alınmış qan xüsusi konteynerlərdə Vatikana daşınıb. Roma Papası üçün daşınan bu qan onun həyatını təmin edib. Səbəb maraqlıdır. Məsələn, Kardinal Luka Boston iddia edir ki, Vatikanın əsasını qeyri-qanuni doğulanlar qoyduğundan buranın sakinlərinin qan hüceyrələri “uzun ömürlü” olmur. Vatikana (1555-1559) başçılıq edən IV Piy “Qadağan olunmuş kitabın indeksi” əsərində bu məsələyə toxunaraq yazır ki, Vatikanda “Demon” adlı müqəddəs bir kitab var. Məlumata görə “Vatikan” sözü ilə “Demon” sözü eyni məna çalarına malikdir.
Qızıl pulla Demondan alınan qan hansı marşrutla Vatikana çatdırılırdı? Kreml bu məsələnin icrasını bütün dövrlərdə azərbaycanlı həkimlərə həvalə edib. Sonuncu həkim qrupu “Əmirov” həkim qrupu adlanıb. Bu qrup optimal variant kimi Yardımlı-Ərdəbil-Tehran-İtaliya marşrutunu əsas götürür. Hər halda tədqiqat üçün yeni bir səhifəyə ehtiyac var...
Başqa bir araşqdırma materialında (kəşfiyyat mayoru Poltavçev) qeyd olunur ki, müharibə ərəfəsində İ.Stalin altı dəfə xəlvəti yolla Demon yaşayış məntəqəsində olub... Nə üçün, kimin yanında? Bu suallar açıq qalır. Lakin “Qadağan olunmuş indeks” kitabında qeyd olunur ki, Demon yaşayış məntəqəsində elə ilahi bir güc olub ki, o güclə Hitler ordusunu susdurmaq, onun qarşısına sədd çəkmək mümkün olardı (?).
Demon kəndi tədqiq olunub. Başqa məlumata görə Demon kəndində 173 tanınmış dünya liderlərinin məzarı var. O, məzarlar indi dağıdılıb, məhv edilib... amma fakt faktlığında qalır. Baxmayaraq ki, Demon kəndi haqqında əfsanələr daha çoxdur... amma bizim tədqiqatımızın məramı başqadır.
Araşdırma materiallarına görə Vatikanda təcili olaraq Demon kəndi istiqamətində tədqiqatlar, elmi-siyasi-fəlsəfi araşdırmalara rəvac verildi (Əgər bu gün XVI Benedikt, Roma Papası istefa verirsə, Vatikan silkələnib, dağılarsa... onun səbəblərindən biri Demon yaşayış məntəqəsidir. Vatikan özgə qan altında yaşamaqdan bezib “yoruldu”). Araşdırma materiallarına görə bu gün on altı nəfər əsli, soykökü Demon olan qız Vatikanda ailə qurub (?). Əslində, mən hələlik bütün bunları təhlil etməkdə çətinlik çəkirəm. Görünür bizlər tariximizin “sahillərində” gəzib-dolanmaqdan o yana gedə bilməmişik...
Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanda ilk qarğış-nalə ocağı Demon yaşayış məntəqəsi olub. İlk qarğış haqsızlığa və ədalətsizliyə qarşı Demonda yaranıb. Məlumata görə Demonda yaşayan Əmir Meydan adlı bir arıçı “onun bal arılarını qırıb çatan, acı tüstü ilə zəhərləyib məhv edən, dağıdanlara üzünü tutaraq, Allahı köməyə çağırmışdı. Allah mərhəmətli və səbirli olduğundan cəzanı gecikdirmişdi”. Əmir Meydan adlı arıçı bu dəfə “üzünü” Şeytana tutub qışqırmışdı. Şeytan onun qarğışına yardımçı olmuşdu. Baş verən qanlı və dəhşətli hadisədən sonra Əmir Meydan səhv etdiyini anlamış, yaradandan aman diləmişdi. Bu qısa fəlsəfi düşüncəni istefaya gedən XVI Benedikt özünün “Mərhəmətli xristian” adlı qeydlərində qələmə alıb. O, 2010-cu ildə Parisdə, sonra Londonda çap olunan 100 səhifəlik əsərində bunu da xatırladır ki, Allah imkan versə, mən Demona gedib oradakı “daşa dönmüş Peyğəmbəri ziyarət edəcəm” (Mən çox təəssüf edirəm ki, bütün bunlar ətraflı tədqiq olunub araşdırılmır).
XVII hissə: Bu ərazilərdə doğulan qız uşaqlarının gen kodları bədənə daxil olan zəhəri tez parçalayır və dünyada analoqu olmayan genetik bazadır
XIX əsrdə yaşayan ingilis saatsazı (öz siyasi dünya görüşünə görə məşhur olan) Edel Harold öz müştərilərini qan qrupuna görə altı yerə (?) bölmüşdü. Sonra beş yerə böldü. 1889-cu ildə saatsaz özünün ilk əlyazmasını -“Amansız məhkəməyə hazır ol!” düşüncələrini nəşr etdirir. Saatsaz bu kitabında öz həmyerlilərinə başa salmağa çalışır ki, imkan tapıb dünyanın Kür və Araz adlı çaylarının axarı boyunca, yəni sahillərində yaşayan ailələrlə qohum olmağa, qohumluq əlaqələri qurmağa çalışın. 1890-cı ilin payızında ingilis məhkəməsi onu ingilislər arasında qalmaqal yaratdığı üçün üç ay həbs və cərimə edir. Maraqlısı bu idi ki, ingilis saatsazı öz əsərində Ağ və Qırmızı qızılgül yaşayış məntəqələrinin adını çəkir. Şübhəsiz, biz bu yaşayış məntəqələrinin indiki adlarını, ərazi dairələrini təqribi də olsa, müəyyən etdik. Məsələn, Ağ qızılgül dedikdə saatsaz indiki Alcalı və Qızılağac yaşayış məntəqələrini nəzərdə tutur (Saatsaz qeyd edir ki, Ağ qızılgül ərazisində qız və gəlinlərin əksəriyyətinin adları Zəhra və Fatimə... idi- araşdırma materiallarına görə məhz Alcalı və Qızılağac ərazisində həmin adlar çoxluq təşkil edir). İngilis saatsazının Qırmızı Qızılgül kimi yer adları, yaşayış “ünvanları” bizim üçün maraqlıdır. Belə çıxır ki, Salyan ərazisi əvvəlcə Qırmızı Qızılgül adlandırılıb. Nə üçün? Deyək nə üçün, hansı səbəbdən ingilis saatsazı Edel Harold öz əsərində bu yerləri nişan verir. O, yazır ki, Kür çayının qırağındakı on bir nöqtədə yer əbədi həyat üçün və eləcə də insan qanını duruldan, qandakı “zir-zibili” öldürüb, onu təmizləyən təkan verir. Bütün bunlar ona vaxtilə neft və qaz, qızıl yataqları axtarmaq üçün dünya səyahətinə çıxan babası Karl Syuardan qalıb. Saatsaz yazır: “Kür qırağının on bir məkanı Alay ərazisində (indiki Muğan Gəncəli-Xalacdan Cənub istiqamətdəki ərazi) həmişə babam Karlın dilində əzbər olub. Bu on bir məkanın hər birinin arasındakı məsafə 200-250 metr arasındadır. Allah o əraziləri müsəlmanların şərəf və ləyaqətlərinə uyğun paylayıb. O yerdə heç vaxt qeyri-qanuni uşaq dünyaya gəlməz. Doğulsa da çox yaşamaz. Məsələn, 1-ci məkan (yəni torpaq adası) insanın bədənini rütubətdən qoruyur. Onun sümüklərindəki ağrıları, sızıltıları dabanından çəkib çıxarır. 2-ci məkan insanın orqanizmindəki pozulmuş bütün simmetriyanı yoluna qoyur, bərpa edir. 3-cü məkan sonsuzluğu ləğv edir. 4-cü məkan ürək və baş döyüntülərini tənzimləyir, damarları təmizləyir. 5-ci məkan insan sifətinə gözəllik və aydınlıq gətirir. 6-cı məkan qan döyüntülərini (güman ki, sohbət təzyiqdən gedir) aradan qaldırıb, tənzimləyir...”
Mən ingilis saatsazın açıqlamasını yarıda saxladım. Təqribi hesablamalarla həmin on bir məkanı xəritədə qeyd etdim. Maraqlı və ciddi məsələdir. Saatsaz Edel belə bir məsələni də vurğulayır ki, bu yerlər uğrunda tarixdə böyük çarpışmalar olub. Kür və Araz çayları ilə bağlı kəşfiyyat generalı, I Pyotrun (1682-1725) yaxın dostu olan Serq Sambanın xüsusi qovluğu var. RF-nın Krem kitabxanasında saxlanılan, 1999-cu ildə “BP” neft şirkətinin iqtisadi kəşfiyyat dəstəsi tərəfindən oğurlanan və nəhayət 2008-ci ildə geri alınan qovluq tam məxfi sənəd kimi saxlanılır. Serq Sambanın topladığı materiallar Kür və Araz çayları ilə bağlıdır. General yazır ki, Kür qırağının meşələri cərgəsində “Ekvador” və “Günəş boyağı” deyilən iki ağac var. O ağaclar on ildən bir artıb, pöhrə verir. Nə qədər qırılıb, çatılsa da onun kötüyü ölmür. Torpağın dərin qatında yatır. O, 1722-ci ildə I Pyotra yazdığı arayışda qeyd edir: “...Əlahəzrət üçün aydınlıq gətirirəm. Kür çayının Azərbaycandan keçərək Xəzər gölünə tökülən səmtində böyük çiçəklənmə, zəngin xəzinə var. Bu barədə VIII əsrdə şərq filosofu Maizi Əl Qasim ibn Tumm məlumat verir. Kürü kəşf və ram etmək Böyük Əlahəzrət üçün, elə də böyük cəsarət tələb etməyən Rusiya üçün vacibdir. Böyük və gələcək Rus millətinin genetik quruluşunu Kür və Araz çayları qədər dəyişmək gücündə olan ikinci “həyat” yoxdur. Əlahəzrət! Böyük və gələcək Rus millətinə kömək edin...”
Araşdırma materiallarına görə Kür və Araz çayları ilə bağlı rus vətəndaşı, çar generalı bunu da qeyd edir ki, Kür və Araz çaylarının sahillərindəki “Elon” icmasının bir qolu isə Amerikanın Alabama ştatınadək gedib çıxır. Məlumata görə “Elon” icmasının üzvləri Rusiya İmperiyasında başlanan I Pyotrun ilk “genetik təmizlənməsində” aktiv rola malik olub. Qeyri-qanuni doğulanlar Rusiyanı fəlakətə apardığından I Pyotr kəşfiyat generalı Serq Sambanın təklifini qəbul edir. Çıxış yolu kimi qəbul edilən bu təklif mahiyyətinə görə maraqlı idi. General təklif edirdi ki, Rusiya Kür və Araz qırağında (söhbət Azərbaycan sərhədlərindən gedir) yaşayan “Elon”, “Tölan” (talış?) icmalarından 100 (yüz) nəfər sağlam qüssəli oğlan seçilərək Rusiyaya göndərilsin. Bu ari uşaqları (şübhəsiz Azərbaycan balaları) rus qızları ilə nigah bağlayaraq, rəsmi qaydalarla ərazidə yaşasınlar, doğub törəsinlər. İkinci məsələ də bu idi ki, Kür və Araz qırağındakı bu icmalardan dünyaya gələnlər qeyri-qanuni doğulanlara qarşı amansız və barışmaz olublar.
Araşdırma materiallarında qeyd olunurdu ki, Azərbaycanın gücü o vaxt əlindən alınacaq ki, onun qanına hansısa bir iudey qanı qarışmış olsun. Məlumata görə I Pyotr belə demoqrafik və genetik islahatlarla öz millətini və ölkəsini həm iqtisadi, həm elmi və həm də mənəvi psixoloji cəhətdən xilas etdi. General bu məsələlər fonunda başqa bir maraqlı məsələyə toxunaraq yazır ki, I Pyotr həmişə çörək yeyəndə tələsir, əsəbləşir, çörək tikələrini qoparıb, atır, faktiki olaraq çörəyə böyük hörmətsizlik edirmiş. Bu onun özündən asılı olmadığından əziyyət çəkir, diplomatik görüşləri təxirə salırdı. Şübhəsiz, bizim aləmdə, süfrə başında çörəyi qəzəblə parçalamaqdan amansız bir iş yoxdur. Şirvan zonasında buna həmişə pis baxıblar. “Çörəyi kəsərkən Allahı çağır”- deyən Şirvan Şeyxi Şövqizadənin fikrincə I Pyotrun sətəlcəmdən ölməsinə səbəblərdən də biri elə bu məsələ olub. Araşdırma materiallarında çar generalı, əslən belorus olan Serq Sambanın fikrincə Kür və Araz boyunca yaşayan və işləyən “Elon” tayfasının ömürləri həm də qısa olub. Qırx yaş onlar üçün “həyat vəsiqəsi” olub.
Pentaqonun Hərbi Kəşfiyyat İdarəsi əməkdaşlarının topladıqları materiallara görə (Professor Xaritonov şərh edir) Göyçay rayonunda doğulan uşaqların gen kodları arasında elmə məlum olmayan məsələlər var. Professor Xaritonov RF-nın Təhsil Nazirliyinə məsləhət görürdü ki, Azərbaycanın məhz Göyçay rayonu ərazisində doğulan və ali təhsil almaq istəyi olan uşaqların Moskvanın, eləcə də digər regionların ali məktəblərinə oxumağa göndərilməsi istiqamətində Azərbaycan dövlətinə müraciət etsin. Çünki Göyçayda dünyaya göz açan uşaqların 240, 360, 404, 428 saylı gen kodları Rusiya üçün çox vasib və lazımlı idi. Çünki məlumatlara görə bu gen hüceyrələri beyin mərkəzini möhkəmlədir, onun ağıl və idrak dərəcəsini artırır, ən ağır xəstəliklərə qarşı immunitet artırır. Biz bu məsələlərdə professor Xaritonovun materiallarına daha çox istinad edirik. Çünki hörmətli professor uzun müddət İmişli, Qəbələ, Ağdam, Xankəndi ərazilərində genetik tədqiqatlar aparıb. Onun fikrincə, məsələn, İmişli və Qəbələ ərazilərində doğulan qız uşaqlarının gen kodları bədənə daxil olan zəhəri tez parçalayır və bu istiqamətdə dünyada analoqu olmayan genetik bazadır. Həmçinin professor göstərir ki, belə genetik kodları daşıyan qız uşaqlarının (analar) məğlub etmək çətindir. Onlarda vətən, övlad və millət anlayışları daha ciddi qəbul olunur.
***
Hərbi kəşfiyyat generalı, uzun müddət genetik araşdırmalarla məşğul olan... öldürülən Y.Antonovun “25 saylı xüsusi qovluğ”undakı beşinci arayışı daha tutarlıdır. General yazır ki, yeni yüzilliyin (yəni yaşadığımız XXI əsrin) birinci iyirmi ilində (ola bilsin 2015-2020-ci illərdə) dünyanı “Göz qurşağı” deyilən bir xəstəlik bürüyəcək. Bu xəstəliyə tutulan şəxsin həyatda salamat qalması qeyri-mümkün olacaq. Çünki xəstəliyə tutulandan cəmi iyirmi dəqiqə sonra insan öz kimliyini, yaddaşını, ünvanını, adını, görmə qabiliyyətini itirir və “günəş batanadək” həlak olur. Həkim Y.Antonov yazır: “Apardığımız araşdırmalara görə, “Göy qurşağı” adlandırdığımız bu xəstəliyin dərmanları Azərbaycanın Xaçınçayla Qarqarçay arasındakı Xanabad, Daşbulaq, Fadu ərazilərində (Dağlıq Qarabağ yaşayış məntəqələrində) və s. axtarmalı olacağıq”.
Mən buradakı fakt və fikirləri geniş şərh etmədim. Çünki bu məktubda Qazaxıstanın, Özbəkistanın və Türkmənistanın adları qeyd olunur.
Etinasızlıq və biganəlik Azərbaycanı “Qarğa təbəssümü” ilə üz-üzə qoydu. Nəyin bahasına olursa-olsun millətin genefondunu xəstə “Qarğa təbəssümlərindən” xilas etmək lazım gələcək. Şübhə etmirəm ki, bizim bu istiqamətdə həm güclü səhiyyə və təhsil, ekologiya ləyihələrimiz var. Hər cür sistemin elmi, tədqiqat potensialına gəlincə, onların vətən və millət, torpaq sevgisinə də heç bir şübhəm yoxdur. Sadəcə millət və vətən sevgisini göstərmək lazımdır.
XVIII hissə: Bakıda dünyaya gələn qızları aldatmaq, təhqir edib, sarsıtmaq Allah tərəfindən günah sayılır- Allah o qızları özü qoruyur və özü də mühakimə edir
BAKIM MƏNİM - PAKIM MƏNİM. Araşdırma materiallarına görə hələ 1484-cü ildə Böyük Britaniya kralı III Riçard (1452-1485) öz səhabələri və dövlət məmurlarına qəribə bir vəsiyyət edir. Kral “Vəsiyyətnamə”sində Azərbaycanın coğrafi quruluşunu təsvir edir, qədim Bakı haqqında fikirlərini yazır. Kral qeyd edir ki, Bakı Qüdsə (indiki Yerusəlimə) bərabər müqəddəs bir şəhər olacaq. O, yazır: “Mən kral ailəsinin cavan nəslinə tövsiyə edirəm ki, doğmaq üçün öz hamilə qadınlarını o şəhərə aparsınlar...”
Kral III Riçardın “Vəsiyyətnamə”si diplomatik sənəd kimi ölkənin ən məxfi arxivi hesab olunan “Mİ-6”-nın (kəşfiyyat idarəsinin) sandığında qorunur. Məlumata görə kral bunu da xatırladırdı: “Bakının Şimal hissəsində doğulan qızlar daha ağıllı və xəstəliklərə immunitetli olurlar. Cənub hissəsində doğulan qızlar görmə qabiliyyətlərini tez itirir, “yaman şiş azarına” (yəni xərçəngə) həssas və kövrək olurlar. Onlarda analıq hisləri, mərhəmət və etibarlı olmaq kimi ciddi görüntülər var. Qərb hissəsində dünyaya gələn qızları aldatmaq, təhqir edib, sarsıtmaq Allah tərəfindən günah sayılır. Allah o qızları özü qoruyur və özü də mühakimə edir. Şərq hissəsində doğulan qızların himayəçisi Mussa, İsa və Məhəmməd Peyğəmbər olur. Mən o qızlar haqqında daha heç nə əlavə bir şey bilmirəm...”- deyən III Riçard iddia edir ki, bütün bunları mənə krallığın filosofu Henrix danışıb.
Maraqlı məqamlar var. Tarixə nəzər salaq. Məsələn, Azərbaycanın Tibb Tarixində (belə bir mükəmməl tarix nə vaxt yazılacaq, məlum deyil) Bakı və ətraf ərazilərdə dünyaya göz açan uşaqların taleyilə maraqlanmaq istədim, bir şey alınmadı. Amma aydınlaşdırdım ki, Bakıda ən bilikli və ağıllı nəsillər (mən varlı demirəm) şəhərin Şimal hissəsində yaşayıb. Məlumata görə ilk mikrobioloq (onun haqqında heç kəs danışmır) Gövhər xanım Hacı Salman qızı Abbas-Quliyeva (mən familiyasının yazılışına toxunmadım) olub... Və yaxud 1504-cü ildə Bakının gələcək xəritəsini ilmələrlə, füsunkar naxışlarla xalça üzərində Fatimə xanım Böyük-Elçizadə hazırlayıb... Bütün bunlar itirilmiş, unudulmuş, məhv edilmiş tariximizin bir parçası olaraq qalır (Bu gün o qədər yalan məlumat və informasiyalar eşitdik ki, indi çox mətləbləri ayırd etməkdə aciz qalmışıq).
Digər tərəfdən Bakını 1604-cü ildə ilk epidemiya- vəba epidemiyası məhz Şimal tərəfdən iflic edib. Vəba virusu şəhərin Şimal hissəsindən girib, Cənubundan çıxıb... Bir gündə 1200 nəfər hamilə qadın və yenicə ailə quran qız xəstəlikdən vəfat edib... Bundan sonra şəhərin cənub hissəsində qadınlar “döş yarasına, sinə şişlərinə” mübtəla oldular. Məlumata görə, (Rusiyalı səyyah, həkim S.D.Maksimov-Tumanovun araşdırmasına istinadən) Bakıda ilk xərçəng yarası 1509-cu ildə tacir Hacı Məri Sultanoğlunun ailəsində aşkar edilib. Zahirən keçici olmayan bu bəla qeyd etdiyimiz ildə qadın və qızlarımızı zəlil qoydu. Bir il ərzində 470 nəfər (şübhəsiz Tumanovun bu rəqəmi təqribidir) qadını məhv etdi...
Amma Bakını 1632-ci ildə ziyarət edən ingilis Pari Dun xatırladır ki, mən bu yerlərə Kral III Riçardın vəsiyyətnaməsi əsasında gəldim. Bu müqəddəs diyarı bir tərəfdən Mussa Peyğəmbər qoruyur, bir tərəfdən İsa Peygəmbər qoruyur, bir tərəfdən də Məhəmməd Peyğəmbər...
Araşdırma materiallarına görə ingilis filosofu Parri Dun isə “Yollar, hadisələr, qeydlər” kitabında yazır ki, Böyük Britaniya Kralı III Riçard fikirlərində iddialı idi ki, Bakı dörd bir yandan su ilə, göl və gölməçələrlə əhatəli şəhər olacaq. Əslində Bakını bu su hövzələri xilas etməli idi. Bizimçün müəmmalı məsələ bu idi ki, Kral III Riçardı Bakıya bağlayan nə olub?.. Araşdırma materiallarına görə kralın anası Eri Yekaterina məhz Bakıda anadan olub... Filosof Pari Dun isə qeyd edir ki, mənim ancaq Xəzər gölü haqqında məlumatım var...
Faktiki olaraq Bakı bu gün Şimaldan Böyük Şor gölü, Cənubdan Xəzər dənizi, Şərqdən Bülbülə gölü, Qərbdən isə Qanlı göllə əhatə olunub. Maraqlıdır ki, deyimlərə görə Böyük Şor Gölünü Musa Peyğəmbərin, Xəzər Dənizi Məhəmməd Peyğəmbərin, Bülbülə gölü (ilk dəfə kiçik bulaq şəklində qaynayıb çıxan) İsa Peyğəmbərin nidaları altında yaranıb. Qanlı Göl isə Allahın istəyi altında əlavə bir nicat mənbəyi kimi mövcud olub. Uzun müddət gölün ətrafında qurulan rus istehkamlarındakı açıq və yaxud məxfi silahlar məhz Qanlı Gölün suyu ilə yuyulub. Çünki araşdırma materiallarına görə bu suyun tərkibində olan kimyəvi birləşmələr (kəşfiyyat sənədlərində ona “Farium-2” deyilir) hərbi texnikanı paslanmaqdan, dağılmaqdan qoruyub.
Məlumata görə 1806-cı ildə yaranmış Böyük Şor Gölündən sonra, Bakının Şimal yaşayış məntəqələrində ölüm halları 11 dəfə azalır, ölümcül xəstəliklərin sırasında qızlar 55 faizə çatır (Biz bu araşdırma nəticələrini hərbi kəşfiyyat generalı, 1803-cü ildən 1819-cu ilədək Bakıda məxfi missiyanı yerinə yetirən A.N.Furmanovun materiallarına istinadən verdik). Qəribə də olsa, təbiət regionda itirilmişləri geri qaytarır. Müqayisə üçün deyək ki, nə qədər ki Qanlı Göl indiki Yasamal rayonu ərazisində qurudulmağa başlanıldı (2005-ci il), həmin ərazidə yaşayan əhali arasında xərçəng və yaxud yaman şiş halları genişləndi. Xüsusən Qanlı gölün qurudulmasına başlanandan sonra həmin ərazidə yaşayan qız-gəlinlərin arasında xərçəng 2,5 dəfə artmağa başladı (Amma el qınağından sonra gölün qurudulması məsələsi dayandırıldı). Qanlı Gölə hücumdan sonra ərazidə vərəmin sindromları yarandı. “Yasamal sindromu” daha ağır və öldürücü idi. Yaşı 20-30 arası olan insanların böyük bir qismi isə mənəvi-psixoloji cəhətdən iflic olurdu, darıxırdı.
Araşdırma materiallarına görə gölün ətrafındakı yaşayış məntəqələrində heç kəsin gözləmədiyi, digər tərəfdən elmə məlum olmayan xəstəliklər peyda oldu. Məlumata görə Yasamal rayonu ərazisində- Qanlı Göl zolağı boyunca salınmış yaşayış massivində kütləvi qızdırma xəstəlikləri, mədə xorası, ürək-damar və qan təzyiqi və digər bəlalardan əziyyət çəkənlərin sayı bilinmirdi... Digər bir araşdırma materialına görə 2005-ci ilin sonunda Kanada iş adamlarının imzası ilə Nazirlər Kabinetinə və ölkə başçısına məktub ünvanlandı. Amma məktuba cavab verilmədi. Belə olanda gölün ətrafında təpəciklərdə məskunlaşan iş adamları ölkə başçısına ikinci etiraz məktubunu yazdılar (?)...
Məlumata görə, “Qanlı Göl” quruduqca (gölün suyu süni şəkildə buxarlandırılır, məcrası qurudulurdu) ətrafda doğulan uşaqlar sırasında şikəstlik artırdı... Eləcə də Yasamal qəbristanlığı artıq hissə-hissə iki santimetr çökmüşdü. Bütün bunlar artıq müşahidə olunurdu...
Mən yenidən qayıdıram kəşfiyyat generalı Antonovun “Məxfi Arayışı”na. General həmin məktubun bir yerində (on birinci abzasında) hökumət və dövlət rəsmlərinə xatırladırdı ki, Bakını əhatəyə alan su hövzələri onun təhlükəsizliyinin təmin edən əsas faktorlardan biridir. “Onu dövrələyən göllərdən biri quruyarsa və yaxud çəkilib gedərsə Bakı məhv olar, şəhərlə insan arasında simmetriya pozular, nəticədə şəhər gözlənilmədən çökər...”- deyən kəşfiyyat generalı haqlı idi. Çünki Bakını bütün qütblərdən əhatə edən, dövrələyən göllər biri-birilərilə sıx təmasdadır. Bu simmetriyanı pozmağı isə heç kəs yəqin ki istəməzdi.
Kəşfiyyat generalı Y.Antonov bunu da xatırladırdı ki, Bakının yaşayış məntəqələri xüsusi “cədvələ” malikdir. O, şübhə etmirdi ki, bu “cədvəl” uğrunda ola bilsin kiçik çarpışmalar da baş versin. Məsələn, generalın əldə etdiyi “IX əsr cədvəli”ndə Bakının “həyatı” təsvir olunurdu. Məlumata görə şəhərin on bir nöqtəsi- yəni ərazisi insan üçün daha önəmli hesab olunur. Hökmdarlar, məşhur din xadimləri öz yaşayış sahələrini həmin ərazilərdə təyin edərdilər. Məlumata görə Bakının on bir nöqtəsində yaşayış daha təhlükəsiz olur. Baş verən zəlzələlər, sel və güclü qasırğalar, bədbəxtlik və ölüm gətirən hadisələr on bir nöqtədən həmişə yan keçir.
Qeyri-qanuni və yaxud ölçülüb-biçilmədən salınan qəbristanlıqlar Bakı üçün “ölüm hökmü” hesabındadı. Və yaxud Bakının Şimal-Şərqində əlli üç metrlik ərazidə cəmi 13 dəqiqə dayanmaqla bədəndə və yaxud insan orqanizmindəki ən ciddi xəstəliklərdən uzaq düşmək mümkündür. Digər tərəfdən Bakının Cənub-Qərbində doqquz metr ərazidə dayanmaqla insanda ruh təzələnir, onun bədənindəki ən ciddi ağrılar “sovrulub çıxarılır”, görmə qabiliyyəti normallaşır və ən nəhayət beyin hüceyrələri aktivləşir, yaddaş itilənir. Məlumata görə vaxtilə ölkə başçılarının bağ və yaşayış məskənləri məhz həmin “on bir nöqtəni” əhatə edən ərazilərdə seçilib (Qeyd edim ki, araşdırmalar zamanı məlum olub ki, Azərbaycanda, onun şəhər və kəndlərində belə ərazilər var çoxdur). Eləcə də Bakı məscidlərinin birinin günbəzi altında dayanmaqla, məbəd qapısında baş əyib, təzim etməklə, kilsə suyu içməklə insan bədənindəki bütün “göz dəymələr”, “oxlanmalar”, “bəd nəzərlər” götürülür və yaxud əriyib bədəndən çıxır. Daha maraqlı və hamımız üçün önəmli bir məsələ: Bakıda üzü Xəzərə dayanıb dua etmək, Allahdan istək diləmək Bakının üstünlüklərindən sayılır.
Kəşfiyyat generalı Y.Antonovun “Bakı cədvəli” maraqlı olduğundan ciddi tədqiqat və əlavə araşdırmalar tələb edir. “Bakı cədvəli” o qədər ciddi və maraqlı tərtib olunub ki, onu oxumamaq mümkün olmur. Onu da xatırladım ki, bu cədvəldə 145 səhifəlik “Xalqların və millətlərin manifesti” kitabını imzalayan on üç məşhur və tanınmış şəxslərin adları var.
Araşdırma materiallarına görə biz Bakı şəhərinə obyektiv mövqedən yanaşmırıq. Bütün bunlara görə təqribən bir neçə ildən sonra (cədvəl göstəricilərinə görə apardığımız tədqiqatlar belə göstərir) Bakı dünyanın 26 “Yorulmuş şəhərlər” kateqoriyasına- kitabına salınacaq.
XIX hissə: “Mənə Qəmərbulaqda bitən Əqrəb gülündən gətirin”
Bu gün dünyanın bir sıra ölkələrinin strateji proqramlarında Bakı ilə bağlı olan bir sıra məxfi layihələr plandadır. Bu layihələrdən- “Sur-4”, “Erisan-5”, “T.U.N-01”, “FOS” kimi Bakı və bakılılarla bağlı layihə və proqramları xüsusi qeyd etmək lazımdır. Araşdırma materialları göstərir ki, bu layihələrin də özəyində xarici kəşfiyyatın hərbi sənaye komplekslərində, laboratoriyalarında hazırlanmış psixoloji terror əsasları ilə qurulmuş “Qarğa təbəssümü” proqramı dayanır.
Məlumata görə Bakı ilə yanaşı respublikanın əlavə bir neçə şəhər və rayonunun da xarici kəşfiyyat sənədlərində, strateji araşdırmalar mərkəzlərində “adları” çəkilir. Bütün bunlar maraqlıdır. Onu da qeyd edim ki, bütün bu araşdırma materialları heç də maraq üçün açılmır. Bu həm də bizim sabahkı faciəmiz olaraq qalır. Amma hazırda biz bu faciəni yaşayırıq.
Araşdırma materiallarına görə hələ 1827-cü ilin avqustun 27-də, Roma vaxtilə saat 12-də yeraltı təkan baş vermiş, nəticədə Vatikan saatları həmin vaxt gözlənilmədən dayanmışdı. Taxtadan, şüşədən və “yüngül dəmir”dən düzəldilmiş əqrəb qopub tökülmüş, qum dənəcikləri doldurulmuş “Saat kolbalar” çat vermişdi. Vatikan rəhbəri XII Lev (1823-1829) iddia edirdi ki, kardinallar və onun dəftərxanası Azərbaycanı, xüsusən Bakını, Xəzər dənizini, Kür və Araz çaylarını ciddi şəkildə öyrənməli, o yerlərdə (yəni Azərbaycanda) qərar tutmağı bacarmalıdırlar. Vatikan rəhbəri XII Lev kardinallara müraciətində yazırdı: “Mənə Bakı haqqında çoxlu məlumatlar gətirin... Mənə Qəmərbulaqda bitən Əqrəb gülündən gətirin...”
Məlumata görə, Vatikan arxivlərində saxlanılan bu məktub haqqında 1919-cu ildə Vatikana səfər edən rusiyalı alim-mikrobioloq Sebastiyanovun keçmiş İttifaqın BKİ-nin arxiv sənədləri arasında
saxlanılan “Vatikana salam olsun” əlyazısında məlumat verilir. Bütün bunlara təbii baxıram. Məni ən çox maraqlandıran məktubdakı Qəmərbulaq ərazisində və həmin ərazidə bitən Əqrəb gülüdür... Varmı belə bir bulaq? Varmı belə bir ərazi? Varmı belə bir gül?..
Məlumata görə Vatikanın başçısı XII Lev bədənini bürüyən yaman şişlərdən (ola bilsin xərçəngdən) əziyyət çəkirmiş. İki dəfə Bakıdan ona Əqrəb gülü göndərilmişdi. Kim göndərmişdi, məlum deyil. Amma ehtimal olunur ki, bu gülü ona Bakı Şeyxülislamı yola salıb (?). Digər məlumata görə bu gül XII Levi ölümdən- yaman şişlərdən xilas edib. Vatikan rəhbəri Əqrəb gülündən çay kimi istifadə edibmiş (Bu gün Əqrəb gülü bizim heç “Qırmızı kitab”da da qeyd olunmayıb).
Məlumata görə çox çalışıblar ki, o gülün toxumları Vatikan ərazisində cücərsin, amma mümkün olmayıb. Digər tərəfdən Bakıda bulaq olmayıb... Araşdırma materiallarına görə Qəmərbulaq yaşayış məntəqəsidir və ola bilsin ki (?) həmin yaşayış məntəqəsi bugünkü Ramana qəsəbəsidir. Əqrəb gülü də, yəni xərçəng xəstəliyinin dərmanı olan, onu birdəfəlik məhv edən bu gül də elə Ramana bağlarında bitirmiş. Araşdırma materiallarına görə 1938-ci ilin aprelin 12-də Ramana ərazisinə gələn ingilis səyyahlarından ibarət “Ekspedisiya qrupu” (?) Əqrəb gülünü köklü-köməcli yığışdırıb, Londona aparıblar... Ola bilsin, hardasa bu faktlarla bağlı dumanlı məsələlər olsun... amma, hələ ki fakt faktlığında qalır... Kür və Araz çaylarına gəlincə, bununla da bağlı qəribə və maraqlı məsələlər var. Məsələn, məlumata görə (“Vatikana salam olsun” əlyazısı) Kür çayının Şərq hissəsinə düşən Maralbatan yaşayış məntəqəsində (indiki Duzdaq gölü və Kürqaraqaşlı ərazisi) tutulan balıqlar (Maralbatan balıqları) çiy halda, yəni bişməmiş yeyildikdə (həmin balıqlar çox kiçik olur) insan orqanizmində “Şəkər” problemi təmizlənir, həmin şəxs bir daha qan təzyiqinə tutulmur. Ehtimal olunur ki, Maralbatan (şəfa gətirən) balıqları Kür çayından ayrılan su kanallarında getsin (?).
Mən nə üçün Vatikan rəhbəri olmuş XII Levin yaşam tarixinə nəzər saldım? Ona görə ki, Sovet hərbi kəşfiyyat generalı Y.Antonov “Məxfi Arayışı”nda XII Levin adını çəkir və onun “Vəsiyyətini” keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində yaşayan xalqlara və millətlərə, onların genetik kodlarına, mənəvi-əxlaqi dəyərlərinə, adına və ənənələrinə, dininə və dilinə qarşı hərbi sənaye komplekslərində hazırlanan, zəhərli tele-layihələrin (“Qarğa təbəssümü” yaradan tele-layihələr) tərkib və ayrılmaz hissəsi hesab edir.
Məlumata görə Kür qırağının (Salyan yaşayış məntəqəsi ərazisində) Yağmurlu, Ballıdədə ərazilərində (indiki Xəlfəli, Hacı Sələfli kəndlərində) çox qəribəliklər var. Məsələn, Sovet İttifaqı Səhiyyə Nazirliyinin “Məxfi şöbəsi”nin əməkdaşları belə qənaətə gəlirlər ki, Biləsuvarın cənubundakı yaşayış məntəqələrində (Aşağı Cürəlı, Ağalıkənd, Əmankənd) dünyaya gələn uşaqlarda artım olmur, “İmmunitet tələbi” çox aşağı olur. Məhz bütün faktları izah edən Moskvalı hərbi həkim M.S.Leginov yazır ki, xarici kəşfiyyat idarələrində adları qeyd olunan yaşayış məntəqələrində qəbiristanlıq salmaq olmaz. Səbəblərdən biri budur ki, həmin ərazilərdə insanlar bir göz qırpımında ən ağır bəlaya tutulur. Yəni, yatır... və bir daha oyanmır. Bütün bunlar regionda “əsl azərbaycanlının doğulması”na, onun inkişaf etməsinə mane olan “Kordova Mərkəzi”nin əsl iş metodlarından biridir.
Araşdırma materiallarına görə döllərin ana bətnində “istənilən səmtə” proqramlaşdırma layihəsi əslən Tunisdən olan “Şebbi qrupu”na məxsusdur. Tunisdə özəl və məxfi klinika sahibi olan toksikoloq Mahun Şebbi ixtira etdiyi bu pereparatları 2009-cu ildə Fransa Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinin dördüncü şöbəsinə “hədiyyə edib” (əslində satıb). Fransızların “Dördüncü şöbəsi” məlumata görə “Sınaq pereparatları”nın hazırlanması işilə məşğul olur. Digər araşdırma materiallarında qeyd olunur ki, bütün bunlardan sonra- yəni ana bətnindəki “döllərə hücum”dan sonra, doğulan uşaqlarda beyin çəkisi normadan təqribən 5 qram az olur. Nəticədə doğulan uşaq “Diffekto- Logiya” bəlası ilə üz-üzə durur. “Diffektologiya” bəlasına görə doğulan və yarımçıq beyinlə inkişaf edən uşaq bir müddət (yəni 18 yaş həddinədək) ancaq evlərindən (yaşayış məhəllələrindən) ali məktəbə qədər məsafədə düşünə bilir, götür-qoy edir. Beyin yorulduqdan sonra, o dayanır. Yaddaş itir, beyin funksiyaları pozulur... Məlumata görə belə uşaqlar şübhəsiz, bütün uşaqlar kimi normal (ilk baxışda) inkişaf edir, böyüyür. Lakin o, artıq geniş diapazonda düşünə bilmir... “Qarğa təbəssümü”lü bu uşaqların əsl faciəsi isə sonra başlanır.
AĞDAŞ HAQQINDA - DUMANLI DƏRƏNİN SİRRİ. Araşdırma materiallarına görə Ağdaş yaşayış məntəqəsi 1900-cu ilin ortalarında salınıb. Gözdən-könüldən uzaq kiçik bir ərazi kimi insanda təsəvvür yaradan Ağdaş haqqında insanların elə də bilgisi, geniş təsəvvürləri yoxdur. Amma bilsələr ki, bu kiçik ərazisi olan yaşayış məntəqəsi 1910-cu ildən üzü bəri dünyanın bir sıra elmi-tədqiqat mərkəzlərində, hərbi sənaye komplekslərindəki laboratoriyalarda ən məşhur alimlərini-toksikoloqları, mikro-bioloqları, genetiklərı dərindən düşündürür... maraqlı olar. Və yaxud Ağdaşın Korarx və Dəhnəli yaşayış məntəqələri haqqında 1949-cu ilin martın 28-də Kremldə keçirilən və 16 alimin iştirak etdiyi yığıncaqda bəzilərinin düşündükləri qədər də sadə məsələlərdən bəhs olunmayıb. Məlumata görə Korarx və Dəhnəli əraziləri o vaxt rəsmi dövlət sənədlərində, xüsusən kəşfiyyat sənədlərində Dumanlı Dərə adlanırdı. Bu yerləri Siyasi Büroya çıxaran nə idi? Kreml bu yerlərdə nə axtarırdı? Dumanlı Dərə o vaxt (elə indinin özündə də) təkcə Kremli yox, Vaşinqtonu da, Parisi də, Londonu da, Vatikanı da çox ciddi düşündürürdü.
Korarx və Dəhnəli kənd camaatı hələ dərk etmirlər ki, onların ev qurduqları, ocaq qaladıqları yerlər, saldıqları bağ-bağat və dirriklər hansı torpağın, hansı ərazinin üstündədir. Məsələn, İsveç Kralı olmuş V Qustavın həkimi Fridrixin, ölkənin xüsusi xidmət orqanlarına ünvanladığı açıqlamadan məlum olur ki, bu ərazilər dünyanın, yerin və göyün, daha doğrusu Taleyin təmas xəttindədir. Kral V Qustav (1858-1950) iddia edirdi ki, Azərbaycanın Dumanlı Dərəsi bəşəriyyətin, insanlığın yaşaması və onun nəsildən nəslə dəyişməsi üçün vacib faktorlardan biridir.
Araşdırma materiallarına görə bu yerlərin adları (yəni Dumanlı Dərə) keçmiş İttifaqın “KQB” sənədlərində, həmçinin dünyanın məşhur kəşfiyyat mərkəzlərinin məxfi materiallarında Fil Dişi sahilləri ərazisindəki (Sakit okean) Yandina, Çinin Lxasa (Hindistana yaxın ərazi), Yəmənin Taiz, İranın Abadan yaşayış məntəqələri cərgəsindədir. Dumanlı Dərəni araşdırmaq üçün 1947-ci il sentyabrın 14-də Moskvadan xüsusi göstəriş alan professor E.D.Barxatov kəşfiyyat zabiti olmasına baxmayaraq, ilkin məlumatları ancaq Siyasi Büronun Katibliyi ilə bölürşürdü (tapşırıq belə idi). Şəxsən Stalinin tapşırığı çalışan, Kremldə nüfuz sahibi olan professor “15-ci Arayış”ında əldə etdiyi maraqlı bir məlumatdan bəhs edir. O, yazır ki, Dumanlı Dərədə ilk yaşayış XI əsrdən başlayıb. Bu yerin adı ilk dəfə Misir tarixçisi Məhəmmədin “İtmiş qəbilələr” tarixi romanında çəkilir. Professor Barxatov bunu da yazır ki, Misir tarixçisinin göstərdiyinə görə, Dumanlı Dərə “Müqəddəs ərazilər və yaxud Tanrının diqqətində olan” ərazilərdəndir. İslamın sonuncu Peyğəmbərinin dövründə yaşayan yəhudi cadugəri Yamsı iddia edirdi ki, Dumanla Dərədə kim 15 dəqiqə (ərazinin tən ortasında) dayanıb, əllərini açıb göyə qaldırarasa, o şəxs istər kişi olsun, istər qadın, sonsuzluqdan azad olur. Onun itmiş və yaxud ölmüş hüceyrələri cana gəlib dirilir.
XX hissə: Dumanlı Dərəyə sonsuzluqdan, beyin yaralarından, ürək-damar, qan təzyiqi və şəkər xəstəliklərindən sağalmaq üçün gəlirdilər
Dumanlı Dərə haqqında məlumatların araşdırılması və öyrənilməsi üçün professor Barxatov əlavə həkim komissiyası tələb edir. On yeddi gündən sonra Moskvadan həkim professor Proxinin başçılıq etdiyi kiçik bir komissiya gəlir. Professor Barxatovun qadağan olunmuş “İmmunitet” əsərində (Ağdaşın Dumanlı Dərəsinə həsr olunmuş 158 hissəlik əsəri) bu məsələni ayrıca şərh edilir: “Dumanlı Dərə göy qübbəsindəki (?) Karvan yolunun üstündəki 13-cü ulduzun altına düşür. Bu ərazi 13-cü ulduzun altında dayandığı üçün orada heç vaxt zəlzələ baş vermir. Mən astronomiya elmlərini dəqiq bilmədiyim üçün əlavə şərh üçün ixtisasçı alimlər, mütəxəssislər tələb olunur. Öyrəniləsi məsələlər çox olduğundan çaşıb qalmışdıq...”
Baş Kəşfiyyat İdarəsindən göndərilmiş məktuba cavab olaraq professor Barxatov kəşfiyyat polkovniki Konstantin İmaroviç Medvedenkoya açıqlamasında bildirir: “Siyasi bürodan polkovnik İqnatyevdən aldığım təlimata görə görülən işlərlə bağlı əlavə olaraq sizə də məlumat verim...” Professor Barxatov məktubunda yenə xatırladırdı ki, hökmən MEA-dan göy cisimləri, göy ulduzları ilə yerin təmas xətti, günəş və ayın astronomik fəaliyyətlərilə bağlı məxfi tədqiqatlar aparan alimlərdən ibarət kiçik bir qrupa da Dumanlı Dərədə ehtiyac var. Biz bunu onun sonrakı, biri-birinin ardınca: “Şəxsən Stalin yoldaşa!”- sözləri ilə başladığı müraciət etdiyi məktublarından da görürük.
Onun icazəsiz (?) birbaşa Stalinə etdiyi müraciət bəziləri üçün ürəkaçan məsələ olmur. Nəticədə o həbs olunur. Dumanlı Dərədə gecə ikən həbs olunan professor yoxa çıxır. Ərazidə tanınan məşhur din xadimi Şeyx Şəfizadənin açıqlamasına görə professor Barxatov həbs olunandan iki saat sonra müəmmalı şəkildə “qeyb olur” (?) (Bu günün özündə də cəmiyyətdə insanlar arasında “qeyb olma” məsələsi ciddi məsələ kimi öyrənilməmiş qalır).
Araşdırma materiallarına görə professor Barxatovun “Alim çantasın”da təqribən dörd yüz səhifəlik elmi-tədqiqat materialları, Dumanlı Dərə ilə bağlı məxfi elmi nəticələr olub. Məlumata görə professor Barxatovla bağlı Kəşfiyyat İdarəsində “Professor Barxatovun işi” adlı (016. 444/01) qovluğu açılır. Bu günədək həmin qovluqda Şeyx Səfizadənin açıqlamasından savayı heç nə saxlanılmır.
Saxlanmış digər materiallara görə “Xromosom sindromları: səbəblər, nəticələr” mövzusunda keçirilən Beynəlxalq konfransda heç kəsin gözləmədiyi bir vaxtda professor Barxatov Edmund Daniloviçin adı çəkilir. Sonra onun Azərbaycanın Ağdaş yaşayış ərazisində- Dumanlı Dərə deyilən yerdə insanlıq üçün, bəşəriyyət üçün çox vacib və gərəkli olan elmi işindən danışılır. Bütün bunları Böyük Britaniyadan dəvət olunmuş məşhur genetik professor Marten Hyuz açıqlayır. Çıxışının sonunda ingilis alimi konfransa sədrlik edən akademik M.A.Alekseyevdən onun Azərbaycana, oradan da Ağdaş rayonunun Dumanlı Dərəsinə getməsinə izin verilməsini, şərait yaradılmasını xahiş edir. Lakin İttifaqın Səhiyyə Nazirliyinin Məxfi İdarəsi bu məsələni açıq saxlayır. İngilis aliminin Dumanlı Dərəyə gedişinə mane olur. (Məlumata görə professor Marten Hyuzun təşəbbüsü və yaxud istəyi 1992-ci ilin avqust ayında həyata keçir. İngilis nümayəndə heyəti ilə Bakıya təşrif gətirən professor M.Hyuza icazə verilir ki, o, Ağdaş rayonuna- Dumanlı Dərəyə səfər etsin. Gecə saat 24-dən 1-dək ərazinin başı üstündə dayanan 13-cü Karvan ulduzunu seyr edir. Qeyd edim ki, bu vaxt onun 75 yaşı vardı və Londondakı “Qanköçürmə laboratoriyası”na başçılıq edirdi. Məlumata görə ingilis professoru eks Baş Nazir Marqaret Tetçerin qrupunda Bakıya gəlməsinə baxmayaraq, ərazini dörd gün sonra, (yəni Baş Nazirdən dörd gün sonra) tərk etmişdi. Məlumatlardan o da aydın olur ki, ingilis alimi Ağdaşın Dumanlı Dərəsindən nümunə üçün qan, su, torpaq, xromosom nümunələri götürübmüş. Başqa bir araşdırma materialında isə bildirilir ki, bilavasitə ölkəsinin kəşfiyyat xidmətinin nəzdində olan professor Marten Hyuzun “Qanköçürmə laboratoriyası” 1992-ci ilin oktyabrın 15-də Azərbaycan Nazirlər Kabinetnə ünvanladığı məktubda açıqlama verir ki, laboratoriya Dumanlı Dərədə elmi-tədqiqat məqsədilə əraziyə istənilən investisiyanı qoymağı planlaşdırıb).
Keçirilən konfransdan üç gün sonra kəşfiyyat polkovniki, mikrobioloq Konstantin İmuroviç Medvedenko 1949-cu ilin avqustun 1-də iki nəfər öz həmkarı ilə Kreml tərəfindən Bakıya göndərilir. Avqustun 2-də saat 14.40 dəqiqədə Azərbaycan KPMK-da şəxsən o vaxt respublikaya rəhbərlik edən M.C.Bağırov tərəfindən qəbul olunur. Və Moskvalı qonaqlar elə həmin gün saat 16.00-da Bakıdan qovulurlar... “Pravda” (Moskva) qəzeti (1949-cu il IX-18 - bu sayında qəzetin xüsusi müxbiri S.Aleksandrov Azərbaycan, Ermənistan səhiyyə sistemini təhlil edən analitik yazı çap edir) yazır ki; “Azərbaycanın Ağdaş ərazisiylə bağlı Moskvalı professor və onun dostlarının qovulması səbəbləri araşdırılır. Bu Moskva üçün Bakıdan görünməyən bir addım idi. Professor K.İ.Medvedenkonun işdən kənarlaşdırılaraq, onun təyinat yerinin dəyişdirilməsi də maraqlı məsələlərdəndir...”
Nə üçün K.İ.Medvedenko və onun dostları Dumanlı Dərədən (Ağdaş) qovuldu? Araşdırma materiallarına görə 1949-cu ilin iyulunda bu məsələ yenidən qalxır və professor bu dəfə həm MK-ya, həm də Səhiyyə Nazirliyinə etiraf məktubu yazır (Məhz bundan sonra professorun işilə bağlı sənədlərə yenidən baxılır və o, Moskva şəhər xəstəxanalarına işə dəvət alır). Professor K.İ.Medvedenko məktubunda o vaxt Bakıdan qovulduğu üçün rahatlıq tapdığını deyir. Məlum olur ki, onunla gələnlər ölkənin səhiyyə sistemi üçün məxfi obyektlərin inşasını planlaşdıran alimlər-mühəndislər olub. Başqa məlumata görə, “Dumanlı Dərə”yə məhz sağalmaq üçün, ilk gələnlərdən biri tanınmış dövlət qulluqçusu, o vaxt MK-də seçilib tanınan Skyabin soyadlı şəxs idi. O, yenicə ailə quran qızları ilə gəlmişdi. Araşdırma materiallarına görə Skyabin o vaxt (1930-1941-ci illər) Xalq Komissarları Soveti işləmiş V.M. Molotov idi (?). Və yaxud “Pravda” qəzetinin (Moskva) arxiv sənədlərində S.S.Popov adlı tarixçinin hazırladığı analitik hesabatlarda (məlumata görə Popov 1940-1946-cı illər arası MK-nın İşlər İdarəsində və yaxud 401 saylı “Məxfi otağı”nda çalışıb) qeyd olunur ki, Azərbaycanın Ağdaş, Yevlax ərazilərinə sonsuzluqdan, beyin yaralarından, ürək-damar və qan təzyiqi, şəkər xəstəliklərindən sağalmaq üçün gələn dövrün tanınmış ictimai-siyasi xadimləri, o cümlədən SSRİ Ali Sovetinin Sədri N.V.Podqornıy (1965-1977), kəşfiyyat generalı D.A.Okulov, akademik M.M.Petruşenko, S.A.Boyarin, SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri (1964-1980-ci illərdə işləmiş) A.N.Kosıgin, ixtiraçı-konstruktor O,N.Beqleç, İ.M.Smirnov, eləcə də ayrı-ayrı respublikalarda ən yüksək vəzifələr tutan (Azərbaycan da daxil olmaqla) şəxslərin sonsuz övladları məhz Dumanlı Dərədə sağalıb gedir, bir müddətdən sonra dünyaya üşaq gətirirdilər.
Qayıdaq professor K.İ.Medvedenkonun verdiyi əlavə açıqlamalara. 1949-cu ilin avqustun 22-də imzalanmış sənəddə professor Tarix İnstitutunun Arxivi üçün əlavə məlumatlarda bunu da qeyd edir ki, Azərbaycanın Ağdaş yaşayış məntəqəsi dünyanın bir sıra kəşfiyyat mərkəzlərinin diqqət mərkəzinə düşür. Amma heç kəs bu dərənin sirrini təhlil edə bilmir, ərazinin enerji çəkisiini təyin etməkdə çətinliklər yaranır. Məlumata görə 1949-cu ilin sentyabrın 9-da Ağdaş yaşayış məntəqəsində Moskvadan gələn həkim-mühəndis M.D.Rumyantsov, L.A.Demidov, V.V.Volodin və MN-nin hərbi müşaviri A.S.Jjanov yerli həkimlərin və məmurların iştirakı ilə konfrans keçirilir. Araşdırma materiallarına görə 1949-cu ilin oktyabr ayının 4-də Moskvaya ünvanlanmış məktubda hərbi müşavir A.S.Jjanov xatırladır ki, Bakıya gələn xarici turistlərin bir neçəsi (ər-arvad S.D. və S.M.Dauninqlər) Dumanlı Dərəyə gəliblər. Onlar Ağdaş yaşayış məntəqəsində saxlanılan altı nəfər qadın dustağın taleyi ilə daha çox maraqlanır, harada saxlanmaları haqqında öyrənmək istəyirlər. Başqa bir məlumatda isə əlavə olunur ki, Nyu-Yorkdan (ABŞ) Diplomatik korpusların birində çalışan kəşfiyyat polkovnik İ.D.Borisov Bakıya gələn turistlərin kimliyini, onların maraq dairələrini şərh edən arayış göndərir. Bu arayışdan sonra keçmiş İttifaqın Səhiyyə Nazirliyinin on bir nəfər məsul işçisi Dumanlı Dərə ilə bağlı məlumatların ölkədən çıxmasına görə vəzifədən götürülür, iki nəfər isə həbs olunur (Bundan sonra respublikanın kəşfiyyat setində Dumanlı Dərə və Yevlax ərazisilə bağlı əlavə toplanmış materiallar dərhal yığılaraq Moskvaya göndərilir).
Məlumata görə Nyu-Yorkdan Moskvaya Dumanlı Dərə ilə bağlı 1949-cu ilin noyabr ayının 12-də ikinci arayış göndərilir. Bu arayışda bildirilir ki, Sovet Səhiyyə sisteminin Dumanlı Dərə ilə bağlı apardığı elmi-tədqiqatın gedişi və nəticələri MKİ-ni (ABŞ) ən çox məşğul edən faktorlardan biridir.
Müstəntiq V.Lyubimova həkim İ.Adamuskasa istinadən yazırdı ki, Almaniyanın kəşfiyyat təyyarələri 1942-ci ilin sentyabr ayının 16-da və 17-də ardıcıl olaraq Azərbaycanın hava məkanını pozaraq onun üstündə dövrə vurublar. Dumanlı Dərə ilə bağlı hazırlanmış qovluqlarda o vaxt Sovet İttifaqının Hitler Almaniyasının Köln şəhərindəki hərbi sənaye kompleksində çalışan rus kəşfiyyatçısı A.M.Antonovun da eyni informasiyanı təsdiqləyən sənəd var. Sənədə görə kəşfiyyatçı A.Antonov iddia edirdi ki, Hitler Almaniyasının hərbi kəşfiyyat təyyarəsi Cənubi Qafqaz regionlarında, o cümlədən Azərbaycanın Dumanlı Dərəsində səbəbləri məlum olmayan çəkilişlər aparıb... Məntiqə görə demək Hitler Almaniyasının hərbi təyyarəsi Bakı neftinə görə yox, məhz Dumanlı Dərəyə görə sərhədlərimizi pozub, keçmişdi (?) Demək, toplanmış sənədlərə istinad etsək, Hitlerin qurduğu məşhur Alman kəşfiyyatının- “Abver”in Dumanlı Dərəylə bağlı müfəssəl məlumatı olub.
Sənədlərə görə Rusiyanın tanınmış və dövrünə görə müdrik hesab olunan on bir nəfər din xadiminin hazırladıqları “Məxfi qalan dörd yüz yetmiş səhifəlik məlumat”da ölkənin bir sıra “müqəddəs regionları” ilə yanaşı əl yazısında Azərbaycanın da 163 ərazisi, o cümlədən Ağdaş ərazisi haqqında danışılır. Din xadimləri Kreml üçün, şəxsən İ.Stalin üçün hazırladıqları materiallarda ölkə başçısının daha diqqətli olmasını xahiş edirdilər.
XXI hissə: Qızılbulaqda Ay daha aydın göründüyündən hər ilin mart, aprel və may aylarında bu yerlərə dünyanın varlı adamları gələrdilər
Akademik, təhlükəsizlik problemləri üzrə mütəxəssis S.O.Lısenko iddia edirdi ki, Azərbaycan tərəf nəyin bahasına olursa-olsun ABŞ-ın və Böyük Britaniyanın muzeylərində saxlanılan öz varidatını- Şeyx Səfi xalçalarını- sirli xəritələrini geri almalıdır. Məsələn, Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyindəki Şeyx Səfi xalçası ildə muzeyə 1 (bir) milyon dollar gəlir gətirir. Və yaxud Böyük Britaniyadakı Viktoriya və Albert muzeyindəki “Şeyx Səfi” ildə (London muzeyinə) 2.5 milyon funtsterlinq gəlir verir. Başqa bir məlumatda isə bildirilir ki, London muzeyindəki “Şeyx Səfi” xalçası-xəritəsi Bakı neftinə sahib çıxan Nobel qardaşlarına milyonçu H.Z.Tağıyev tərəfindən hədiyyə adı ilə (1893-cü ildə) bağışlanıb. Buna görə də Azərbaycan tərəf onu geri almaqda acizdir. Eləcə də Nyu-Yorkdakı Metropoliten muzeyindəki “Şeyx Səfi” (1898-ci ildə) xalçası Z.İ.Yeger adlı bir dağ mühəndisi tərəfindən çox baha qiymətə satılmışdı. Rus akademiki S.O.Lısenko yazır ki, Amerika alimləri “Şeyx Səfi”dən həqiqi mənada geniş istifadə etdilər və bu xalça-xəritədəki yanacaq resurslarını göstərən işarələri oxumaqla məşğul idilər. Çünki 1898-ci ildə Bakı neft hasilatına görə Amerika Birləşmiş Ştatlarını ötüb keçmişdi...
Araşdırma materiallarına görə Amerika alimləri “Şeyx Səfi” ilə Dumanlı Dərəni gəzməyə çox tələsirdilər. Kreml isə bütün bunlara mane olmağında idi. Araşdırma materiallarına görə 1951-ci ilin avqustun 27-də Kanadadan, ABŞ-dan, Fransadan, İsraildən, İsveçdən, SSRİ Səhiyyə Nazirliyinə bir-birinin ardınca xüsusi müraciətlər olur. Adlarını qeyd etdiyim dövlətlərin başçıları ayrı-ayrılıqda həm göndərdikləri məktublarda iddia edirdilər ki, birlikdə Dumanlı Dərədə tikilmək şərtilə “Klinika” adlı bir layihə həyata keçirsinlər. Lakin bütün bunlara “yox” cavabı verilmişdi. Nəticədə 1951-ci ilin sentyabrın 1-də ABŞın kiçik həkim qrupu Moskvada, İ.Stalin tərəfindən qəbul olunur. Onlar inandırmağa çalışırdılar ki, dünyanı bürüməkdə olan vərəmə, epidemiyalara, ürək-damar və şəkər xəstəliklərinə qarşı birgə iş görmək niyyətindədirlər. Lakin İ.Stalin buna razılıq vermədi. Çünki həmin vaxt ABŞ ordusu şəkər xəstəliyindən, İsrail ordusu vərəm sindromlarından əziyyət çəkirdi. Amerika həkimlərinin məqsədi bu idi ki, yeni doğulan döllər üzərində sınaqlar aparsınlar. Məlumata görə MKİ-nin bu istiqamətdə məlumatları az idi. Sovet İttifaqı isə həmin vaxt özünün “Səhiyyə və tibbi nailiyyəti”ni bayram edirdi.
RF-nın Hərbi Əks Kəşfiyyat İdarəsində qorunub saxlanılan və həmin vaxt hissə-hissə çap olunan “Mənim şəxsi qeydlərim” dəftərində leytenant D.Markov yazır: “Mən Dumanlı Dərəyə təyinat alanda anlamadım bu yer hardadır. Sonradan mənə anlatdılar ki, bu yer Azərbaycandadır, sənin doğma vətənində... Azərbaycan mənim vətənim olmağına vətənim idi. Mən Lənkəranda sərhədçi ailəsində doğulmuşam. Özümü oralı hesab edirəm. Atam sərhəddə keçinib...Dumanlı Dərədən hamı evakuasiya olmuşdu. Mən və rəhbərlik etdiyim 26 nəfərlik əsgər və zabit heyəti ərazini qarış-qarış gəzdik. Gecələrin birində gördük ki, başımız üstündə, göyün tən ortasında (?) qıpqırmızı bir ulduz asılıb... Qıpqırmızı bu ulduzun altında kim dayanırdısa, o adam özündən asılı olmayaraq qışqırır, od kimi yanırdı... Ən maraqlısı bu idi ki, şiddətli baş ağrılarından əziyyət çəkən əsgərlərin yeddisi bu bəladan birdəfəlik (belə fikirləşirdim) canlarını qurtardılar. Dumanlı Dərəni başdan-ayağa təmizlədik. Əvvəlki görkəmindən də gözəl bir görkəm aldı. Ağaclar əkdik, gül kolları basdırdıq. Bu da mənim missiyam idi, onu da şərəflə yerinə yetirdim. Sonra Dumanlı Dərəni Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Təhlükəsizlik məsələlərinə baxan B.E.Baxışov (səhv etmirəmsə, polkovnik idi) və Bakı şəhər təhlükəsizlik idarəsinin (?) mayoru B.A.Alimova təhvil verib oradan çıxdıq...”
Qeyd iedim ki, Ağdaş ləyaqətli, hünər və cəsarətli, şərəfli ərazilərimizdəndir. Ancaq təəssüf ki, yaxşı öyrənilməyib.
***
Akademik S.M.Kvartsın elmi-tədqiqatlarında göstərilir ki, Azərbaycanın çox möcüzəli və ulu tanrıdan ayrılmış “yüz dörd yaşayış məntəqəsi” var. O, bildirir ki, bu yüz dörd məntəqədə hələ 1839-cu ildən dünya alimləri, filosoflar, genetiklər, təbiblər araşdırmalar aparır. Azərbaycanın yüz dörd məntəqəsi əsrlərdən bəridir ki, ələk-vələk edilir. Akademik yazır ki, Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra (1828-ci il) Azərbaycan iki hissəyə bölündü. O, əlavə edir: “Bununla da bu millətin genetikasında odu söndürmək üçün su olmadı, suyu qızdırıb, qaynatmaq üçün od olmadı...”
AYIN ÜSTÜNDƏ ALLAHA MƏXSUS 99 AD QIZILBULAQDAN GÖRÜNÜRDÜ. Tehran konfransının (1943-cü il) maraqlı, tarix üçün açılmayan və məxfi qrif altında saxlanılan pərdəarxası məqamları var. Müharibədən çıxacaq dünyanın Ruzvelt (ABŞ), Çörçill (Böyük Britaniya) və Stalin (Sovet İttifaqı) arasında bölünmə ehtimalından sonra ABŞ Prezidenti T.Ruzveltin heç kəsin gözləmədiyi bir anda İ.Stalinə bağlı zərfin verməsi beynəlxalq müşahidəçilərin böyük marağına səbəb oldu. Məsələn, İngiltərənin Mİ-6 kəşfiyyat mərkəzi nə qədər cəhd etsə də, məktubun məzmunu haqqında heç nə əldə edə bilmədi. Məktub ancaq İ.Stalinə aid idi. O məktuba nəzər saldıqdan sonra qırmızı qələmlə vərəqin üstündə yazdı: “L.Beriya yoldaşa. Aydınlaşdırmaq üçün”. Tehran konfransında iştirak edən kəşfiyyat polkovniki İ.D.Maqnitski məsələyə münasibətdə şəxsi qovluğu üçün yazır: “Stalin yoldaşı məktubu açmağa qoymamağa çalışsaq da, bir şey alınmadı. O, artıq məktuba, yazılmış və səliqə ilə bükülmüş vərəqə əl vurmuşdu. Açıb oxumuşdu. Biz ehtiyat edirik ki, amerikalılar hər an onu zəhərləyib sıradan çıxara bilərdilər. Bu bizim üçün ehtimaldan çox, artıq həqiqət idi. Məktubda nə yazılmışdı? ABŞ Prezidenti cənab T.Ruzvelt İ.Stalin yoldaşdan Qızılbulaq ərazisini istəyirdi. T.Ruzvelt xahiş edirdi ki, həmin ərazidə işləmək üçün Amerika alimlərinə şans verilsin. Amerika alimlərinin Qızılbulaq ərazisində elmi-tədqiqat işləri üçün ABŞ Prezidenti küllü miqdarda pul təklif edir, laboratoriyaların tikilməsi üçün vəsaitin də ayrılacağını bildirirdi. Amma İ.Stalin yoldaş buna razılıq vermədi”.
Polkovnik İ.D.Maqnitski bunu da qeyd edirdi ki, L.Beriya Qızılbulaq ərazisilə bağlı iki gün Azərbaycana zəng etdi, M.C.Bağırovla danışdı. Məlumat üçün bildirim ki, Qızılbulaqla bağlı Beriya-Bağırov danışıqlarını əks etdirən sənədlər 2003-cü ilin iyun ayının 27-də “İzvestiya” qəzetinin məlumatına görə Moskvada Tarix İnstitutunun Arxivindən oğurlanıb, yoxa çıxdı (Mövzumuz bu olmadığından bununla bağlı danışmırıq).
Araşdırma materiallarına görə bu günədək Qızılbulaq ərazisində doğulan insanların genetikasında xərçəng sindromu, xərçəng xəstəliklərinin əlamətləri qeydə alınmayıb. Bu möcüzə olaraq qalır. O vaxt ölkə başçısı N.S.Xruşşov Kremldə keçirilən müşavirədə etiraf etmişıdi: “Siz bilmirsiz, Qızılbulağı Moskvaya köçürərdim...” Bu fikirləri MN-nin həkimi, professor, mikrobioloq N.N.Muxin öz şəxsi qovluğundakı 11 saylı “Məxfi Arayışı”nda yazırdı.
Məxfi qovluqlarda Qızılbulaqla daha maraqlı və bizim üçün ciddi nəticələr verə biləcək məqamlar var. Məsələn, Qızılbulağı tədqiq edən və şəxsən L.Beriya üçün arayış yazan akademik İ.İ.İvanov IX əsrin tanınmış səyyahı və ilk əczaxana açan həkim Bağdadcahan Yəmən Əl Qasimiyə istinad edərək yazır ki, Qızılbulaqda Ay daha aydın göründüyündən hər ilin mart, aprel və may aylarında bu yerlərə dünyanın varlı adamları gələrdilər. Onlar bu torpaqda sədəqə paylayır, sübhədək namaz qılıb, ehsanlar verib, toy çaldırırdılar. Akademik yazır: “Qızılbulaqda mən də oldum. N.S.Xruşşovun təkidilə getdim. Özümlə müxtəlif regionlardan gələn beş alim-tədqiqatçı ilə getdim. Mən artıq Qızılbulağa daha yaxından bələd olmağa başladım. Alimlər sübhədək oyaq qalırdılar. Onlar Ayın üstündəki xətləri (biz ona ləkə deyirdik) min bir cəhdlə oxumağa çalışırdılar. İlk dəfə dünya alimləri Qızılbulaq ərazisindən Ayın üstündəki yazılanları oxudular.
Bu Allahın 99-müqəddəs adı idi. Ayın üstündə Allahın 99 adı yazılıb... Digər tərəfdən belə bir qərara gəldik ki, dünyanı məhvərindən çıxmağa, onu dağılmağa da qoymayan Ayın üstündəki Allahın 99 adlardır. Ay və onun səthindəki 99 müqəddəs adlar və işarələr dünyanı parçalamaqdan, dağılmaqdan qoruyan ən güclü “Atribut” olaraq qalır...”
Araşdırma materiallarına görə 1953-1950-ci illərdə ərəb ölkələrindən, eləcə də dünyanın iri dövlətlərindən tanınmış din xadimlərinin başçılığı ilə dörd yüz əlli bir nəfər (rəqəm polkovnik İ.İ.İvanovun məktubundan götürülüb) Qızılbulağa gəlmiş, Ayın üstündəki Allaha məxsus 99 adı oxumaqla, ibadətlə məşğul olmuşlar. Kəşfiyyat polkovniki İ.İvanov “Məxfi Arayış”ında bunu da qeyd edir ki, bəzi din xadimləri, islam filosof və alimləri Qızılbulaqda vəfat etməyi özləri üçün şərəf sayırdılar.
Hər halda bütün bunların məntiqi var idi. Məsələn, Moskva Kremli Bakıdakı Qız Qalası ilə eyni karvan yolunun üstündə idi. Və maraqlısı bu idi ki, Kreml ulduzu çat verəndə Qız Qalasının divarlarındakı qədim suvaqlar da qopub, tökülürdü. Faktiki olaraq Qız Qalasının özülü də çat vermişdi. Onun uçub dağılma təhlükəsi isə realdır. Bunun isə səbəbləri var.
Akademik A.N.Tumanov yazır ki, ölkə başçısı N.S.Xruşşovu narahat edən bir məsələ açıq qalmışdı. Onu maraqlandıran həkim, toksikoloq İlmurad Badaxşanskinin qeydləri idi. Təhlükəsizlik mayoru İ.Badaxşanskinin yazdığı “Məxfi Arayış”da qeyd olunurdu ki, Azərbaycanın Gəncə bölgəsində (o vaxt Kirovabad kimi qeyd olunurdu) yerləşən Qızılbulaq yaşayış məntəqəsi dünyanın dayaq nöqtələrindən biri hesab olunur. Orada doğulan, dünyaya göz açan uşaqların “genetik immuniteti” dünyada qəbul olunmuş immunitet gücündən on altı dəfə güclüdür (Bu qənaətə genetik, kəşfiyyat polkovniki M.İ.Denisov gəlib). Kirovabad (Gəncə) - Şamxor (Şəmkir) arasında salınmış Qızılbulaq yaşayış məntəqəsi bizim nə tariximizdə, nə də coğrafiyamızda var. Biz belə məskənə rast gəlmədik. Qızılbulaq kəşfiyyat şifrəsi idi. Araşdırma materiallarında biz bu yerin əsl adına rast gəldik.
XXII hissə: Azərbaycan qadınına məxsus ana südü bənzərsizdir- bu südün tərkibində 16 xəstəliyi müalicə edən əlamətlər var
Professor V.V.Qriqoryev 1953-cü ilin sentyabrın 19-da yazdığı 10 səhifəlik “Məxfi arayışı”nda qeyd edir: “1953-cü ilin sentyabr ayının 17-də Kremlə dəvət olundum. Mən ölkənin başçısı N.S.Xruşşovla görüşdüm. O, dedi: “Amerika alimləri, dəqiq deyim ki, genetikləri Kirovabad ərazisindəki Qızılbulaq haqqında bizdən çox bilirlər. Səfirlik bizə müraciət edib. Amerika genetikləri Qızılbulağa gəlmək niyyətindədirlər. Nə üçün? O yerlərdə nə var? Nə üçün bizim genetiklər o yerin sirrini açmaqda aciz qalıblar?”
Araşdırma materiallarına görə amerikalılar Qızılbulaq yaşayış məntəqəsini almaq niyyətində olublar. Maraqlıdır ki, Amerikanın Azərbaycandakı səfirlərinin hər biri işlədikləri müddətdə Qızılbulaq yaşayış ərazisində olublar.
Məlumata görə kəşfiyyat sənədlərində qeyd olunan Qızılbulaq yaşayış məntəqəsi indiki Qarayer və Qırıqlı, Nadil yaşayış məntəqələrini əhatə edir. Məxfi arayışlardan aydın olur ki, Qızılbulaq ərazisi yeganə yaşayış məntəqəsi olub ki, baş verən zəlzələlərdən, daşqınlardan, digər təbii fəlakətlərdən həmişə kənar qaçıb. Məsələn, məşhur Gəncə zəlzələsində bütün yaşayış məntəqələri zərər çəkib. Lakin Qızılbulaq bu təbii fəlakətlərdən salamat çıxıb. Başqa bir materialda isə bildirilir ki, bu yerlərin adamları vaxtilə çörək bişirəndə ailələrindəki hamilə qadınlar üçün ayrıca xəmir tutardılar. Həmin xəmirə isə Qızılbulaq torpağından bir qramdan da az torpaq səpərdilər. Bu hikməti anlamaq mənimçün çətindir... Məlumata görə xəmirə qatılmış bir qramdan az olan torpağın hikməti isə daha böyük idi. Bir qram torpaq məlum olur ki, hamilə qadınların ürək-damar sistemini normallaşdırır, qan təzyiqlərini və şəkəri aşağı salır, beyin fəaliyyətini gücləndirir. Doğulan uşaqlara gəlincə, onlar arasında nə xəstəlik olur, nə də hüceyrə zədələnmələri baş verirdi. Ən ağır və ən ciddi, təhlükəli xəstəliklərə qarşı güclü immunitetli uşaqların doğulması tariximizdə və genetikamızda möcüzə olaraq qalır.
***
Azərbaycan millətinin, Azərbaycan dövlətinin qəribəliklərlə dolu olan və açılmayan, oxunmayan tarixi var. Hərbi kəşfiyyat məktəbinin psixologiya kafedrasından qovulmuş və çox möcüzəli şəkildə salamat qalan polkovnik A.B.Dubson (o həm də iki illik hərbi həkim kursunda epidemiya ilə bağlı “Araşdırma kursu”nda təhsil alıb) Kremlə on yeddi səhifəlik məktubunu yazıb. Araşdırma materiallarına görə kəşfiyyat polkovniki Dubson Arkadiy Borisoviç ixtisasca nevropotoloq olub. Ölkənin hərbi-sənaye komplekslərində əsəb sistemi ilə bağlı tədqiqatlarda iştirak edib. Petroqraddakı (indiki Sankt-Peterburq) Psixologiya və əsəb sistemləri fakultəsini, 1921-ci ildə Hərbi Akademiyanı bitirib. Polkovnik Dubson Arkadiy Borisoviç 1921-ci ildə diplomatik işə dəvət olunub, Urmiyyədə, Təbrizdə, Məşhəddə Baş konsul, konsul işləyib.
Məlumata görə 1922-ci ilin martın 4-də imzalanmış məktubunda polkovnik A.B.Dubson etiraf edir ki, o, işlədiyi ərazilərdə bir həkim psixoloq və nevropotoloq kimi ancaq azərbaycanlı ailələr ilə təmasda olur, onları tədqiq edirdi (?). Polkovnik yazır: “Mən işimlə bağlı Təbrizə getmişdim. Yerli camaat orada- Anaxatun və bir az ondan aralı Xace-Mərcan yaşayış ərazilərində biri-birindən çox da fərqlənməyən, lakin dəmir qapıları olan və tikanlı məftillərlə əhatə olunmuş iki düşərgəni nişan verdilər... Bu adamlar 1918-ci ilin mart qırğınlarında əsir və girov götürülmüş azərbaycanlılar idi. Hər iki düşərgəyə ingilislər başçılıq edirdi. Hər iki düşərgənin giriş qapısında bayraq üçün mancanaqlar asılmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq hər iki düşərgəni araşdırmalı, öyrənməli idim. Düşərgələrdəki kiçik elmi-tədqiqat mərkəzləri haqqında isə ilkin məlumatı Moskvanın Tehrandakı rezidenturasından mayor V.V.Drozdin vermişdi... Bu düşərgələrdə ingilislər bayraqlarını gizlətmişdilər (Farslar düşərgələrə buraxılmırdı). Londondan ezam olunmuş həkim qrupları azərbaycanlı qaçqınlar üzərində bütün istiqamətlərdə tədqiqatlarını davam etdirirdilər. Mən 1921-ci ilin dekabrın 25-də MN-nin Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinin məsul işçisi polkovnik M.İ.Belkindən məxvi məktub aldım. Məktuba görə mən düşərgələrdə gedən bütün prosesləri öyrənməli idim. Moskva qarşımda çox ciddi və dövlət əhəmiyyətli bir məsələ qoymuşdu... İngilis həkimləri həmçinin düşərgələrin hər birində kiçik qanköçürmə laboratoriyaları da açmışdılar. Anaxatun düşərgəsində “Harriman qrupu” çalışırdı. Bu düşərgədə 16 nəfər Böyük Britaniyadan gələn həkim genetik-cərrah, psixoloq, nevroloq, embrioloq, taksikoloq çalışırdı. Xace-Mərcan düşərgəsi isə daha qapalı idi. Hər iki düşərgə Təbrizin qərbində salınmışdı. Öyrəndiyimə görə Anaxatun düşərgəsində ancaq qadın və qızlar saxlanılırdı... Elmi təcrübələrdən salamat çıxmayanlar düşərgədən azca aralı salınmış qəbiristanlıqda qazılmış çalalara atılırdı...”
Polkovnik A.B.Dubson daha sonra yazır ki, o, hətta Anaxatun düşərgəsinə girməyə cəhd edib və bir neçə cəhddən sonra o, elmi-tədqiqat laboratoriyalardan birinə girib. Aparılan təcrübələrdən alınmış bəzi nəticələrlə tanış olub. Kəşfiyyat polkovniki yazır: “Mən milliyyətcə yəhudi olan, lakin ingilis adı ilə düşərgə laboratoriyasında tədqiqatlar aparan professor Old Simens Bermen (?) tərəfindən hazırlanmış məlumatların bir neçəsilə tanış oldum. Cərrah stolunun üstündə təqribən 20 yaşlı bir qadın gördüm. Mən onu təsvir etməkdə çətinlik çəkirəm. Professor Bermenin məlumatlarından oxudum ki, onu bu qadının süd vəziləri daha çox maraqlandırır. Nəticəni sizə yazıram. Professor Bermen iddia edir ki, hər bir millətin özünə məxsus ana südü var. Azərbaycan qadınına məxsus ana südü bənzərsizdir. Bu südün tərkibində 16 xəstəliyi müalicə edən, bu xəstəliklərə qarşı güclü immunitet yaradan əlamətlər var. Bu südün tərkibində olan “Letto” maddəsi heç bir millətin ana südündə yoxdur. Bu südün tərkibindəki “hüceyrələrlə” bəşəriyyəti dilemma qarşısında qoyan şəkər xəstəliyini, xromosom zədələnmələrini, ürək-damar və beyin çatışmazlıqlarını aradan qaldırmaq mümkündür. Ən ağrılısı odur ki, Anaxatun laboratoriyasında hər gün bir qadın, uşaq və yaxud həddi-buluğa çatan bir qız cərrah stoluna çıxarılır, onların əzaları üstündə ən qəddar və amansız tədqiqatlar aparılır. Alimlər azərbaycanlıların beyin yarımkürələri istiqamətində, eləcə də onurğa sütunlarından götürülən “insan iliyi” ətrafında daha çox çalışırlar”.
Mən bütün bunları nə üçün xatırlatdım? Sizə göstərmək istədim ki, azərbaycanlılar üstündə hələ ötən əsrin 20-ci, 30-cu illərində canlı laboratoriyalar qurulur. Və bu canlı laboratoriyaların da “xammalı” elə əsir və girov götürülmüş, qaçaraq canlarını qurtaran azərbaycanlılar olub. Həkim-polkovnik A.B.Dubson məktubuna davam edərək qeyd edir: “Mən həkim Bermenin qeydlərində daha ciddi məsələlərə rast gəldim. O, iddia edir ki, azərbaycanlı olan qadının bütöv bədəni yeddi hissəyə bölünmüşdü. İngilis genetik qeyd edirdi ki, o, qadının ürəyini açarkən, o istiqamətdə qeyri-adi məsələlərlə üz-üzə gəlib (Biz polkovnik A.B.Dubsonun laboratoriyadan əldə etdiyi kartotekalar haqqında məlumatları, diri-diri kəsilib, doğranılan, hissələrə bölünən azərbaycanlı qadın və qızların adlarını, ünvan və kimliklərini açıqlamırıq. Amma güman edirəm, lazımdır. Digər tərəfdən ola bilsin ki, nə vaxtsa ayılıb, özümüzə gələndən sonra, Anaxatun və Xacə-Mərcan ərazisindəki qalalara atılmış insanların sür-sümüklərini axtarıb tapa bilək... Ümüdvaram ki, aramızda eləsi olacaq, tapılan bu sümüklərlə Britaniya Krallığından tutmuş, Ağ Evin qapısınadək, BMT “sarayları”nadək hamının qapısını döysün…) Məsələn, mən onun qeydləri arasında rast gəldim ki, 15 saylı “xəstə”nin (hansı ki, həkim Bermen onun üstündə əməliyyatlar aparır, genetik araşdırmalar edirdi) soy-kökü əslən Bakıdan təqribən 150 km məsafədə olan Əngəxaran deyilən bir yaşayış məntəqəsindəndir (Əngəxaran Şamaxının kəndidir, Pirqulu yolunun üstündə yerləşir). İngilis həkim Bermen iddia edir ki, üzərində tədqiqat apardığı qadının ürəyinin üstündə vaxtilə Qüdsdə din xadimi olmuş ana babasının çap etdirdiyi “Sorğu piramidası” kitabında təsvir etdiyi müqəddəs və toxunulmaz hesab etdiyi Mələk surətini (şəklini, əksini) görüb... Bermen 43 səhifəlik laboratoriya qeydlərində 17 dəfə bu barədə danışır. O, həmişə bu barədə dediklərinin fərziyyə və yuxu olmadığını təkid edir: “Mən görmüşəm, görürəm və görməyimdə davam edirəm”-deyən ingilis həkimi Bermenə heç kəs inanmaq istəmir. Bermen belə bir məsələnin üstündə də dayanır ki, azərbaycanlı qadının süd vəzilərinin, ana südünün gücü və qüdrəti də elə ürəkdə görünən mələkdədir. Allahın toxunulmaz və müqəddəs saydığı mələyi barədə həkim Bermenin qeydlərində oxudum: “Hələ Allah dünyada heç bir millətin anasına belə bir “hədiyyə”, belə bir “vergi” əta etməyib”. Bermen bu cümlələri ivrit dilində yazdığından mən onu başa düşdüyüm kimi tərcümə etdim. Öyrəndiyimə görə Bermen 1922-ci ilin sonlarında bütün bunlarla bağlı Böyük Britaniya Krallığına Lloyd Corc adlı birisinə məxvi məktub yazır və bu məktub da ələ keçir. Sorğularıma görə həmin məktub ölkənin kəşfiyyat xidmətinin arxivində saxlanılır... Mən onu da öyrəndim ki, artıq 34-cü azərbaycanlı qadındır ki, həkim Bermen və onun qrupu araşdırır, tədqiq edir. Amma bütün bunlar mənu hələ də düşündürür. Nə üçün azərbaycanlı qadınlar canlı laboratoriyaların hədəfinə çevrilib? Görünür daha ciddi məsələlər var... Ona isə mənim gücüm çatmır. Amma Anaxatun və Xacə-Mərcan ərazilərində qurulmuş, insanlıqdan və vicdandan kənar salınmış “genosid ocaqları”nın törətdiyi cinayətlərlə bağlı bütün Təbrizi, Urmiyyəni, Ərdəbili, nəhayət Tehranı ayağa qaldıra bilərəm... Mənə cavab verin...”
Polkovnik Dubsonun məktublarında və yaxud “Xüsusi arayış”ında qeyd olunur ki, Anaxatun yaşayış zolağında (şimala tərəf təqribən 250-500 metr məsafədə) 1918-ci il qırğınlarında Şirvandan qovulan (Şamaxı, Göyçay, Ağsu yaşayış məntəqələrindən) 186 nəfər qadının (Bermenin məxfi kartotekasına əsasən) adsız, ünvansız məzarı var. Bizim günahsız, kimsəsiz, tənha qalan bakirə qızlarımızdan, analarımızdan nə istəyirdiniz, cənablar?..
XXIII hissə: “Qızımı Şirvan mahalına ərə verməyi fikirləşirəm, oğluma o yerlərin Talış elindən qız alardım...”
Məşhur ingilis alimi, dini baxımdan, ilahi qanunlarla insan hüceyrələrini, xromosomları qanın yaranma proseslərini tədqiq edən Eduard Kerd dörd yaşında ikən, yəni 1839-cu ildə çox ağır və sağalmaz iflic xəstəliyinə mübtəla olur. Onun onurğa sütunu getdikcə quruyub, gücdən düşür. “Xatirələrim”də alim yazır: “Ağır keçən uşaqlıq illərimi xatırlayan atam deyir ki, mənim həyata qayıtmağımda ingilis həkimi, bizim ən yaxın qan qohumumuz olan Albertin böyük rolu olub. O, məni atamdan istəyib ki, sağaltsın. Atam da razı olub. Çünki artıq getdikcə yaşamaq qabiliyyətimi itirirdim. Mən ingilis ordusunun polkovniki olan atam üçün gərəksiz idim... O, məni çox çətinliklə bağrına basıb, əzizləyə-əzizləyə həkim Albertə verdi. O vaxt həkim Albert ingilis həkimi “Herber Skott ekspedisiyası” ilə Qafqaza gəlirdi. Mən də onunla gəldim... Sonra qan qaynayan vaxt, yəni mart ayında o məni çox yaşlı bir qadınla Azərbaycanda Bərdə deyilən bir yaşayış məntəqəsinə apardı. Çox güzaranlı yer idi. Oradan kiçik, amma suyu çox olan bir çay keçirdi. Həkim Albert yaşlı qadının məsləhətilə məni həmin çayın (yəqin ki bu çay Tərtər olub, o vaxt həmin çaya Köpüklü çay deyirdilər) kənarındakı “Üç guşə” deyilən bir yerə gətirdi. Yaşımın az olmasına baxmayaraq, hiss edirdim ki, daha ölürəm. Mən bunu hiss edirdim. Başqa nə hiss edə bilərdim ki... Məni soyundurub, çılpaq etdilər. Ağzı üstə yaxşı yonulmuş, sal bir daşın üstünə uzatdılar. Elə bil məni yanar bir ocağın içinə atdılar (Həkim Albert mənə hər şeyi danışırdı; o gözəl və təmiz adam idi). Üç gün o daşın üstündə uzandım. Mən əməlli başlı yanırdım. İkinci gecə hiss etdim ki, qırc olmuş əllərim və ayaqlarım qıpqırmızı olub. Quruyub əldən düşən damarlarıma qan gəlirdi. Onurğa sütunum hiss edirdim ki, nəfəs alır. Bu möcüzə idi. Amma ən böyük möcüzə isə irəlidə idi...”
Araşdırma materiallarına görə qeyd olunan “Üç guşə” Bərdə yaşayış məntəqəsinin şərqində salınmış ərazilər olub:
1.Güloğlular. (Rus tədqiqatçısı E.M.Popovun araşdırmalarına görə. Araşdırma 1919-cu ildə aparılıb).
2.Çələbilər. (Fars tədqiqatçısı Ə.A.Hüseyninin araşdırması).
3.Otuzikilər. (Türk tədqiqatçısı Aydın Meracın tədqiqatları).
Əldə etdiyimiz faktları bir az da dəqiqləşdirdik. Məlumata görə rus kəşfiyyat sənədlərində bu üç ərazi Kremlin ciddi nəzarətində olub. 1961-ci il iyulun 9-dan bu üç ərazi (məxvi sənədlərdə də “Üç guşə” adlanıb.) Siyasi Büronun sənədlərində xarici həkimlər və yaxud digər peşə sahibləri üçün qapalı elan edilib.
Mən çox təəssüf edirəm ki, Tərtər çay sahilləri ərazisindəki bu üç məskən- Güloğlular, Çələbilər, Otuzikilər hələlik öz tarixi dəyərini ala bilməyib. Tam dəqiqliyilə araşdırılıb, öyrənilməyib. Yenə qayıdıram ingilis həkim Albertin dediklərinə. O, xatırladırdı: “Üç guşə kimi möcüzələr yaradan yerlər Azərbaycanda yüzdən biridir... Bu yerlər Kerd ailəsinin qan qrupunu dəyişdi”.
Araşdırma materiallarına görə ingilis həkimi, “Herber Skott” Qafqaz ekspedisiyasının toksikoloqu Ronald Albert Londona qayıtdıqdan sonra “Üç guşə” haqqında geniş kəşfiyyat arayışını “Mİ-6” xüsusi xidmət idarəsinə təqdim edir. 1952-ci ildən 1955-ci ilədək Sovet İttifaqının Böyük Britaniyadakı rezidentlərindən olan polkovnik Aftandil Mironoviç Baskakov Moskvaya ünvanladığı açıqlamasında iddia edir ki, ingilislər Azərbaycandakı “Üç guşə” və digər ərazilərlə ciddi maraqlanır, bu istiqamətdə əlavə informasiya və məlumatlar toplayırlar.
***
Peterburq arxivlərində saxlanılan materiallara əsasən, Boris Qodunov 1585-ci ilin qışında rus xalqına ünvanladığı məktubunda (bu onun 17-ci məktubu idi) məsləhət bilirdi ki, rus xalqının gözəl qızları, sağlam və əsrarəngiz vücudları olan xanımları ailə qurarkən Xəzər sahillərində yaşayan xalqların və millətlərin ailələrinə meyl etsinlər. Rus hökmdarı 19-cu məktubunu isə “Xüsusi Poçt”un Təhlükəsizlik Qaydalarını Təmin edən qrupun iştirakı ilə oxuyur. Bu həm də onun qapalı fərmanlarından biri olur. Rus hökmdarı Boris Qodunov həmin məktubunda qeyd edir: “Rusiyada əhali azdır. Sağlam, işıqlı və güclü beyinlərə ehtiyacımız var. Rusiyanı daha davamlı və comərd görmək üçün biz öz qızlarımızı Xəzər dənizi sahillərində yerləşən ailələrə verməliyik. İstərdim ki bizim qızlar heç bir adət-ənənəyə baxmadan həmin oğlanlarla sağlam ailə və həyat tərzi qursun. Məsələn, mən qızım Keniyanı Şirvan mahalına ərə verməyi fikirləşirəm. Yaxud oğlum Fedor Borisoviçə o yerlərin Talış elindən qız alardım”.
Araşdırma materiallarına görə, həmin vaxt Rusiyada Boris Qodunovun təkidilə yaxın və uzaq ərazilərdə yaşayan xalqların və millətlərin adət-ənənəsi, xəstəliklərə dözümlülüyü, sifət və bədən quruluşlarının gözəl görünmələri istiqamətində məxfi “Elm və öyrənmə ocaqları” (yəni laboratoriyalar) yaradılmışdı. Məsələn, o vaxt Rus hökmdarı Boris Qodunovun şəxsi həkimi sayılan, filosof Boqomol Qundareviç Şusterov öz şəxsi arxivi üçün hazırladığı materiallarda qeyd edir ki, hökmdar Böyük Rusiyanı sağlam və düşüncəli, tədbirli görmək istəyirdi. “O, hökmdarlığı dövründə Rusiyaya Dərbənd, Şamaxı, Şirvan vilayətlərindən 390 nəfər cavanı işləmək üçün, yaşamaq üçün dəvət etdi. Dəvət alanlara torpaq verilir, müvəqqəti evlər tikilirdi. Onları orduya çağırmaq yasaq edilmişdi. Çünki bu cavanların bədənləri və qanları təmiz və dözümlü hesab olunurdu. Hökmdar məsləhət bilirdi ki, bu ənənə Rusiya üçün seçilmiş ənənələrdən olsun. Digər tərəfdən həmin cavanlarla ailə quran rus qızları və onlardan olan uşaqlar həm gözəl görünürdülər, həm də həmin vaxt Rusiyanın əyalətlərini başına götürmüş “həmari” xəstəliyinə yoluxmurdular (Bu xəstəliyə tutulanların gözləri tutulur, qulaqları kar olurdu). Bu addım Boris Qodunovun ən güclü addımlarından idi...”
Rusiyanın o vaxtkı digər arxiv materiallarında görürük ki, bu ənənə ayrı-ayrı rus çarları tərəfindən davam etdirilib. Məsələn, I Yalançı Dmitrinin şəxsi həkimi (1606-cı ilin əvvəllərində), əslən Qəbələdən olan Mehdi Paşa Sərdaroğlu qulluq etdiyi hökmdara münasibətində yazırdı ki, bu şəxs öz əshabələrinə məsləhət görürdü ki, Azərbaycanın Salyan, Yevlax, Ucar, daha dəqiq desək, Kürqırağı yaşaış məntəqələrindəki ailələrlə qohumluq əlaqələri qursunlar. Rus hökmdarı Aleksey Mixayloviç isə 1674-ci ildə “Patriarx İosifə məktub” məsləhətində qeyd edirdi ki, o da dinin qanunlarından və yaradanın hökmlərindən istifadə edərək Rusiyanın gələcəyi, sabahı naminə ona yaxşı və sağlam övladlar, ailələr arzulasın. Bu yolda dualarını səngiməsin. Məlumata görə çar Aleksey şairə Natalya Karişkinadan olan Mariya adlı qızını əslən Qazaxdan olan Ərdəhan adlı oğlana ərə vermişdi.
Məlumata görə, 1912-ci il avqustun 14-də bir-birinin ardınca (II Nikolayın bu istiqamətdə çox məxfi fərmanları var) Şuşa, Zəngəzur, Nuxa qəzalarında və İrəvan, Tiflis, Bakı, Yelizavetpol quberniyalarında, eləcə də Şirvan, Mil, Muğan və Qarabağın 19 yaşayış məntəqəsində nəsilləri, insanları bir-birindən ayıran “Sperma mərkəzləri” yaradıldı. Ahalsıx, Borçalı, Qazax, Şəmsəddin yaşayış sahələrində isə hərbi dəstələrin qoruduqları “Xüsusi laboratoriyalar” fəaliyyətə başladı. Azərbaycanda “Sperma donorları”nın icazəsiz bir yerdən başqa yerə köçürülməsi, könüllü getməsi qadağan hesab olunurdu (O vaxt yaradılmış “Bəy komissiyaları” ilə qarışdırmayın). Həmçinin Rus hökmdarının məxfi fərmanı ilə 1913-cü il martın 26-da Azərbaycanın ərazisinə nəzarət edən “Hüceyrə genetikası”, “Sperma pəncərəsi” və yaxud “Dr. Folgen metodu” (yəni xromosomları təyin edən metod) adlı xüsusi qruplar yaradıldı. Məsələn, “Sperma pəncərəsi” qrupu ərazilərdən qüvvətli, sifətlərindən “kişilik qeyrəti” (Dr. Ordest) yağan, işıqlı çöhrələri olan, xəstəliklərə dözümlü olan immunitetli kişilərin yığılaraq Rusiya ərazilərinə iş adı ilə göndərilirdi.
“Hüceyrə genetikası” qrupuna rəhbərlik edən həkim-embrioloq, məxfi işlər üzrə çarın məsləhətçilərindən olan polkovnik Aleksandr Vasilyeviç Klimenko hazırladığı arayışda (1915-ci il 24 avqust) qeyd edir ki, gəzib dolaşdığı və tədqiqat aparıb öyrəndiyi Azərbaycan ərazisində insan orqanizminin möhkəmliyi, uşaqların sağlam doğulmaları üçün çox ciddi məsələlər aşkar edib. O məktubunun bir yerində yazır: “Böyük Rusiya üçün. Məxfi İdarəyə. Cavabdeh general B.M.Muxin cənablarına. Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan ərazilərində, o cümlədən Qarabağ və Yelizavetpol yaşayış məntəqələrində bitən Çinar ağacları insan bədəni üçün ən böyük təmizləyici rolunu icra edir. Adamlar qədimdən özlərini bu çinar ağaclarının altında əsl mənada müalicə edirlər. Xüsusən hamilə qadınların Çinar ağaclarının altında çox gəzib dolanmaları, dayanmaları, istirahət etmələri maraqlı nəticələrə gətirib çıxarır. Məsələn, bu çinar ağacları hamilə qadınların dünyaya gətirəcəkləri uşaqları vərəm çöplərindən, kor və kar doğulmaqdan, ürək-damar xəstəliklərindən xilas edir. Çinar ağaclarının “nəfəsi” insan bədənindəki cinsi hüceyrələrin normal inkişafını təmin edir, xromosomları zədələnməkdən qoruyur”.
Araşdırma materiallarında çar xəfiyyəsinin nümayəndəsi, polkovnik A.Klimenkonun nişan verdiyi ərazilərin coğrafi xəritəsini də müəyyənləşdirdik. General-embrioloq Qarabağ ərazisinin İrana yaxın regionlarından olan Yaşıl Bahar yaşayış məntəqəsini, Yelizavetpoldakı “Böyük Ziyarətgah Dövrəsi” deyilən yeri nişan verir və həmin ərazilərdəki çinarları sayına qədər göstərir. Məlumata görə Yaşıl Bahar ərazisi, Qaradərə və Baharlı yaşayış məntəqələrini əhatə edir. Yelizavetpol ərazisində isə (Gəncə) indiki İmamzadə deyilən ziyarətgah yaşayış zolağını qeyd edir. Həmçinin göstərir ki, Bəstiçay ərazisində 140 çinar, Yelizavetpolda isə 380 çinar ağacı var.
Ərazilərdə siyasi hadisələrin gərginləşməsinə baxmayaraq II Nikolay Yelizavetpolda yaradılmış Xüsusi Xəfiyyə İdarəsinin rəisi, general S.S.Tretyaka ünvanladığı (1915-ci il, 25 sentyabr) məxfi məktubda qeyd edirdi ki, nəyin bahasına olursa-olsun məlum ərazilərdə çinarları qorumaq vacibdir. O həmçinin hər kəsilən Çinar ağacı üçün “Sibir sürgünü” təyin etmişdi. Artıq Yelizavetpolda kəsilən altı Çinar ağacına görə üç nəfərə hökm oxunmuş, onlar Sibirə göndərilmişdi.
XXIV hissə: “Sarayımdakı qızların ən gözəli və qüvvətlisi Muğandan olacaq- mən öz nəslimi güclü, xəstəlik və epidemiyalara qarşı dözümlü, mərd və məğrur görmək istəyirəm”
Araşdırma materiallarına görə, Çinar ağacları insan orqanizmində xromosomların dəyişkənliyinin (yəni mutasiyanın) qarşısını alır, gen hüceyrələrini biokimyəvi pozuntulardan xilas edir, “sperma nüvəsi”nin daha sağlam olmasına təminat yaradır.
Məlumata görə II Nikolayın göstərişi ilə Yelizavetpol və Bəstiçay çinarlarından bir neçəsi Rusiya ərazisinə əkilməsi üçün aparılsa da, həmin ağaclar quruyaraq məhv olub. Rusiya çarı istəyirdi ki, ölkəsinin ərazisindəki batalyonların, alay və qarnizonların, ümumiyyətlə ordu hissələrinin ərazilərində, xəstəxana və doğum evlərinin bağlarında çoxlu sayda Çinar ağacları əkilsin. Bu həm də qoşun kontingentində xidmət edən əsgərlərin “döl yaratma” həvəsini artırırdı və onların “Sperma sütunlarını- hüceyrələrini” möhkəmləndirirdi.
***
Araşdırma materiallarına görə 1900-1917-ci illər arasında Böyük Britaniyanın, Amerikanın, Fransa və Almaniyanın əhalisi arasında ağlasığmaz epidemiyalar, xüsusən sonsuzluq baş alıb gedir, bunun qarşısını ala biləcək vaksinlər, dərman pereparatları tapılmırdı. Məsələn, Böyük Britaniyanın hərbi kəşfiyyat xidmətinin məxfi səhiyyə bölməsinin ardıcıl olaraq üç müxtəlif məktubu hazırlanır. 1914-cü il martın 2-də ingilis kəşfiyyatının materialları əsasında “Azərbaycanın təbiətinin öyrənilməsi və araşdırılması” istiqamətində layihə hazırlanır. Həmin layihənin “Strateji vərəqlərində” (!) ingilislər Azərbaycanın yanacaq resursları ilə, qızıl, uran yataqları ilə zəngin olması xüsusi vurğulanır.
Qeyd edək ki, bu strateji layihə Böyük Britaniya hökumətinin o vaxtkı rəhbəri D.Loyd Corc tərəfindən irəli sürülmüşdü. Kəşfiyyat layihəsinin 2-ci bəndi isə başqa bir vərəqdə tam məxfi qriflə izah olunurdu. Bütün bu kəşfiyyat layihələrinin məntiqi məzmunu məlum idi: Azərbacan ərazisində sağlam, dünyanı dərk edən, sabahını və tarixini araşdıran, bu ölkənin gələcəyini təmin edən qüdrətli, savadlı, elmli, bilikli gəncliyə ehtiyac yoxdur!
Qeyd edək ki, Azərbaycanın bütün sərvətlərində ciddi strateji maraqları olan ingilislərin son qənaətləri belə idi. Londonda nəşr olunan “Deyli Ekspress” gündəlik qəzeti Çar Rusiyasının Məxfi İdarəsindən təxris olmuş rus kəşfiyyat zabiti O.D.Kortaşov barədə məqalədə bildirirdi ki, Rusiya öz ərazisində düşmənçilik toxumu səpən, cəsusluqla məşğul olan 3 ingilis diplomatını həbs edib. Məlumata görə həbs olunmuş kəşfiyyat zabiti Martin Qoff, Edqar Flomunq, Martin Hemmel Rus hökmdarları tərəfindən ərazidən çıxarılır. Onların hər biri ölkənin məxfi idarələrinə soxulmaqda ittiham olunurdular. İngilis cəsuslarına yardım edən rus genetikləri, o cümlədən mikrobioloq professor O.K.Komov ayrı-ayrı regionlarda Çar Rusiyasının maraqlarını satdıqları üçün edam olundular. Məlumata görə həmin strateji maraqlardan biri Azərbaycan ərazisilə, Azərbaycan milləti ilə, Azərbaycan flora və faunası ilə, Azərbaycan millətinin qan hüceyrələri ilə, sperma bankları və xromosomları ilə bağlı idi. İngilis genetikləri iddia edirdilər ki, Azərbaycan millətinin qan rəngində, hərarətində və təmizliyində başqa millətlərə nisbətdə ciddi fərqlər var. İngilis genetiki, Londonda Azərbacan millətinin gen dəyərlərini araşdıran hərbi kəşfiyyat zabiti Roy Obran 1916-cı il fevralın 13-də yazdığı “Məfxi Arayış”da “Altıncı sütun” adlı konsepsiyasını irəli sürür. Kəşfiyyat polkovniki Böyük Britaniya hökumətinin qarşısında məsələ qaldırırdı ki, London nəyin bahasına olursa-olsun rusları Azərbaycanda çaşdırmalı, Bakı ilə bağlı ən incə mətləblərdən xəbərdar olmalıdır. “Bakı Böyük Britaniya üçün ən vacib faktorlardan biridir. Onu götürün” (R.Obran).
Məlumata görə kəşfiyyat zabiti, ixtisasca mikrobioloq olan R.Obran 1920-ci il martın 10-da Böyük Britaniya Krallığının Xüsusi Şöbəsinə ünvanladığı “Xəbər”də çatdırırdı ki, ingilislər Azərbaycan istiqmətində həmişə hərəkətdə olmalı, xüsusən ingilis ordusunda əsgərlər arasında mövcud olan sümük ağrılarını və gözlənilməz daxili qanaxmanın qabağını almaq üçün Bakıdan Şimalda, Rusiya sərhədlərinə yaxın ərazilərdə- Bağlı Qapı (bildiyimizə görə Aşağı Tala), Qırxlı (araşdırmalarımıza görə Cim-Cimax), Yaşıl Gül (məlumata görə Çardaqlar) yaşayış məntəqələrində bitən “Ulduzlu otlar”dan, qırmızı tikanlı güllərin kötüyündən istifadə etmək kifayətdir. Bu otları qaynadıb suyunu əsgərlərə içirtmək kifayət edir. Bu otların başqa bir əlamətini də göstərən ingilis kəşfiyyatçısı qeyd edir: “Rusların Kəşfiyyat materiallarında oxuduğum strateji məlumata diqqət yetirməniz məsləhət bilinir. Qeyd etdiyim “Ulduzlu otlar” xromosomların sağlam inkişafını təmin edir. Xəstə və zədələnmiş gen hüceyrələrinin normal hala gətirilməsində rus genetikləri ondan geniş istifadə edirlər. İlk dəfə bunları kəşf edib tapan yerli həkim Əbdülxaliq Mirzəcavadov olub. O artıq sağ deyil. 1919-cu il mayın 12-də sərhəddə naməlum şəxs tərəfindən güllələnib. Əlavə məlumat yoxdur. Həkim Ə.Mirzəcavadovun əlyazmaları və şəxsi kitabxanası haqqında isə heç bir məlumat əldə edə bilmədim. Öyrəndiyim digər məlumata görə həkim Ə.Mirzəcavadovun bu istiqamətdə çox ciddi tapıntıları olub. Axtarışdayam. Əlavə məlumat verəcəm”.
1950-ci il sentyabrın 12-də Tel-Əvivdə Azərbaycan millətinin genefondu ilə bağlı, azərbaycanlı kişilərin, qadın və qızların “cinsi hüceyrələrindəki, xromosomlarındakı immunitetlə bağlı” kəşfiyyat məlumatları toplamaq qərara alındı, məxfi qriflər götürüldü. Azərbaycan ərazisində sonsuzluğun proqram və layihə şəklində həyata keçirilməsi üçün xarici xüsusi xidmət orqanlarının konsepsiyaları hazırlandı. Millət isə bunlardan xəbərsiz idi!
Araşdırma materiallarına görə Nestori təliminin (təriqətin əsasını Antakiya keşişi Nestori qoyub; nestorilər arasında ruhun tam saflığına çatmaq və gizli mətləbləri anlamaq ümidi ilə özünə cismani əziyyət vermək, dünya nemətlərindən imtina etmək və yarıac qalmaq kimi tərkidünyalıq geniş inkişaf etmişdı) ardıcılı olan katolikos I Timofeyin (780-825) təkidi ilə VIII əsrin sonlarında Muğanda yepiskopluq təsis edildi. Rahib İlya yepiskop seçildi. Məlumata görə 796-cı ildə Rahib İlya Fransa kralından bir-birinin ardınca üç məktub alır və məktubların üçü də eyni olduğundan biz ancaq onun biri haqqında danışırıq. Kralın “Payız məktubu”nda Böyük Karl (782-814) Rahib İlya üçün yazırdı: “Sən böyük və igid adamsan, müqəddəs İlya... Fransa krallığı Muğan torpağı ilə qohumluq əlaqəsi qurmaq istəyir. Mənim 27 yaşım var. Sarayımdakı qızların ən gözəli və qüvvətlisi Muğandan olacaq. Bu mənim fikrimdir. Mən öz nəslimi güclü, xəstəlik və epidemiyalara qarşı dözümlü, mərd və məğrur görmək istəyirəm. Mənim filosoflarım və təbabət alimlərim təkid edirlər ki, hökmən evlənəcəyim qadınlardan biri Muğandan olsun. Bunun üçün sənə əvvəlcədən yüz Suriya qızıl onluğu, bir cüt üstündə 6 brilyant qaşı olan İran boyunbağı göndərirəm...”
Araşdırma materiallarına görə Rahib İlya Muğanın Xan, Çırpılı, Çəhrayı, Quş bazarı yaşayış məntəqəsindən bir-birindən gözəl qızları Fransa Krallığına yola salır. Fransa hökmdarı Böyük Karlın ailə qurduğu Muğan qızlarının hər birindən iki uşaq dünyaya gəlir...
Mən burda təqdimatımı dayandırıram. Fransa ilə Muğan arasında bağlanmış nigah sonralar böyük bir nəslin və ailənin qohumluq əlaqələri yaradıb. Amma bu məsələ bu günədək tədqiq olunmayıb və araşdırılmayıb.
Başqa bir məlumatda isə bildirilir ki, Muğanın Xan ərazisindən olan Anabəyimin doğduğu oğlan uşağı səkkiz aylığında öz dayəsi ilə Muğana gəlir və bir daha qayıtmır. Araşdırma materiallarına görə Fransa kralı Böyük Karlın Muğan torpağından olan Anabəyimdən olan Filipp adlı oğlu 98 yaşında vəfat edir və indiki Beyləqan ərazisində dəfn olunur. Məlumata görə (dövrün tarıxı sənədlərini araşdıran rus alimi M.M.Samsonovun fikrincə) Filippin 6 oğlu, 3 qızı olur. XIX sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda geniş ad-san qazanmış Məşədi Məhəmməd, Hacı Mahmud Ağa, Kərbəlayi Yəmınbacı onun kiçik qızının ocağından olanlardır. Araşdırma materiallarına görə XX əsrin əvvəllərində Məşədi Məhəmməd indiki Cəlilabad yaşayış məntəqəsini Rusiya taciri Boqomoldan iki min qızıl onluğa alır (ərazinin əvvəlki adı Güllücə dərəsi, Həməşəra, Hasıllı, Astraxanbazar idi). Başqa bir məlumatda isə bildirilir ki, Məşədi Məhəmməd bir fransız memarı ilə Güllücə dərəsində yaşayış məntəqəsi salır. Məsələn, bu günkü Cəlilabad rayonunun planı Fransanın Şerbur yaşayış məntəqəsinin planı ilə eynilik təşkil edir.
Məlumata görə Fransanın prezidenti F.For (1895-1899) 1897-ci il avqustun 14-də Fransa tarixində özünəməxsus yer tutan kral Böyük Karlın fransızlar üçün qurduğu, ölkənin gələcək taleyini formalaşdıran “Üçbucaq genetikası” planının yenidən işlənməsi, araşdırılması məsələsini qoydu. Bu proqramda prezident F.For təklif edirdi ki, Böyük Karlın “Muğan genetikası” geniş təhlil edilsin. Bu qan qohumluğu Fransa xalqının taleyində mühüm rola malikdir. Çünki Fransa kəşfiyyatının “TUR-1” qrifli hərbi sənaye kompleksinin genetik araşdırmalarına görə kral Böyuk Karlın qan qohumluğu (baxmayaraq ki bu qohumluq 12 əsr davam edib) nəsildən-nəsİlə keçib. Amma bütün bunlardan nə fransızların, nə də Muğanlıların xəbəri olub. Məlumata görə kral Böyük Karlın Muğan xanımları ilə ailə qurması (azərbaycanlı ilə) kral ailəsini və nəslini vərəmin, yaman şişlərin, ürək-damar çatışmazlığının, sümük və boy xəstəliklərinin sindromlarından xilas edib.
XXV hissə: “Xəzər sahilindəki qızlar və qadınlar ilə ailə qurmaq biz ingilislər üçün çox vacib və lazımdır....”
1898-ci ilin iyulun 13-də Prezident F.Forun şəxsi təhlükəsizliyini təmin edən polkovnik N.D.Deşanel “Birinci məktub” müraciətində yazırdı: "Mənim prezidentim (“Müsyö” – deyə müraciət etmədiyimi bilirsiz), tapşırıqlarına və sorğularına cavab verirəm. Fransanın kralı Böyük Karlın xəritələrində qeyd olunmuş Muğan yaşayış məntəqəsi ilə qan qohumluğu məsələlərinə aydınlıq gətirirəm. Fransa kralı bu addımı böyük və əsaslı məsləhətləşmələrdən sonra atıb. Məlumat üçün bildirək ki, Muğan xanımları tarix boyu dünya hökmdarlarının diqqət mərkəzində olub. Müharibələrdən sonra güclü hökmdarlar ən böyük sərvət kimi buranın xanımlarını apararaq onlarla ailə qurublar. Məlumat üçün bildirək ki, bu yerlərin qadınları əyilməz, dözümlü, cəsur olmaqla yanaşı onlardan dünyaya gələn uşaqlar həm ailəyə, həm torpağa, həm əxlaqa, tərbiyə və bütövlüyə, sağlam düşüncə və fikrə, insanlara olan münasibətə, dövlət və hakimiyyətə olan saf vicdan və əqidələrinə görə başqalarından fərqlənirlər. Onlar ana bətnində tərbiyə olunurlar. Onların tərbiyəsi ilə Allah özü məşğul olur. Belə bir fikri orada yaşayanlar deyir. Gələcək bağlaşmalarınızda bu məsələni əvvələ buraxın. Muğan ərazisindəki yaşayış zolaqlarında məskunlaşan insanların qanı gələcək Avropa üçün vacib və gərəklidir” (Mətn 1992-ci ildən 1994-cü ilədək Fransada diplomatik missiyasını icra edən diplomat P.A.İvanov tərəfindən tərcümə olunub).
Araşdırma materiallarına görə, Böyük Britaniya Krallığında Azərbaycan genetikası ilə maraqlanan xüsusi “Alimlər dəstəsi” fəaliyyət göstərib. Məsələn, məlumata görə Böyük Britaniya kralı III Vilhelm (1689-1702) hakimiyyət illərində krallığın kəşfiyyat və xüsusi xidmət orqanları qarşısında məsələ qaldırmışdı ki, Azərbaycana girsinlər. Kral III Vilhelm Londonda 1692-ci ilin avqustunda kəşfiyyat generalı Ernest Doba və həmin qurumun “Qan xəstəliklərini araşdıran qrup”unun başçısı, həkim (“Anna qrupu”nun təsisçisi) Henri Monika ünvanladığı məktublarda iddia edirdi ki, o nəyin bahasına olursa-olsun azərbaycanlı bir xanımla tanış olmalı, sonra ailə qurmalıdır... Məlumata görə, III Vilhelmə bir qrup siyasətçi məsləhət görürlər ki, o Səfəvi dövlətinin nümayəndələrindən olan Şah Sultan Hüseynin kiçik qızı Sürəyyaxatunla ailə qursun. Lakin Kral Kəşfiyyat Xidməti bunun qarşısını alır. General E.Dova tədqiqat məktubunda yazır: “Böyük Kral III Vilhelmə. Nəzərdə tutduğunuz və araşdırması lazım bilinən (biz tərəfdən) məsələyə yekun vurduq. Şah Sultan Hüseynin qızı Sürəyyaxatunla ailə qurmanız məsləhət bilinmədi. Kral ailəsi və ənənəsi pozula bilər. Şah Sultan Hüseyn Səfəvi dövlətinin qədrini bilmədi. Şəfəvi dövləti haqqında məlumatınız çox olduğu üçün mahiyyətini açıqlamırıq. Şah Sultan Hüseyn fitvalara uyan, yalanlara tez inanan, iradəsi zəif və gücsüz bir dövlət başçısıdır. Başqa tərəfdən Şah Sultan Hüseyn müsəlman aləmində adına yaraşmayan və uyğun olmayan bir adamdır. O, günlərini hərəmxanalarda, kef məclislərində, ləyaqətsiz yerlərdə keçirənlərə qoşulub, dövlət və ailə işlərini başlı-başına buraxıb, məsləhət görmədik...”
Məlumata görə, III Vilhelm bu nəticələrdən sarsılır, onun arzusu həyata keçmir. Ailəsindən, dostlarından, əhli-əyalından xəyanət görən Böyük Britaniya kralı III Vilhelm özündən sonra açılmasını xahiş edən bir məktub buraxır. 1702-ci ildə o vəfat edir. Bundan sonra onun yerini tutan Böyük Britaniya kraliçası Anna hakimiyyətə gəlir. Gözəlliyi ilə seçilən bu xanımın 13 uşağı olur, lakin onların heç biri sağ-salamat qalmır. Kraliça Anna (1702-1714) III Vilhelmdən qalan bağlı məktubu Krallığın “Məşvərət Şurası” üzvlərinin iştirakı ilə açır. Məlumata görə III Vilhelm yazırdı: “... Mən çox vacib məsələlərdən birini həyata keçirə bilmədim. Mənim xalqım böyük və qüdrətli xalqdır. Lakin onun genetik dözümsüzlüyü var (yəni immunitet zəifliyi var). İstəyim və yarımçıq qalan bir mətləbim var. Yetişən ingilis nəsli cəhd edib Xəzər dənizinin sahilindəki Qız Qalasına getsin, Azərbaycanın əyalətlərini gəzib dolaşsınlar. Özləri üçün Şirvandan, Muğandan, Naxçıvandan, Təbrizdən, Qarabağdan qızlar və qadınlar axtarsınlar, onlarla ailə qursunlar. Bu izdivac və qurulan ailələr biz ingilislər üçün çox vacib və lazımdır....”
Araşdırma materiallarına görə, bir müddət London Krallığının arxivində qalan bu məktub (xatırladım ki, güclü kraliça olan Anna 1707-ci ildə İngiltərə və Şotlandiyanı birləşdirərək, ərazini Böyük Britaniya adlandırdı) 1714-cü ildə Rus çarı I Pyotrun xüsusi tapşırığı ilə London arxivindən oğurlanaraq Rusiyaya gətirilir. Nə üçün? Vaxtı gəldikcə bütün bunlardan danışacağıq.
Araşdırma materiallarına görə Böyük Britaniya kralı III Vilhelmin arzusu ölkənin yeni kralı III Gevorkun (1760-1820) hakimiyyəti dövründə həyata keçir. III Gevork Azərbaycandan evlənmək üçün, ailə qurmaq üçün öz nümayəndələrini ölkənin əyalətlərinə səfərə göndərir.
Araşdırma materiallarına görə 1953-cü il martın 5-də Azərbaycanın Astara yaşayış məntəqəsində insan ürəyinin gücünü və yaxud yaşama müddətini təyin edən və qədim kitablarda (VIII əsr, filosof və səyyah Can-Abidinin “İnsan və kainatın yaşama prinsipləri” kitabına istinadən) adına “Üç budaq” deyilən ağac kötükləri üçün ingilis və yəhudi alimləri Bakıya gəlir. Lakin onların Astara yaşayış məntəqəsinə girmələrinə icazə verilmir. Digər tərəfdən bu ağac millətin genetik yaddaşının bərpasında və inkişafında misilsiz əhəmiyyət kəsb edir.
Filosof Can-Abidinin “Üç budaq” ağacı haqqında məlumatı olduqca maraqlıdır. Bu ağac haqqında Böyük Britaniyanın Baş Naziri olmuş Artur Vellinqtonun (1828-1830) məktublarında da rast gəlmək mümkündür. Nazir 1829-cu ilin iyulun 14-də dostu, kəşfiyyat generalı C.Emmellə görüşlərində məsləhət bilirdi ki, Azərbaycanın Astara yaşayış məntəqəsində, Şindan Qalası ərazisində boyu 40 sm olan, çəhrayı rəngli, qalın yarpaqlı “Üç budaq” ağacını hökmən əldə etsin. Çünki bu ağacın budaqları ilə insan ürəyinin qocalmasının, gücdən düşməsinin qarşısını almaq mümkündür. Digər tərəfdən nazir A. Vellinqton general C.Emmelə xatırladır ki, bu möcüzəli ağacın yarpaqlarının suyu və yaxud şirəsi dünyada geniş yayılmış bilavasitə genetik kodları iflic edən, xromosomları zədələyən bədxassəli limfanı sağaldan gücə malikdir. Nazir məktublarının birində qeyd edir: “Ceyms, mən səndən ancaq o möcüzələr yaradan ağac istəyirəm. O ağac bizim gələcək nəsillərimizin sağlam və gözəl, davamlı immunitetlərlə doğulması deməkdir. Sən o möcüzələri işğal et, Ceyms...”
Məlumata görə “Bədxassəli Limfa” (təbabətdə “Berkitta xəstəliyi” adlanır) yeni doğulan uşaqlarda geniş yayılıb. Daha çox çənə sümüyündə inkişaf edir, metastaz verir. Metastazı limfa yolu ilə baş verir. Sonra qana keçir, hematogen yolla yayılır. Kəlləyə, sümüklərə, beyinə, qaraciyərə, böyrəyə, cinsiyyət vəzilərinə yoluxur, virus mənşəli olur, uşağı və hamilə qadını öldürür.
Araşdırma materiallarına görə ingilis generalına ünvanlanmış bu məktub Sovet İttifaqı səhiyyə nazirliyinin 9 saylı dərman peraparatları hazırlayan məxfi qrupunda 1952-ci ilin dekabrın 2-də geniş müzakirə olunur. “Üç budaq” ağacı “məxfi pereparat” adı ilə kəşfiyyat sənədlərində qeydə alınır. 1952-ci ilin dekabrın 14-də həmişəyaşıl, qalın yarpaqları olan, gecələr ay işığında bənövşəyi közərti verən “Üç budaq” ağacından 22-ci Şindan Qalasından tapılaraq, Moskvaya göndərilir. Digər araşdırma materiallarına görə isə, “Üç budaq” ağacını Şindan Qalasından tapan və onün yarpaqlarından, kötüyündən və budaqlarından genetik kodlar üçün, onun davamlılığı üçün kustar yolla peraparatlar hazırlayan əslən Astaradan olan, 1952-ci ilin dekabrın 28-də Bakıdakı Tibb Texnikumundan qovulan (?) Mikayıl Məhəmməd Hüseyn oğlu Ağasəlimzadə 1953-cü ilin yanvarın 9-da həbs olunur və müəmmalı şəkildə yoxa çıxır.
Başqa bir araşdırma materiallarında isə M.Ağasəlimzadə istintaqa, müstəntiq M.P.Mironova verdiyi ifadədə yazır: “Mən millətimə məsləhət görərdim ki, gələn bəlalardan, xəstəlik və epidemiyalardan xilas olmaq üçün “Möcüzəli Ağacın” şirəsindən (“Üç budaq”ın suyundan) içsinlər... Mən bunu kəndimin uşaqları üçün edirdim…” SSRİ Səhiyyə nazirliyi 2-ci şöbəsinin məxfi qrupunun üzvlərinin Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinin əməkdaşları ilə birgə Astaranın Şuv, Sərək, Siyagül, Səncərədi yaşayış məntəqələrində apardıqları kiçik yoxlamalarda əldə etdikləri nəticələrə görə, həmin ərazilərdə insanlar arasında son əlli ildə bədxassəli şiş qeydə alınmayıb.
***
Araşdırma materiallarına görə, 1953-cü ilin yanvarın 17-də Azərbaycanda gedən genetik dəyişikliklərlə bağlı 63 nəfər kəşfiyyat zabitinin məlumatları dinlənildi, məxvi arayışları oxundu. Məlumata görə genetika ilə məşğul olan kəşfiyyat zabitləri Azərbaycanın müxtəlif orta və ali məktəblərinin, texnikumların həyətlərində keçirilən ilk zəng saatlarında min altı yüz (1600) müxtəlif ölçülü fotoşəkil çəkmişdi (Uşaqların, ata və anaların, baba və nənələrin kəşfiyyat obyektivi ilə çəkilmiş şəkilləri regionda baş verən genetik dəyişmələri, mutasiyalardan sonra görünən əlamətləri dəyərincə izah edirdi). İttifaq üzrə şəkillər əsasında bölgülər aparan, baş verən genetik dəyişikləri təhlil etməkdə ad qazanmış hərbi kəşfiyyat polkovniki T.S.Xan dinləmələrin əksəriyyətində iştirak edirdi. Arxiv materiallarına istinad etsək, təqribən 25 il öncə o, yazdığı “Virus” məqaləsində alim dostlarına belə bir sual vermişdi: “Səbəb nədir ki, 1938-1940-cı illərdə SSRİ-də baş verən epidemiyalarda ölənlərin, qırılıb məhv olanların sırasında Azərbaycan Respublikasının adı çəkilmir?” Alim qeyd edirdi: “Tədqiqatlarım məni çaşdırmışdı. Necə ola bilərdi ki, tif xəstəliyindən 1939-cu ildə Ermənistanda 210 min, Gürcüstanda 270 min nəfər (bütün bu rəqəmlər təqribidir, çünki ölənləri saymaq mümkün olmurdu) adam ölmüşdü, bu epidemiyadan məhv olmuşdu. Azərbaycanda isə bu epidemiyadan cəmi 6 nəfər ölmüşdü. Səbəb… Səbəb… Səbəb…”
XXVI hissə: Mələklərin doğulan yeri Azərbaycandır
Məlumata görə XIX əsrin birinci yarısında Rusiya knyazı İvan Kalitanın (1325-1340) şəxsən özünün başçılıq etdiyi “Təbabət Şurası”nın həkimlərindən biri, yalnız insan ömrünün sirləri istiqamətində tədqiqatlar aparan həkim Vasili Pokrışkin ingilis həmkarı, Riçard Suf adlı çox ciddi tədqiqatlar müəllifi olan həkimdən başıbağlı, bir neçə yerdən möhür vurulmuş məktub alır. Psixoloq R.Suf rusiyalı həmkarına yazır ki, artıq on iki gündür çox ciddi bir məsələnin müzakirsində iştirak edir. Həkim R.Suf Londonda “Şarl Ta” kiçik mətbəəsində əl ilə basılmış “Səliqəli məktublar”ında yazır: “1326-cı il dekabrın 25-də gecə saat 3-ə 15 dəqiqə işləmiş yazılıb. Rusiyalı həmkarım, bioloq Vasili Bodrevə (Pokrışkinə) çatacaq. (Məktubun əslidir)… Dostum, neçə gündür ki, Londonda kral II Eduardın ətrafında başlanmış müzakirələrdə iştirak edirəm. Mənə yaz görüm Azərbaycan adlı yer hardadır və oranın hökmdarlarından olan Hülakü xan kimdir? Mənə onun əslən xristian arvadı olan Doqraz (Doquz) haqqında tarixi saxtalaşdırmadan məlumat ver. Çünki o xristian xanım Böyük Britaniya məxfi idarəsinin Azərbaycan üçün seçilmiş xanımlarından biri olub. Həmin illərdə Azərbaycana (mənə o yer haqqında məlumat ver) Böyük Britaniyadan varlı təbəqələrin ailə qurması üçün 247 nəfər xristian qadını yola salınıb. Dostum Vasili! Mən sənə XII əsrdə dünyanın sayılıb-seçilən on bir din xadiminin imzaladığı məktubun surətini də göndərirəm…”
İmzalanmış məktub Xəzər sahilində qərar tutan Azərbaycan torpaqları ilə bağlı məktub idi. Məktubu ingilis din xadimi Qaralanka, yunan Qranikin oğlu Filinin (yunan hökmdarı II Filipin kötüyündən), italyan Avral Fiq, fransız Hayse Dens, alman Qunqild, rus Petro, Vatikanda yaşayan kardinal Adrian, portuqaliyalı Ordas, ispan Vilhelm, misirli Şabak, isveçrəli Karin imzalamışdılar (Bu məktubda on bir barmaq, on bir möhür yeri vardı; amma təəssüf ki bu məktubla bağlı Azərbaycan tarixində, fəlsəfəsində, səhiyyə kitablarında heç bir məlumat yoxdur). Məktub Azərbaycanla, onun yaşayış məntəqələrilə, adamları ilə bağlı məktub olduğundan maraq doğurmaya bilmir. Aydın olur ki, adları çəkilən və imza atan bu din xadimləri vaxtında Azərbaycanda olmuş, burda keçirilən dini mərasimlərdə iştirak etmiş, xeyli tədqiqat işləri aparmışlar. İngilis həkimi R.Suf bu məktubu şərh edərkən, göstərir: “Dostum Vasili! O torpaqdan mənə məlumat ver. Məktubu imzalayanları narahat edən məsələlər var. Vasili, o millətin (yəni azərbaycanlıların) qan hüceyrələri bu din xadimlərini iflic edib. O qan hüceyrələri əsrin ən ağır və ölümcül xəstəliklərinə davamlı hüceyrələrdir. O qan hüceyrələrini gəzdirən insan məğlubedilməz olur. Vətənini, insanları, torpağını sevən olur. Vasili, o qan hüceyrələrini gəzdirənləri sarsıtmaq olmaz. Onlar hər yerdə, həmişə güclüdür. Zaman və vaxt gələcək o qan hüceyrələrini gəzdirənlər dünyaya ağalıq etmək iddiasında olacaq. Din xadimlərini narahat edən, çaşdıran da bu məsələlərdir. Bütün bunları din xadimləri qədim kitablardan oxuyub, öyrəniblər. Din xadimlərinin hər biri öz ölkələrinin başçılarına “ölməz və yaxud qızıl” məktub yazıblar. Onlar mənsub olduqları dövlətlərin başçılarına Azərbaycana tələsməyi, orada əlaqələr qurmağı məsləhət bilirlər…”
Araşdırma materiallarına görə həmin dövlətlərin din xadimləri, hökumət və dövlət başçıları ilk növbədə öz ailələrini, şəxsən özlərini gələn ağır dərdlərdən xilas etmək üçün qan hüceyrələrinə görə Azərbaycana həkim ekspedisiyaları göndərirlər. Bütün bunlar tariximizin, milli varlığımızın oxunmamış səhifələri olaraq qalır.
Məlumata görə söz açdığımız məktubu imzalayanlardan Vatikan kardinalı Adrian və ingilis din xadimi Qaralanka hələ də öz söhbətlərində Azərbaycandan, yaşayış məntəqələrindən, Azərbaycan millətindən əl çəkmirdilər. Bu ölkə onlara möcüzə olaraq qalırdı. İngilis din xadimi kilsədə keçirdiyi müşavirələrin birində (söhbət XIII əsrdən gedir) “gizlənmiş, Günəşə və yaxud Ay işığına bürünmüş mələklər”dən çox danışdı. O, iddia edirdi ki, yer üzündə mələklər doğulur və onları dünyaya gətirən torpaq var. Amma onun cəsarəti yox idi ki desin, dünyada doğulan mələklərin ocağı Azərbaycan torpağıdır. Azərbaycanı nişan verməkdə ingilis din xadimi cürət etmirdi. Amma onun, məsələn, IX əsrdən yazılmış (ingilis həmkarı Varlam Panq tərəfindən) “Müqəddəs torpaqlardan üçüncüsü” əsərindən, yunan filosofu Missidemin “Baş əyilən daş” əsərindən (yəni daş önündə dayanıb təzim etmək, baş əymək) xəbəri var idi. O, bu kitabları, eləcə də müqəddəslərin- Musa və İsa peyğəmbərin, islam peyğəmbəri Məhəmmədin çıxışlarını köçürənlərin əl yazılarını oxumuşdu. Analoqu olmayan məsələ bu idi ki, peyğəmbərlərin bu torpaqla bağlı dediyi fikirlər Allah tərəfindən vəhylə deyilən fikirlər idi.
Vatikan kardinalı Müqəddəs Adrian yığıncaqların birində iddia edirdi: “Bu millətin (söhbət Azərbaycan gedir) qadınları önündə baş əyin. Yer üzündə bu millət sahibi-yeganədir ki, onun qadınları arasından pozğun və əxlaqsız çıxmayıb. Yeganə millətdir ki, onun qadınları arasından şərəfsiz və ləyaqətsiz qadınlar çıxmayıb. Siz də oxuyun oxuduğum kitabları. Görün bizdən qabaq bu millətin anaları haqqında nələr yazılıb…”
Məlumata görə, ingilis dili xadiminin katibliyi ilə yazılmış və on bir din xadiminin imzası qoyulmuş məktub 1952-ci ilin dekabrın 2-dən 1953-cü ilin yanvarın sonunadək Kremldə, İ.Stalin və onun tərəfdarları arasında müzakirə olundu. Artıq din xadimləri açıqlama verirdilər ki, dini, tibbi, fəlsəfi kitablardakı, xalq yaradıcılığında təsvir olunan və ancaq Allahın xəbəri olan mələklər xəyali və yaxud mifik anlayış deyil. Mələklər doğulur. Mələklər ölür. “Mələklərin doğulan yeri isə Azərbaycandır” (Vatikan. Kardinal Adrianın Vatikana məktubu).
Araşdırma materiallarına görə 1953-cü ilin fevralın 21-də Azərbaycana “Genetiklər ekspedisiyası” gəlir. Səbəb və məqsədləri açıqlanmayan yeddi nəfərlik bu qrupun üzvlərinin hamısı ölkənin Müdafiə Nazirliyinin Leninqraddakı hərbi-sənaye kompleksinə məxsus, ən ağır ürək və şəkər xəstəlikləri üçün vaksinlər, digər dərman pereparatları hazırlayan hərbi sənaye kompleksinin əməkdaşları idi. Məlumata görə bu adamların hər birinin Azərbaycanın yaşayış məntəqələri haqqında geniş məlumatları var idi. Həmin anlarda isə general Şuvalovun qrupu Azərbaycanın doğum evlərində dünyaya gələn uşaqlarda baş verən və sürətlə gedən genetik prosesləri, dəyişmələri, qan hüceyrələrinin immunitet səviyyəsini, uşaqların beyin çəkilərini, ürək döyüntülərinin sayını hesaba alırdılar.
Səbəbi bilinmədən intihara əl atıb “oyundan” çıxan professor, kəşfiyyat zabiti N.Q.Xamutov şəxsi arxivində saxlanılan məktubların birində yazırdı: “Mən işlədiyim yerlərdə, ərazilərdə ancaq Dövlətin mənə etibar etdiyi vəzifələri yerinə yetirmişəm…. Azərbaycan mənim üçün yeni bir tarixi yaddaş olacaqdı. Mən həmişə generalın stolunun üstündə cızılmış qədim xəritəyə baxmağa can atırdım. O isə üstündə bir neçə möhürü olan xəritəni heç kəsə vermək istəmirdi. Çünki bu onun üçün “Dövlət Sirri” olaraq qalırdı. Onu da qeyd edim ki, bu əsl xəritənin köçürülməsi idi. Sonradan öyrəndim ki, (bunu mənə general Şuvalov özü dedi) bu xəritə VI əsrə məxsus bir xəritədir. Burada təsvir olunan ərazi bu günkü Xəzər sahilindəki Azərbaycan torpaqlarıdır. İşarələnmiş yaşayış məntəqələri isə Mələklərin dünyaya gəldiyi, doğulduğu yerlərdi…”
“Məxvi Arayışlar” bəzən bizi çaşdırır, elmi-araşdırmaların mahiyyətinə qaranlıq edilir. Amma fakt faktlığında qalır.
Məlumata görə 1954-cü ilin yanvarın 26-da kəşfiyyat mayoru, ixtisasca kimyaçı olan və o vaxt İraqda tərcüməçi işləyən M.A.Lebedevin arayışları ortaya çıxır. Onun Baş Kəşfiyyat İdarəsində şöbə müdiri olan İ.A.Novikoba yazdığı “Məxvi Arayış”a diqqət yetirməmək olmur. Kəşfiyyat mayoru M.A.Lebedev mayor Novikova yazır: “Çox hörmətli İvan Astafeviç! Mən ərəb dilinin mütəxəssisi olduğum üçün, bu dilin incəliklərini bildiyim üçün Kremlə dəvət olundum. Siz mənim müəllimim olmusunuz. Sizcə nə üçün Kreml məni sevimli işimdən ayırır? Bəlkə siz mənim Bağdadda qalıb işləməmə yardımçı olasız?”
Başqa bir məktubda isə (216-cı qovluq) İ.A.Novikov cavab məktubunda bildirir: “Mişa! Mən səninlə fəxr etmişəm və indi də eyni fikirdəyəm. Məsləhətdir ki, Kremlin dövlətini ciddi hesab edəsən. Mənim məlumatıma görə səni Kremldə çox ciddi bir məsələ gözləyir”.
Əldə olunan sənədlərə görə 1954-cü ilin fevralın 14-də kəşfiyyat mayoru, ərəb ədəbiyyatı və dili mütəxəssisi M.A.Lebedev Moskvaya qayıdır. İki gündən sonra, 1954-cü ilin fevralın 16-dan isə mayor M.A.Lebedev Kremldə ölkənin Baş kaitib N.S.Xruşşova şiə müsəlmanlarının lideri olan İmam Hüseyn haqqında hər gün iki saat mühazirə oxumalı olur. Təbiidir ki, hər gün İmam Hüseyn haqqında N.S.Xruşşova danışmaq mayor M.A.Lebedev üçün çox maraqlı gəlirdi. Amma bunun səbəbini anlamırdı, O, məktublarında və qeydlərində tez-tez özü-özünə sual verirdi: N.S.Xruşşovun İmam Hüseynlə bağlı baş verənləri əzbərləməsi nə üçün idi? Nə üçün Nikita Sergeyeviç şiə imamının adı gələndə qeyri-ixtiyari olaraq dikəsinir, nədənsə qorxub, çəkinirdi. Baş Katib Nikita Sergeyeviç qulaqlarını İmam Hüseyn sözünə alışdırır, onunla bağlı baş verənləri beynində saxlamağa cəhd edirdi. Kəşfiyyat mayoru M. A.Lebedev yazır: “Mənə dərhal polkovnik rütbəsi verdilər. N.S.Xruşşov hər gün iki saat İmam Hüseyndən və Kərbəla hadisələrindən etdiyim söhbətlərə qulaq asırdı”.
Araşdırma materiallarına görə kəşfiyyat matoru M.A.Lebedev Baş Kəşfiyyat İdarəsi üçün hazırladığı “Məxvi Arayış”ların birində (N-200-01) qeyd edir: “1954-cü ilin fevralın 19-da N.S.Xruşşov məni otağına dəvət etdi. Söhbət zamanı mənə aydın oldu ki, ölkə başçısı dünya şiələrinin imamı İmam Hüseynlə bağlı çox şey öyrənmək istəyir. O, hətta Kərbəlaya getmək, o yerləri görmək arzusunda olduğunu da bildirdi. Mən bütün bunların kökünü araşdıra bilmirəm. O, məndən ilk görüşümüzdə soruşdu: “İmam Hüseyn kimdir? Bütün dünya ondan danışırsa, mən nə üçün bilməyim? O yenidən dirilə bilərmi?”
Kəşfiyyat mayoru M.A.Lebedev yazır ki, Sovet İttifaqının rəhbəri N.S.Xruşşov artıq şiə müsəlmanların başçısı olan İmam Hüseyn haqqında müfəssəl məlumatlara malik idi. Mən özüm-özümə tez-tez sual verirdim: “Kremldə nə baş verir? İmam Hüseyn N.S.Xruşşovun nəyinə lazımdır? Mən bu suallara hələ cavab tapa bilmirəm...”
N.M.Xlebnikov yazırdı: “Sovet hərbi kəşfiyyatı artıq həmin vaxt ərəb ölkələrinin birindən şiə müsəlmanlarına məxsus İmam Hüseynin genetik kodlarını əldə etmişdi. Bu Sovet kəşfiyyatının ən böyük qələbəsi idi...”
Əlbəttə, bu dövrü üçün çox ciddi bir məlumat idi. Sovet alimləri akademik S.S.Beqlov, A.N.Tumanov belə bir qənaətə gəlmişdilər ki, müsəlman tarixinin mübariz və qəhrəmanlıq dastanını yazan, igidliyin və mərdliyin bünövrəsini qoyan İmam Hüseynə məxsus gen hüceyrələri ölməyib, o diridir və Avropanın təqribən 70 faizi həmin qəhrəmanlıq nümunəsi olan gen hüceyrələrindən bəhrələnib.
Bu ola bilsin ki, bizim qənaətdir. Amma tarixin həqiqət üzü də var. İnsanın genetik hüceyrələri min illər boyu yaşamaq qabiliyyətinə malikdir. Sadəcə həmin mühit və iqlim bəs edir...
RƏŞİD ƏSGƏROVLA AZƏRBAYCAN TARİXİNƏ SƏYAHƏT
XXVII hissə: Azərbaycançılığın keçmişinin, indisinin emblemi Zərdüştlük, atəşpərəstilikdir
Azərbaycanın qədim tarixi ilə məşğul olan tədqiqatçılar bir sıra rayonlar istisna olmaqla respublikanın ərazisini kifayət qədər tətqiq etmədiklərindən, bu vacib isin tədqiqində bir növ durğunluq əmələ gəlmiş və tariximizin bir çox cəhətləri aşkar ediməmiş qalmışdır. Deyə bilərlər ki, Azərbaycanın qədim tarixinə dair kifayət qədər məlumat yoxdur. Lakin onu qeyd etmək lazımdir ki, akademik Ziya Bünyadov orta əsr Azərbaycan tarixinə dair dünya muzeylərində olan əsərləri xalqımızın malı etdi. Şərqin ictimai, siyasi, mədəni həyatında həlledici rol oynayan görkəmli ədibləri, tariçiləri, rəssamları, riyaziyyatçıları və başqa elm adamlarını xalqımıza tanıtdırdı.
Hörmətli şair Qasım Qasımzadə çox haqlı olaraq yazır: “Tarixi, o cümlədən inqilabi mövzuda xeyli əsərlər yazılmışdır ki, konkret yanaşılsa, bunların içərisində qüvvətlisi də, zəifi də az deyil. Bunlar haqqında fikir deməzdən əvvəl gərək bədii ədəbiyatın qidalandığı mənbə də nəzərə alınsın tarixçi tədqiqatçıların keçmişimizin qaranlıq səhifələrini nə dərəcədə işıqlandırdıqlarına diqqət yetirilsin. Xalqımızın mənşəyinə dair nə qədər zidd fikirlər irəli sürürlər”.
Bunu bizim keçmişimizlə bağlı olan alimlərimiz edə bilməzlərmi? Buna görə də Midiya dövlətinin kökündə duran Azərbaycan xalqının tarixinin qədimiliyi kölgədə qalmışdır. İndi də müasr tədqiqatçılar xalqımız üçün gah mənşə, gah əlfba, gah da ərazi axtarırlar. Tarixin saxtalaşdırılması prosesi geniş planda həyata keçirilir. Akademik İqrar Əliyevin “İstoriya Midii”, S.Qaşqayın “İz istorii Manneyskoqo çarstva” kimi kitabları olmasa, demək olar ki, Azərbaycanın qədim tarixinin tədqiqatı sahəsində durğunluq əmələ gəlmişdir. Bu durğunluğun nəticəsidir ki, xalqımızın mənşəyini bəzi elm adamlarımız hunlara, bəziləri kaspilərə, sabirlərə, kassitlərə, lulubeylərə, skiflərə, bəziləri şummerlərə və s. bağlayırlar.
Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, bizim eradan əvvəl şərqdə aramey, elam, assur əlfbalarından istifadə edilmişdir. O cümlədən qədim azərbaycanlılar, iranlılar və ermənilər bu əlifbaların birindən istifadə etmişdir.
Azərbaycanın ərazisində tapılmış atropat pullarının arxalarındakı yazılar da azərbaycanlıların bu yazı üsullarından istifadə etdiklərini sübut edir. Cəlilabad rayonunun Əbiş təpəsində Atropat pullarının dəfinəsi tapılmışdır. Ələ keçən numizmatik pullar Əli Rəcəbliyə verilmişdir.
Cəlilabad rayonunun Cəlayir kəndində küp qəbirlər aşkar edilmişdir. Küpdəki meyidin yanından Artabanın pulu tapılmışdır. Cəlayir kəndi ilə Təzəkənd arasında tapılmış küp qəbirlər və yaşayış yeri Cənub Azərbaycanın Germi şəhərindən tapılan maddi mədəniyyət abidələrinin eynidir. Tapıntıda arxeloq Fərman Mahmudov da iştirak etmişdir. Bu vaxt sübut edir ki, keçmişdə hörmətli adamların meyidlərinin yanında müqədəs şahların pullarını qoyurmuşlar.
Qədim Həmşərə şəhərini dərindən tədqiq etdikcə, Azərbaycan tarixinin Riqveda, Atxarvaveda, Avesta əsatir və hekayələrindən süzülüb gələn dərin qatları aşkarlaşır. Azərbaycançılığın keçmişinin, indisinin emblemi olan Zərdüştlüyün, atəşpərəstiliyin ərazilərimizdə mövcud olmasını sübuta yetirir.
Avesta yasnalarının 9-cu fəslinin 2-ci bəndində Hum Zərdüştdən xahiş edir ki, onu sıxıb içsinlər. Haoma şirəsi maddi aləmin yaradıcısı, kişilik, mərdlik, cəsarət rəmzi hesab edilərmiş.
Milladan əvvəl II minliyə aid olan Riqvedada deyilir ki, “çəkilmiş somanı təmiz və qarışdırılmış südlə içməyə gəl. Sən soma şirəsini içəndən sonra yenidən cana gələcəksən. Ey İndra, sənə eşq olsun”. Miladdan əvvəl I minilliyə aid olan hind əsatiri Atxarvavedada deyilir: “Ey draxmamanasapti, o allahları Soma qurbangahında Soma şirəsi çəkənlərə tabe et”.
Riqvedada Soma şirəsinin çəkilməsə təsvir olunur. Soma- bitkilərin və məhsuldarlıq allahı imiş. Soma latınca işlənən sözün sinonimidir və “es-u” səsindən əmələ gəlmişdir. Hind dilində sıxmaq deməkdir. Riqvedada təsvir olunur ki, ağacın kötüyünü daş dəstəklə sıxarmışlar. Sıxılan maye boz qəhvəyi rəng alarmış. Soma qoyun yunundan süzülüb durulaşdırıldıqdan sonra arpa suyu ilə qarışdırılıb içilərmiş. Soma içkisi İndra allahına verilər və ondan güc alıb nəhənglərə qalib gələrmiş. Somanı göbələkdən də hazırlayarmışlar.
Atxarvavedada deyilir: “Aqni xəstəlikləri buradan qovacaq. Soma da o çəkilən həvəngdə, sadə fikirli Varuna da xəstəliklərə qalib gələcək. Məbəddə yanan qurban gətirilən çubuq, atəş saçan odunlar hər cür paxıllığa son qoyacaq”.
Riqveda və Atxarvavedadakı hadisələrə, əsatirlərə, himnlərə biz Avestada da rast gəlirik. Vedalardakı “Mitra” ilə Avestadakı “Midra”, “Mioqa” bir-birinə uyğun gəlir. Mitra ayrı-ayrılıqda çox sönük görünür, amma Varuna allahının adı ilə qoşa- “Mitra Varuna” şəklində ifadə olunanda daha möhtəşəm səslənir və ilahiləşir. Avestadakı “Ahura mazda” haqqında da eyni sözləri demək olar. “Ahurə Mazda”nın birləşməsi allahla insanın vəhdətini andırır. Heç də təsadüfi deyil ki, “pantesist”, “vəhdətü-vücud” kəlmələri ayrı-ayrılıqda çox sönük görünür. Lakin birlikdə çox qüvvətlidir, müqqəddəsdir.
Vedalarda “Barhus”, Avestada “Barsman”- qurbangaha gətirilmiş çubuq, Vedalarda “Stirana”, Avestada “Sterana”- qurbangah yeri, Vedalarda “Hotar”, Avestada “Zaotar”- xüsusi təlim keçmiş atəşpərəst, dindar deməkdir.
Oxucu soruşa bilər ki, bütün bunların Azərbaycana nə dəxli var? Bəli, çox dəxli var. Ona görə ki, “Həməşərə” şəhəri Azərbaycandadır. “Həməşərə” üzüm sortu indiyədək qalır. Mişarçay həmin kəlmənin dəyişilmiş formasıdır. Zərdüştün baş məbədi burada yerləşirdi. Ərazidə arxeoloji qazıntılar zamanı həvəng, həvəngdəstə, küp, küpağızdığı tapılmış, ən nəhayət “Həməşərə” içkisinə qatılan narhazanta burada indiyədək bitir. Bütün bunlardan sonra necə deyə bilərik ki, Zərdüştlüklə, atəşpərəstliklə Azərbaycanın heç bir əlaqəsi yoxdur? Zərdüştlüyə daha dərin nüfuz etdikcə, tədqiqatların dairəsi genişləndikcə, Azərbaycanla sıx bağlılığı haqqında dumanlı mülahizə və gümanların pərdəsi götürülür. Hər şey gün kimi aydın olur.
Cəlilabad rayonu Muğanın qurtaracağında yerləşir. Bu ərazidə Azərbaycanın keçmişindən xəbər verən iki qədim şəhər vardır. İndi də rayonun yaşlı nəsli və ətraf rayonların əhalisi buranı “Həməşərə” adlandırır. Respublika arxeoloqların fikrincə “Həməşərə”, “Mişarçay” mədəniyyəti miladdan əvvəl IV minilliyə aiddir. Qədim və orta əsr tarixçiləri “Həməşərə” şəhərinin keçmişi barədə müəyyən qədər məlumat veriblər. Coğrafiyaşünas Həmdulla Qəzvini Həmşərə şəhərində olmuş və onun dediyinə görə, şəhər dəniz kənarında yerləşmişdir. O göstərir ki, Xəzər dənizinə kimi məsafə 2 fərsəngdir. 5-ci iqlimə aiddir. Məsafələr indiki ilə tamamilə uyğundur. “Həməşərə” şəhəri Biləsuvarla Talış mahalının arasında yerləşmişdir. A.A.Bakıxanov yazırdı: “Şahın qoşunları Arasbar yolu ilə Kür çayı kənarına gəldilər. Havanın istiliyindən dənizin iki ağaclığında qədim şəhər qalığı olan Həməşərədə dayandılar”.
Orta əsr tarixçisi Xandəmir “Həbibi-Siyər” əsərində yazır ki, “Həməşərə” üç metr hündürlüyündə möhtəşəm qala ilə əhatə olunmuşdur.
Səid Əli Kazımbəy oğlu “Cəvahirnameyi Lənkəran” əsərində yazır ki, Muğlar bu ərazidə yaşamış, Həməşərə şəhərində onların baş məbədgahı yerləşdirilmişdir. Onlar bu şəhərdə Haoma şirəsi çəkmişlər. Həməşərə şəhərinin adı da bizə Zərdüştlərdən qalan yadigardır. Haomaşirədən Muğların din mərasimlərində istifadə edilərmiş. Haoma musiqinin müsaiyəti ilə çəkilərmiş. XX əsrin 60-ci illərində Banu Parsda olmuş M.Boys Hoama şirəsinin hazırlanmasını belə təsvir edir: “Efedr bitkisinin budaqlarını yığır, onu daş həvəngdə sürtüb qabıqlarını çıxarırlar. Sonradan ona nar şirəsi qatır, süd əlavə edib içərmişlər. Dəsturlar dini hissələri qızışdırmaq üçün ibadətə və ehsana gələnlərə paylayarmışlar”.
Görün Riqvedada Somanın çəkilməsi ilə, Avestada Həməşərə şəhərində Haoma çəkilməsi mərasimi bir-birinə necə də uyğun gəlir.
Həməşərə şəhərinin yerindən tapılmış maddi-mədəniyyət abidələri- Haoma çəkilən həvəng, həvəngdəstə, şirənin saxlandığı küp və ağızlığı, bizə qədər gəlib çıxan “Həməşərə” üzüm sortu, şəhərin ətrafında keçmişdə əkilən nar (Avesta dilində “hazanata”) sübut edir ki, Həməşərə şəhərində məhz “Haoma” şirəsi çəkilərmiş.
Cənubi Azərbaycanın Ziviya şəhərində bir cam tapılmışdır. Cam miladdan əvvəl VIII əsrə aiddir. Camın üzərində mağ kahini təsvir olunur. Kahinin sinəsindəki musiqi aləti sazdır. Sazın qoluna üzüm salxımı bağlanmış, tənək dolçaya salınmışdır. Təsvirdən aydın olur ki, mağ kahini Haoma şirəsi çəkilməyə gətirilmiş üzümü musuqinin müşayiəti ilə dualayır.
Professor Yusifov kahini paltarından Elamlıya, professor Nəsir Rzayev musiqiçiyə, mərhum V. Lukonin camı İran mədəniyyətinə aid edir. Alimlərdən heç biri demir ki, kahin muğdur, qədim azərbaycanlı, mannalıdır. Ən maraqlısı odur ki, saz indiki Azərbaycan sazlarından fərqlənmir.
Haoma şirəsinin çəkilməsini bu qədər əyani şəkildə təsvir edən ikinci bir maddi-mədəniyyət abidəsi yoxdur. O da Azərbaycandadır.
İslam dini qələbə çalandan sonra haoma şirəsi muğani meyi aldandırılmışdır.
Orta əsrin dahi klassik şairi Ömər Xəyyam yazır: “Muğan meyindən məstəm ki, məstəm,/ Kafir, atəşpərəst, ya bütpərəstəm/ Barəmdə hərə bir fikir söyləyir/ Aydındır öz işim mənə hər kəsdən”. Ömər Xəyyamın bu rübaisi tarixi mənbə olmasa da, burada bizə meyin muğlara və ya atəşpərəstlərə aid olmasına göstərir.
Azərbaycanın “Humayun”- Humun oxunan muğamının əsasında da Avesta himnləri durur.
Maraqlıdır ki, Əliağa Vahidin “Atəşgədələr saçmadadır pirəhənimdən” rədəfli qəzəli də humayun üstündə oxunur.
Bütün bunlar bizə haqq verir deyək ki, indiki oxunan muğamlar muğların haoma şirəsi çəkdiyi zamanlar oxuduqları himnlərə, mahnılara bağlıdır.
XIX əsrdə Azərbaycanın Suraxanı atəşgədəsində olmuş Aleksandr Duma yazırdı: “Atəşpərəstin biri kahin paltarı geydi, digəri əyninə köynək sayağı bir şəlpə keçirdi. Başladılar ibadətə. İbadət dedikdə bu, səslərin qeyri-adi dəyişikliyindən ibarət dörd-beş xromatik qamma notunda başqa bir şey deyildir. Kahin arabir əyilib səcdəyə getdikdə, o birisi əlindəki sinci bir-birinə vururdu”.
Belə atəşgədələrdən İranın Yəzd və başqa şəhərlərində də vardır. Amma Hindistandan gəlmiş atəşpərəst məhz Suraxanıdakı məbədi bərpa etmişdir. Məşhur şərqşünaslar Suraxanı atəşgədəsini miladdan əvvəl IV əsrə aid edirlər. Görünür, Suraxanı atəşgahı Azərbaycanda atəşpərəstliyin ilkini olmuşdur. İranın Sasani şahları həmişə Azərbaycanın Zərdüşt kəbəsi adlanan qədim Şizdə (indiki Təxti Süleyman) andiçmə mərasimi keçirmişlər. Sasani şahları II Şapurun dövründə Azərbaycanı maqlar ölkəsi- Muqistan adlandırmışlar. Bu adın ölkəyə verilməsi də həmin dövrdə Azərbaycan din başçlarının çox olması ilə əlaqədardır.
XXVIII hissə: Zərdüşt təliminə görə insan ömrünün mənası Əhrimanla mübarizədə Ahura Mazdaya kömək göstərməkdir
Söhbət açacağımız digər şəhər Bəcrəvan şəhəridir. Keçmişdə şəhər Baqavan, VIII əsrə dair xəritədə Badjravan kimi qeyd edilmişdir. Hər iki ad müqəddəsliklə bağlıdır. Avesta dilində Baqa- allah, Baqastan, Baqsutun- allahların məskəni, Bədç isə qurbangah yeri deməkdir. Bəcirəvan şəhərinin xarabalıqları indi də qalır. Bu şəhər möhtəşəm qala ilə əhatə olunmuşdur. Burada tunc dövrünə aid çoxlu ox ucları, qılınclar, qara gil qablar aşkar edilmişdir. Bu şəhərdən Xəzər dənizinə qədər 15 tökmə təpə (kurqan) var. Bir zaman bu şəhər Muğanın mərkəzi olub. Ərəblər Azərbaycanın şimalına hücuma buradan başlamışlar. Onlar İranın Rey və Qəzvin şəhərlərini tutduqdan sonra Azərbaycana soxuldular.
İsfəndiyar İbn-Fərruxzad Bəcrəvanın Maymada, Sərab şəhərlərindən çoxlu qoşun toplayıb 642-ci ildə ərəblərlə döyüşə gedir. Qanlı savaşda İsfəndiyar məğlub edilir və əsir alınır. Ütbə İnb-Fərqədə ilə bağlanan müqaviləyə görə Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi Bəcirəvan da ağır vergiyə cəlb olunur, ciddi nəzarət altında saxlanırlır.
Əhməd ibn-Asam Əl Kufi “Müharibələrin tarixi”əsərində yazır: “730-cu ildə Səid ibn-Hərəşə özünün etibar etdiyi adamları çağırıb, Bəcirəvan qalasını qorumağı, qalanın qapılarını bağlamağı əmr edir. 58 min ordu ilə hücuma keçir, döyüşdə qalib gəlir. Əldə olunmuş qəniməti Bəcirəvana gətirir. Üsyan başçılarını qalada asdırır”.
Ərəblərin atəşpərəstliyin möhkəm olduğu bu yerdə güclü qoşun saxlamağı, bu şəhəri istehkama çevirməyi təsadüfi deyildir. Bəcrəvan kəndində atəşpərəst məbədi Pir-Həsən adı ilə indi də qalır. Ziyarətgahdır.
Orta əsr tarixçiləri Blazuri, Yaqub ibn-Misgəhve Yaqub Həməvi Azərbaycanı Zərdüştün vətəni hesab etmişlər. Zeynal-Əl Əkbər əsərində belə yazır: “Göy Kəştasb hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın Muğan şəhərindən olan zərdüşt Ben-Purşasb gəlmişdir. Kəşstab onun dininin qəbul edərək, bu dinin “əsta” kitabını mal dərilərinə yazmağı əmr etdi”. Min il bundan əvvəl Əbu Reyhan Biruni yazmışdı: “Sonradan Muğanın ətrafında Mənucəhr şahın nəslindən olan azərbaycanlı Səfid Tumanın oğlu Zərdüşt gəldi”.
Qədim mənbələrdən verdiyi məlumata görə, Muğanda hər il zərdüştlərin qurultayı keçirilərmiş. Orada Zərdüştlərlə bağlı məsələlərdən danışırmışlar.
Gətirilən dəlilərə ola bilsin ki, elmimizə çoxdan məlumdur. Bütün bunların əhəmiyyəti ondadır ki, Muğanın tarixi Zərdüşt abidələrinə əlaqəli şəkildə öyrənildikdə, onun Azərbaycanla bağlılığına şübhə yeri qalmır. Cəlilabadın Sədə bazarının adı da Zərdüştlərin Novruz bayramından 100 gün qabaq etdikləri Sədə bayramının adından götürülmüşdür. Seyidbazar kəndindəki Mirzəbəy bulağının yanında “Pir Həsən”, Eçara kəndindəki qəbirəstanlıq və s. atəşpərəstliyin qalıqlarıdır.
Xənəgə, yaxud Xənəyə adına Azərbaycanın güney və quzey ərazisində tez-tez təsadüf edilir . Xənəyə ”Xanəgah” sözündən əmələ gəlir. İbadətgah, müqəddəs dini məkan deməkdir.
Xənəgə kəndində Eneolit dövründən qalma tökmə təpə vardır. Atəşpərəst məbədi indiyədək qalır. Daxma 24x24 həcmində olan bişmiş kərpicdən tikilmişdir. Məbədin içərisindəki kərpiclərin birinin üstündə qoç buynuzu sitayiş məqsədi ilə divara hörülmüşdür.
Kiçik Asiyada Daskalen deyilən yerdə od məbədi tapılmışdır. Məbəddə sitayiş olunan öküz və qoç təsvirləri varmış. Görünür Atəşpərəstlər Xanəgahdakı od məbədində də qoç təsvirinə sitayiş etmişlər. İslam dininin təqiblərinə baxmayaraq, atəşpərəstlər Zərdüştlüyü qoruyub bilmişlər. İbn-Həvkəl yazırdı ki, Zərdüştlər öz dinlərini qoruyub saxlamaq üçün dağlara çəkilirdilər.
Rayonun ərazisində yerləşən Parsoba kəndində ərəblərin təqibindən qaçıb Muğan atəşpərəstlərinə pənah gətirən parsların obası olmuşdur. Cəlilabadda indi də həmin kənd qalır. Rəşidəddin yazır: “Qazan xan atəşpərəstləri, Zərdüştləri təqib edir. Onların mənbələrini dağıdır və nə qədər təqib edirdisə, onları yenə də bu dildən çəkindirə bilmirdi”.
Maraqlıdır, Qazan xanın istirahət köşkü də Cəlilabadda Muğanda idi. Köşk “Qazan köşkü” adı ilə indiyədək qalır. Tarixi mənbələr sübut edir ki, XIV əsrə kimi İslam dini ilə Zərdüştlük arasında amansız mübarizə getmişdir.
Zərdüştlüyün Azərbaycanla heç bir əlaqəsi olmadığını deyən alimləri səhv edirlər. Zərdüşt Azərbaycan xalqının atası hesab olunmalıdır. “Haomaşirə”, “Həməşərə” kəlməsi Şərqin başqa heç bir xalqının dilində işləmir. Orta Asiya, İran, Hindistan və sair xalqların dilində haoma, soma kəlmələri kimi işlənir. Ancaq Azərbaycanda bu kəlmə Haomaşirə-Həməşərə kimi ifadə olunur. Deməli, bu söz sırf xalqımıza məxsusdur, şəriki yoxdur. Bu kəlmə Azərbaycan xalqının dilində 3 min ildir ki, işlənir. Məhəmməd peyğəmbəri biz atamız və peyğəmbərimiz hesab etdiyimiz kimi dünyanın ən qədim dini olan Zərdüştlükdən və onun minilliklərdən xəbər verən mütərəqqi adət-ənənələrindən də yan keçməməliyik.
Məşhur hindoloq Bonqard Levin mərasimləri, Haomanı Ari-hind əlaqələrində əsas amil kimi götürür.
Gözümüzün içinə baxan Zərdüşt abidələrini görəsən biz niyə rədd edirik? Özü də bütün bunların hamısını arilərin, İranın adına çıxırıq, həm də ki bunu türklük xatirinə edirik. Elmə məlumdur ki, Azərbaycan ərazilərində “Saki Haomavarqa”- Haoma çəkən sak tayfaları yaşamışlar. Azərbaycanın geniş ərazilərində Skif çarlığı olmuşdur.
Tanınmış alim Zümrud Quluzadə televiziya ilə çıxışında çox gözəl dedi ki, alimlərimiz ərazimizdə azərbaycanlı etnosu axtara-axtara bizi tariximizdən etmişlər. Azərbaycanlı etnosunun kökündə türk, İran, alban etnosu durur.
Sırf azərbaycanlıqla bağlı olan atəşpərəstliyi, Zərdüştlüyü, bununla yanaşı Midiya dövlətini ərazimizdə yaranan dövlət kimi inkar etmək və bütün bunlara sırf fars donu geyindirmək elmilikdən tamamilə uzaqdır. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, XIX əsrə qədər dünya səyyahları, Şirvan da daxil olmaqla bütün Azərbaycanı Kiçik və Böyük Midiya adlandırmışlar. Heredot ərazimizdə yaşayan midiyalıların və farsların dini dünyagörüşlərindən, adət-ənənələrindən bəhs edir.
I Dara özünü Bəlx padşahı, atəşpərəst Viştaspın oğlu adlandırır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Zədüşt Bəlx padşahı Viştaspın yanında olmuş, ona atəşpərəstlik təlimini öyrətmişdir. Artıq Daranın dövründə atəşpərəstlik dövlət dini kimi formalaşmışdır. Hələ çox-çox əvvəllər isə bu din midiyalıların dini olmuşdur. Əhəməni dövlətinin əsasını qoyan Kir, Kambis və sairləri Mitraist olmuşlar. Əhəməni şahları Ahura-mazdanı Allah kimi qəbul etmiş, özlərini isə zəmanənin peyğəmbəri elan etmişlər.
Bir tarixçi kimi Azərbaycanda, xususilə Muğanda Zərdüşliyin, atəşpərəstliyin taleyi məni çox narahat edir. Vaxtı ilə rəhbərlərin kobud əməli üzündən Həməşərənin üst qatları dağıdıldı. Böyük zəhmətlə traktorların tır-tılları altından çox qiymətli maddi-mədəniyyət abidələrini toplayıb əvvəl evə, sonra isə Cəlilabad diyarşunaslıq muzeyinə verdim. “Həməşərə” üzüm sortu sıradan çıxmaq üzrədir. Mən Cəlilabad rayonundan tutmuş Yardımlıya qədər meşə və dağlardakı atəşpərəstlik abidələri ilə tanış olmuşam. Belə qənaətə gəlmişəm ki, Hind mənbələrini, qədim tarixçilərin Zərdüşt abidələri haqqında verdiyi xəbərləri mövcud abidələrlə müqayisəli şəkildə öyrəndikdə çox gözəl nəticələr verər, həm də Azərbaycnın Zərdüştlə əlaqələrini təsdiqləyər. Muğan əhalisinin dilində işlənən “Astadan”, “Daxma”, “Atropat”, “Həməşərə”, “Dəstur”, “Küştü” və s. kəlmələr qədim Avestadan bizə yadigar qalan sözlərdir. Zərdüşt abidələri ilə zəngin olan Muğan diyarı öz tədqiqatını gözləyir.
Zərdüstlüyün kitabı “Avesta”nın yazılışının talış dilinə yaxın olması sübut edir ki, zərdüstlük və zərdüst dini talışların ilk dini etiqadi əsasında yaranmışdır. Bu yeni dini etiqad təkcə Azərbaycan ərazisində yaşayan tayfalar tərəfindən qəbul edilməmiş, eyni zamanda İran, Orta Asiya, Hindistan və digər ölkələrdə yaşayanların da dininə çevrilmişdir. Özü də zərdüştlük islam kimi qılınc gücünə yayılmamış, tədricən xalqlar arasında sevilərərək, mənimsənilərək qəbul edilmişdir.
Zərdüşt dininin əsas müddəası ondan ibarət idi ki, dünyada bir-biri ilə daim vuruşan iki qüvvə vardır. Xristianlıqda Xrist-Antixrist, islamda isə daha ilahi formada Allah və İblis formasında bu təzahür edir. Xeyir və Şər qüvvələrin mübarizəsi hər üç dini birləşdirən amildir. Bunlardan biri xeyir- Hörmüzd (Ahuraməzda), digəri isə şər- Əhrimandır (Anqramanyu). Zərdüştün dini təlimində baş ilahi qüvvə Hörmüzddür ki, onu od təmsil edir. Zərdüşt dininə inananlar atəşgahlar tikir, orada od yandırır və həmin odu qoruyub saxlayırdılar. Zərdüşt dininə iman gətirənlər inanırdılar ki, həyatın əsasını təşkil edən od, su, torpaq və havadır. Onlar bu dörd ünsürü müqəddəs hesab edib, onların daima təmiz qalmasına səy göstərirdilər. Zərdüşt dininə inananlar odu, göstərdiyimiz dörd ünsür içərisində ən müqəddəs, baş ilahi və ülvi qüvvə hesab edirdilər. Onlar odun nuruna sitayiş edir, qarşısında səcdə qılıb, dua oxuyur və onun şərəfinə qurbanlar verirdilər. Lakin sonradan bütün bu inanc dəyişdirildi və insanlar sırf oda sitayiş etməyə başladılar və beləliklə tədricən Zərdüştlük ənənələri üstündə görünüş və formaca eyni, lakin məzmunca fərqli yeni bir din- Atəşpərəstlik formalaşdı. Maqlar xalqın başına gələn bütün müsibət və fəlakətlərin səbəbi kimi qəddar ruhu- Əhriməni göstərirdilər. Onlar mövcud quruluşun ilahi, fövqəlbəşər bir mənşəyə malik olduğunu da təbliğ edirdilər.
Zərdüştlük əxlaqı xeyirxah fikri, xeyirxah sözü, xeyirxah əməli nəzərdə tutur, səxavəti, doğruculuğu, arzu və istəklərdə mötədilliyi təbliğ edir, zülm və qanunsuzluqdan çəkinməyə çağırır. Bu təlimə görə insanlar xeyir işlər görməli, saf əqidəyə və sözə malik olmalıdırlar. İnsan odun, suyun və torpağın təmizliyini qorumalıdır. Yeni din- Mazdyasna (zərdüştlük) nəinki şərqdə qələbə çalmiş, həm də qərbdə yayılmışdır. Bu, dünyanın ən qədim dini idi. Bu təlim təkallahlılığı irəli sürür və dünyada iki əbədi başlanğıcı- Xeyirlə Şər arasında daimi mübarizənin getdiyini təbliğ edirdi. Bu təlimə görə insan ömrünün mənası Əhrimanla mübarizədə Ahura Mazdaya kömək göstərməkdir. Son nəticədə Ahura Mazda qələbə çalmalı və şəri yer üzündən biryolluq silməlidir.
XXIX hissə: Azərbaycanlıların soykökü muğanlılardan başlayır
VII əsrdə bütün şərq ölkələri ərəblər tərəfindən işğal olunduqdan sonra islam dininin təbliğindən qaçan Zərdüşt-Parslar Hindistana köçmüş, müqəddəs “Avesta”nı da özləri ilə aparmışlar. Hazırda Bombey şəhərində 100 mindən çox Pars yaşayır və qədim Zərdüştlük ənənəsinə ciddi əməl edirlər. Azərbaycanda da Zərdüştlüyə məxsus olan bir sıra adətlər, ayin və mərasimlər indiyə qədər qalmaqdadır. Azərbaycanda xalq arasında “Qoy öz daxmamda sakit yatım”, “Şər qarışanda qarğış etmə”, “Şər vaxtı əlini qoynuna qoyub qəmgin olma”, “Dəsturluq etmə”, “Axşam çağı həyətə isti suyu atma, günah olar” və s. ifadələr Zərdüştlükdən qalma istilahlardır. Bu cümlələrin bir neçəsini izah edək. Zərdüştlüyün qanununa görə, təbiət müqəddəs olduğundan ölən adamların meyidini basdırmır, qüllələr tikib həmin qüllələrin üstünə qoyurmuşlar. Bu qüllələrə daxmalar deyərmişlər. Belə daxmalara indi də Azərbaycan ərazisində təsadüf edilir. Bu söz xalqımızın dilində indi də işlənir. Zərdüştlüyə görə işıqla zülmət, gecə ilə gündüzlə gecə həmişə vuruşur. Bir-birlərinə qalib gəlməyə çalışırlar. Gündüzün gecəyə təslim olan anı, yəni axşam çağı şər qarışan vaxt adlanır. Bu zaman ahu-zar etmək, qarğış etmək, qəmgin olmaq, şər qüvvələri qarşısında təslim olmaq kimi qiymətləndirilir. Ona görə də belə hərəkətlər yasaq edilir.
Keçmişdə Zərdüşt dinini təbliğ edən adamlara dəsturlar deyərmişlər. İndi də bu sözlər Azərbaycanlılar arasında işlənilir. Mərasimlərdən biri də xalqımız tərəfindən hər il bayram edilən Novruz- bahar bayramı mərasimidir. Bəzi adamlar səhv edərək bu bayramı islam dini ilə əlaqələndirirlər. Halbuki, onun islam dini ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Bizim eradan 3 min il əvvəl Mesopotomiya kahinləri əkinçilik və suvarma işlərini vaxtında aparmaq üçün astroloji təqvimlər tərtib edirdilər. Sonradan İran və Azərbaycan tayfaları assuriyalılardan bu təqvimləri öyrənmiş və ondan istifadə etmişər. Qədim astroloqların hesablamalarına görə, gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün mart ayına düşür. Novruz daxil olur. Xalq yeni ilin daxil olmasını geniş qeyd edirdi. Novruz bayramı keçmişdə bir neçə gün davam edirdi. O gün adamlar od yandırar, bir-birilərinə su çiləyərmişlər. Səmənilərin cücərtisinə əsasən toxumun keyfiyyətini müəyyən edirmişlər.
***
Azərbaycanın Muğan ərazisi tariximizin demək olar ki, ən az öyrənilmiş sahələrdəndir. Muğanın dərin qatlarını tədqiq etdikcə adam təəssüflənir ki, Azərbaycanın qədimdən xəbər verən bu sahə üçün lazımınca tədqiq edilmişdir. Azərbaycanın bu ərazilərini öyrəndikcə- Muğan, Həməşərə, Mişar çay, Quru dərə, Əlikömək şəhər yerlərini tədqiq etdikcə- hakim konsepsiyalara qurban verilmiş soykökümüzün, yazı mədəniyyətimizin, qədim dünyagörüşümüzün kölgəliklərinə işıq saçılır. Adam düşünür ki, nə üçün Azərbaycanın eramızdan əvvəl VIII əsrə aid olan mədəniyyəti, Şiz-Cənzə atəşpərəst məbədi, ilahilər məskəni Artavil- Ərdəbil, dünya şöhrətli Təbriz nəqqaşlıq məktəbi, memarlığı, xəttatlığı dərindən öyrənilməmişdir.
Azərbaycanın Şiz-Cənzə şəhəri parfiyalıların, sonra da sasanilərin andiçmə məbədi olmuşdur. Azərbaycanın Həsənli kəndində tapılan Camın üstündəki kahin maqdır, özü də ki, azərbaycanlılardır. Haoma çəkilmək üçün gətirilən üzümü dolçaya salıb dualayır. Kahinin əlindəki sazdır. Bir çoxlarının maqamat, dəstgah adlandırdıqları muğamat da elə muğamların mahnıları, səsləridir. Haomaşirə, xalq dilində desək, Həməşərə üzüm sortu da Azərbaycanda bitir və indi də var. Sonradan bu içki muğani-mey adlanıb. Həsənlidən tapılan Cam da elə Həməşərədən getmədir. Yusif Vəzir Çəmənzəminli ilk azərbaycanlıdır ki, Anketil Büperonun tərcümə etdiyi “Avesta”nı oxumuşdur. Oxuduqları əsasında “Qızlar bulağı” romanını yazmışdır. Romanı oxuduqca elə bil Suraxanı atəşgahındasan, Bakı Qız Qalasının hücrələrini gəzirsən, Həməşərə atravanlarının səsinin eşidirsən, Xənəgahdakı daxmanın önündəsən, sinələrində xoruz, qoç rəmzi olan qəbirlərlə söhbətlər edirsən, Seyidbazardakı əhali ilə birlikdə Sədə bayramında iştirak edirsən. YUNESKO “Avesta”nın 2700 illiyini qeyd edərkən bayramın Özbəkistanda keçirilməsi qərara alındı. “Avesta”nın vətəni isə Azərbaycandır. Özü də ki “Avesta”nın 2700 il yox, 4000 il tarixi vardır.
Vaxtı ilə Hindistanın baş naziri Nehru demişdir ki, “Zərdüştlük dini Vedalarla doğmadır”. Məşhur rus alimi hindoloq Yelizareno “Riqveda”ların şərhində yazır ki, “Avesta” hind riqvedalarından çox-çox qədimdir. Boys hesab edir ki, bu abidə dini kitabların ən qədimidir. Zərdüştlük ibtidai icma quruluşunun quldarlığa keçid dövrü ilə əvəz olunmasına təsadüf edir. Bu fikirləri Cəlilabadın Muğan ərazisində tapılan maddi-mədəniyyət abidələri də sübutlandırır. Qədim mənbələrdə, o cümlədən ərəb mənbələrində qeyd edilir ki, Zərdüştlük Azərbaycandan nəşət etmişdir. Zərdüşt Azərbaycanın Urmiya şəhərində anadan olmuşdur. Böyük alim Makavelskiy göstərir ki, Zərdüştün vətəni Azərbaycan olmuşdur. Mənbələr xəbər verir ki, Azərbaycanda Zərdüştlüyə aid məsələlər müzakirə edilirdi.
Rus alimi Pyotr Nikolayenko yazır ki: “Azərbaycan qədimdən odlar yurdu adlanır. Yerdən ucalan alov məşəlləri qədim insanları heyrətə gətirirdi. Hindistan atəşpərəstləri XIX əsrin axırına kimi buraya ziyarətə gəlirdilər. Azərbaycan ərazisində əmələ gələn qədim Manna dövlətlini Midiya dövləti əvəz etdi. Midiya dövlətinin rəsmi dini zərdüştlük atəşpərəstlik olmuşdur”. Bütün bunlar sübut edir ki, Zərdüşt Muğanlı olmuşdur. “Avesta” onların dini kitabı, muğlar isə dini aparıcıları olmuşlar. Muğan şəhəri dini şəhər olmuşdur.
Muğan Azərbaycanın öyrənilməmiş ərazilərindəndir. Muğan haqqında “Tövratın” 10-cu fəslinin 2-ci hissəsində xəbər verilir ki, Nuhun nəvəsi Yafəsin oğlanları arasında Maday və Maqoqların da adı çəkilir. Tarixin atası Herodot deyib ki, muğlar silk deyil, kasta deyil, Kaspi Dənizinin cənub-qərbində yaşayan Midiya tayfalarından biridir.
Quranın 18-ci surəsinin 91-96-cı ayələrində “Yəcuc”, “Məcuslara” qarşı ərəblərin müharibələrindən danışılır. Bu deyimlər Quranda “Maqoqlar”, “qoqlar” kimi əksini tapmışdır. Burada “məcuslar”, “maqoqlar”- atəşpərstlər, “Yəcuslar” isə xəzərlərdir. Tarixçilərin deyimlərilə yerli maddi-mədəniyyət abidələri tutuşdurulduqda adam belə qənaətə gəlir ki, maqlar, atəşpərəstlər bu ərazinin ilk sakinləridir. Zərdüşt isə Muğanın yetişdirməsidir. Bu ərazilər zərdüşt abidələri ilə çox zəngindir. Muğan əraziləri eramızdan əvvəl IV minilliyinə aid Quru Dərə, Mişar çay, Pir Həsən, Xənəgah, Mirzəbəy bulağı, Eçara, Ləzran, Parsoba, Abudərdə və sair atəşpərəst abidələri ilə zəngindir. Bunların ən qədimi Həməşərə, Bəcirəvan, Muğan şəhər yerləridir.
Muğanın bu şəhərləri qədim dünyanın ən inkişaf etmiş mədəni şəhərlərindən olmuşdur. Həməşərə şəhəri 50 hektar sahəni əhatə etmişdir. Artıq sübut edilmişdir ki, bu şəhərdə üzümdən zərdüştlərin dini mərasimlər vaxtı istifadə etdiyi, insana güc və qüvvət verən, müqəddəs sayılan Haoma şirəsi çəkilərmiş. Həməşərə şəhərinin də adı o vaxtdan qalmışdır. 1886-cı ilin siyahıya alınmasına görə, Həməşəhər şəhərində 366 ev, 1356 kişi, 1228 qadın- cəmi 2764 nəfər əhali yaşamışdır.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Cəlilabadın Maşlıq kəndində Kurqanın 2 metr dərinliyindən küp çıxmışdır. Küpdən boyunbağı çıxmış, boyunbağıda sikkə olmuşdur. Boyunbağı mil üstündə xoruz, lazurit muncuqlar və Hindistandan gətirilmiş kaurilərlə bəzədilmişdir. Sikkənin üst tərəfində hökmdarın, arxasında Bakı Qız qalasının təsviri, aramey əlifbası ilə yazılar var idi. Sikkə Rəşid Əsgərov tərəfindən tədqiq edilmək üçün Memarlıq və İncəsənət İnstitutuna göndərimişdir. Tarixçi-memar Davud Axundov Qız qalasının qarşısında nə vaxtsa mövcud olmuş, XIX əsrə kimi gəlib çıxmış atəşdandan bəhs etmişdir. Sikkənin üstündəki təsvirlər həmin təsvirlərə uyğun gəlirdi.
Rus alimi Şalyapin Bakı Qız qalasının zərdüşt abidəsi olduğunu, qalanın tikilməsi və onun müəllifi haqqında lövhənin sonradan həkk edildiyini söyləmişdir. Bu fikri Qız qalasının ətrafında aşkar edilmiş qədim xeyməgahlar da təsdiqləyir. Qız qalasının qarşısındakı Multan məscidi də Bakıya ziyarətə gələn hind-atəşpərəstlərdən qalmadır. Multan qədimdə Hindistanın, indi də Pakistanın şəhəridir. İndi də qalır.
Şərqdə ilk dəfə Cəlilabadın Quru dərə deyilən ərazisindən zərdüşt ibadət yeri tapılmışdır. Zərdüştlərin müqəddəs saydığı “İt şəbəkə” boyunbağı da burada aşkarlanmışdır. Buradan tapılan mil üstündə boyunbağı zərdüştlərin qəbilə mədəniyyətini bildirir. Xoruz rəmzi həm də səhərin açılmasını, işığın zülmət, hörmüzün əhrimana qəbəbəsindən xəbər verir.
O zamanlar atəşpərəstlər ibadətgahlarda ağ xoruzlar saxlayarmışlar, ziyarətə gələnlər onlara dən də gətirərmişlər.
Qaumatanın əhəmənilərə qarşı üsyanı və qələbəsi ilə əlaqədar rəvayətlərdə deyilir ki, yeddi ərən ney çaldı, yeddi qız halaylandı, şadlandı. Təsadüfi deyil ki, Yeddi qardaş qəbri Muğanda Quru dərədir. Yuxarıda adı çəkilən möhürün üstü ocaq, altı isə atəş rəmzləridir.
Uzun illərdən bəri yeri müəyyən olunmayan Muğan şəhəri də Cəlilabadda, Quru dərədə olmuşdur. Elə indi də Muğan Şirvan düzlərindən tutmuş Təbrizə qədər uzanır, sırf Azərbaycan əraziləridir.
İsgəndər Makedoniyalının qızıldan qələbə xatirə sikkəsi də Muğan şəhəri yerindən tapılmışdır. Muğanlıların Qazan xana qarşı üsyanı da bu ərazilərdə olmuşdur. Bu ərazilərin köklü əhalisi muqlar, muğanlılar, kaspilər, albanlar olub, onların əlifbası, yazı mədəniyyəti, “Avesta” kimi tarixi və yazılı abidəsi olmuşdur.
ARXEOLOJİ TAPINTILAR ŞANLI KEÇMİŞİMİZDƏN XƏBƏR VERİR. Azərbaycan ərazisində tarixi keçmişimizlə bağlı yüzlərlə arxeroloji qazıntılar aparılmış, əcdadlarımızın qoyub getdiyi qədim tariximizi sübut edən müxtəlif əşyalar aşkar edilmişdir. Cəlilabad rayonunun bir sıra kəndlərində də arxeoloji qazıntılar zamanı tarixi keçmişimizdən xəbər verən çoxlu maraqlı əşya tapılmışdır. Muğan ərazisi tarixi keçmişimiz ən azı öyrənilən sahələrindəndir. Muğanın dərin qatlarını tədqiq etdikə təəssüflənirsən ki, Azərbaycanın şanlı keçmişi ilə bağlı olan bu əraziyə az diqqət yetirilmişdir.
Azərbaycan tarixini qaranlıqları öyrənildikcə, Muğan, Həməşərə, Mişar çay, Quru dərə, Əlikömək şəhər yeri tədqiq edidikcə, hakim konsepsiyaların qapadığı bir sıra vacib qatlara işıq saçılır. Muğ və Muğanın bu ərazilərindən nəşət etdiyi aşkarlanır.
XXX hissə: Zərdüştlüyün vətəni Azərbaycan olmuşdur
Azərbaycanın bizim eramızdan VIII əsrə aid edilən Şiz-Cənazə atəşpərəst məbədi, ilahilər məskəni Artavil-Ərdəbil, maddi-mədəniyyəti dünya şöhrətli Təbriz nəqqaşlıq məktəbi vardır ki, çox az tədqiq olunub. Qədim atəşpərəstlərlə əhəmənilərin dini dünyagörüşləri, mərasimləri bir-birindən fərqli olmuşdur. Əhəməni şahı Artakserks and içmə mərasimini Mitra məbədində keçirmişdir. Şiz-Cənzə qədim Azərbaycan şəhəridir. İran və Azərbaycanın baş atəşpərəst məbədidir. Xarabalıqları Təbriz yaxınlığındadır. Parfiyalıların, sonradan sasanilərin andiçmə məbədi olmuşdur. Cənubi Azərbaycanın Həsənli kəndində tapılan camın üstündəki Haoma çəkilmək üçün gətirilən üzümü də qoyan maq kahin qədim azərbaycanlıdır. Hörmətli professorumuz Y. Yusifov nədənsə kahini paltarından Elamliya oxşadır.
Suraxanı atəşgahına indi də İran və Hindistandan gəlirlər. Atəşgahı müxtəlif zamanlarda fransız səyyahı Viland, alman səyyahı Kenfer, hind alimi Modi, rus rəssamları Vereşaqin, İvanov və s. tanınmış şəxsiyyətlər ziyarət etmişlər. XIX əsrin 50-ci illərinin axırlarında tanınmış fransız yazıçısı Aleksandr Düma Rusiyadan onu müşayiət edən rəssam J.P.Muan ilə birgə Bakıya gəlmiş, Suraxanı ziyarətgahında olmuş, təəssüratlarını “Qafqaz səfəri” kitabında yazmışdır.
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı”əsəri böyük maraq doğurur. Böyük ədib ilk azərbaycanlıdır ki, fransız Anketil Düperronun Hindistandan gətirdiyi “Avesta”nın tərcüməsini oxumuşdur. Kitabı oxuduqca elə bil Suraxanı atəşgahındasan, Bakı Qız qalasının hücrələrini gəzirsən, Həməşərə atrvanlarının səsini eşidirsən, Xanəgah kəndinin üstündəki daxmanın önündəsən, sinələrində xoruz, qoç rəmzi olan qəbilə ilə söhbətlər edirsən. Seyidbazar kəndində xalqla birlikdə Novruzdan 100 gün əvvəlki sədə bayramlarında iştirak edirsən.
Boys hesab edir ki, Zərdüşt b.e.ə. 1700-cü illərdə meydana çıxmışdır. Qədim mənbələr, həm də ərəb mənbələri belə hesab edir ki, Zərdüştlük Azərbaycanda nəşət etmişdir. Makavelski “Avesta”əsəridə göstərir ki, Zərduştun vətəni Azərbaycan olmuşdur; hər il də zərdüştlərin Azərbaycanda yığıncaqları olur, bu yığıncaqlarda Zərduştluyə dair məsələlər müzakirə edilirdi.
Mirzə Məhəmmədəli Tərbiyət “Danişmandani Azərbaycan” kitabında yazır ki, Biruni Zərdüştü azərbaycanlı hesab etmişdir. İbn Xordadbeh, Həmzə İsfəhani, Yaqut Həməsi, Əbül Feda və başqaları Zərdüştün azərbaycanlı olduğunu göstərirlər.
Bu deyilənər atəşpəsliyə və Zərdüştliyə dair yerli maddi-mədəniyyət abidələri ilə əlaqəli öyrənildikcə daha da isbatlanır, qədim deyimlər öz təsdiqini tapır. Azərbaycanda atəşpərəstliyə dair tədqiqatlar genişləndikcə Zərdüştlüyün, atəşpərəstliyin üzərinə çəkilən qaranlıqlara işıq saçır. Riçard Firay deyib ki, Zərdüştlüyün mifik vətəni və coğrafi arealı Azərbaycan əraziləri ilə eynilik təşkil edir.
HƏMƏŞƏRƏ – DÜNYANIN İLK ŞƏHƏRİ (Bəzi mülahizələrə görə, Nuh oğlu Xamın tikdiyi şəhər). Azərbaycan əraziləri Zərdüşt atəşpərəstlik abidələri ilə çox zəngindir. Muğanın baş məbədi Həməşərə şəhərində (indiki Cəlilabad ərazisi) yerləşirdi. Şəhər atəşpərəstlərin dini təlim mərkəzi olmuşdur. 50 hektara kimi ərazini əhatə edirdi. Orta əsr tarixçisi Xondəmir “Həbubisiyər” əsərində Həməşərə şəhərinin üç metr hündürlüyündə möhtəşəm qala divarı ilə əhatə olunduğunu göstərir. Həməşərə şəhəri iki hissədən ibarət olmuş, şəhəri aşağı hissəsində rəiyyət, iç qalada (təpədə) isə əyanlar yaşamışlar. Aşağıda rəiyyətin, iç qalada- təpədə isə əyanların ayrı-ayrılıqda atəşgədələri olmuşdur. Baş məbəd iç qalada yerləşmişdir. Şəhərin aşağısında karvansara və kiçik məbəd də olmuşdur. Baş məbədin ətrafında “Haoma” qaynadılan təndir, küp və küp ağızlığı, həvəng və s. qoyulmuşdur. Şəhərin yerləşdiyi təpənin altı boş olmuşdu. Həməşərənin arxa hissəsində ordugah yerləşmişdir. Əl-Müqəddəsinin verdiyi məlumata görə X əsrdə Həməşərənin 35 min əhalisi olmuşdur. 1886-cı il siyahıya alınmasına görə Həməşərə şəhərində 368 ev, 1536 kişi, 1228 qadın, cəmi 2764 nəfər əhali yaşamışdır.
Qədim və orta əsr tarixçiləri Həməşərənin qədimindən xəbər verirlər. Səidəli Kazım bəyin “Cəvahirnameyi-Lənkəran” əsərində verdiyi məlumata görə “Muq”lar bu ərazilərdə yaşamış, Həməşərə şəhərində Muqların baş məbədi yerləşmişdir. Onlar bu şəhərdə “Haoma” şirəsi çəkmişlər. Cəlilabadın qədim adı “Həməşərə” sözünün etimalogiyası da buradan qaynaqlanmışdır. “Həməşərə” sözü “Haoma” və “Şirə” sözlərinin birləşməsindən yaranmış (Haomaşirə), zaman keçdikcə bu söz müxtəlif dəyişikliyə uğrayaraq günümüzə “Həməşərə” olaraq gəlib çatmışdır. Qeyd edək ki, “Haoma” Zərdüştlərdə dini içkidir. Zərdüştlər müxtəlif dini ayinləri yerinə yetirərkən bu içkidən içərmişlər. Atəşpərəst inancına görə mərdlik və cəsarət rəmzi sayılan “Haoma” şirəsi insana güc, qüvvət verərmiş.
Banu-Parsda olmuş Meri Boys “Haoma”nın çəkilməsini belə təsvir edir: “Efedr bitkisinin budaqlarını yığır, onu daş həvəngdə sürtüb qabıqlarını çıxarırmışlar. Sonradan ona nar şirəsi qatır, süd əlavə edib içərmişlər. Dəsturlar dini mərasimləri qızışdırmaq üçün ibadətə gələnlərə paylayarmışlar”. Təsadüfi deyil ki, “Haoma” şirəsi çəkilməsi üçün lazım olan “Həməşərə” üzümü və “Haoma”ya sonradan əlavə edilən nar-hazanata bitkisi bu günədək Cəlilabad ərazisində bitir.
İndi də rayonun yaşlı nəsli, eləcə də ətraf rayonlar Cəlilabadı “Həməşərə” adlandırır. Respublika arxeoloqlarının fikrincə “Həməşərə” və “Mişarçay” mədəniyyəti eramızdan əvvəl II minilliyə aiddir.
Coğrafiyaşünas Həmdullah Qəzvini bu şəhərdə olmuş və xəbər vermişdir ki, şəhər dəniz kənarında yerləşmişdir. Xəzər dənizinə kimi 2 fərsəng məsafə olmuşdur. Şəhər Biləsuvar və Talış mahalının arasında yerləşmişdir. Həmçinin H.Qəzvini Həməşərə şəhərinin V iqlimə aid edir.
Həməşərə şəhəri haqqında A.A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərində də rast gəlmək mümkündür. Bakıxanov yazır: “Şahın qoşunları Arasbar yolu ilə Kür çayı kənarına gəldilər. Havanın istiliyindən dənizin iki ağaclığında, qədim şəhər qalığı olan Həməşərədə dayandılar”.
Şəhərin yerindən atəşpərəstlərin adət-ənənələrini təsvir edən maddi-mədəniyyət abidələri tapılmışdır. Şərqdə ilk dəfə Cəlilabadın “Qurudərə” deyilən ərazisindən Zərdüşt ibadət möhürü”nün və “İt-şəbəkə boyunbağı”nın tapılması buna əyani sübutdur. Əşyalar Cəlilabad diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır. Elə bu abidələr sübut edir ki, Azərbaycan atəşpərəstlərin vətənidir. Həməşərə şəhərinin daha dərindən tədqiq etdikcə Azərbaycan tarixinin dərin qatları “Riqveda” və “Atxarvaveda”dan, hind əfsanələrindən, habelə Avesta əsatir və hekayətlərindən süzülüb gələn keçmişi aşkarlanır, ərazilərimizdə zərdüştlüyün mövcud olduğunu inkar edən alimlərin fikirlərini puça çıxarır.
Həməşərənin son hökümdarı Bəricil xan olmuşdur. Həməşərə şəhəri dağılandan sonra onun ərazisindəki Hasıllı kəndi şöhrətlənməyə başladı.
Uzun illər tarixçilər mübahisə edirlər ki, “Soma-Haoma” hansı bitkidən çəkilib. Artıq məlum olmuşdur ki, “Haoma”, “Soma”nın adı Hindistanın “Riqveda”larında çəkilir. Məhsuldarlıq allahı hesab olunmuşdur. Bu kəlmə Azərbaycanda “Haoma”, “Homa” şəklində gəlib çıxıb. Dediyimiz kimi, insana güc və qüvvət verən Müqəddəs İçki hesab olunub. Haomaşirə sözü Hindistandan gəlmə Soma-Haoma sözlərindən yaranmışdır. Şirə bu kəlməyə Azərbaycanda əlavə olunub, Həməşərə kimi səslənib.
Bir neçə il bundan qabaq Cəlilabad rayonun Maşlıq kəndində küpün içərisində boyunbağı tapılmışdır. Boyunbağının üstündə sikkələr olmuşdur. Bundan başqa boyunbağıda nəfis şəkildə düzəldilmiş mil üstündə xoruz rəmzi və Hindistanda gətirilmiş kaurilər vardır. Boyunbağının üstündəki sikkənin bir üzünə Qız qalasının, digər üzündə isə hakimin təsviri vurulmuşdur. Sikkənin üzəri isə aramey əlifbası ilə yazılmışdır. Sikkə tədqiq eləmək üçün Respublika Tarix İnstitutuna göndərilmişdir.
Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, pulun üstündəki Baki Qız qalasının təsviridir. Onun qarşısındakı atəşdan XIX əsrə kimi qalırmış. Sikkə bizim eradan III əsrə aiddir. Memar alim Davud Axundov hələ otuz il bundan əvvəl Qız qalasının qarşısındakı atəşdanın təsvirini vermişdir. Sikkənin üstündəki təsvirlər buna tam uyğun gəlir. Rus alimi Sayapin Bakı Qız qalasının Zərdüştlərin olduğunu deyir. Bu fikri Qız qalasının ətrafndakı arxeloji qazıntılar da təsdiqləyir. Qız qalasının qarşısındakı Multan karvansarası Hindistandan gələn atəşpərəstlər tərəfindən tikilmişdir. Beləliklə, sübut olunur ki, Bakı Qız qalası XII əsrin yox, tarixi bizim eradan əvvəl I minilliyə gedib çıxan ən qədim atəşpərəst məbədidir. Qalanın tarixini bildirən lövhə də ora sonradan həkk edilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, Zərdüştlük elə bu ərazilərdən nəşət etmişdir.
Bəciravan Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindəndir. Şəhər uzunluğu bir kilometrə çatan qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Şəhər keçmişdə Baqavan adlanmışdır. Burada qədimdən qalma Pir Həsən adlı atəşpərəst daxması vardır. Qazıntı yerindən atəşdanlar tapılmışdır. Bədc qurbangah deməkdir. O cümlədən, katakoma qəbirlərindən tunc qılınclar, gil qablar, bilərziklər, üzüklər və sair tapılmışdır. Bu əşyalar hal-hazıda Cəlilabad diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır.
XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Səid Əli Kazımbəy “Cəvahirnameyi Lənkəran” əsərində yazır ki, Bəcirəvan kəndi qədim Muğan vilayətində olub. Səlcuqlar dövründə Təbriz pulu ilə 195 min tümən gəlir verirmiş. Bəcirəvan şəhəri vaxtı ilə Göytəpə çayı üzərində olmuşdur. Heç də təsadüfi deyil ki, ərəblər Azərbaycana hücum edərkən, Muğanın qapısı Bəcirəvanı ələ keçirməyə çalışmışlar. İslamçılarla atəşpərəstlərin mübarizəsi Zərdüştlüyün əsası olan Muğanda daha şiddətli olmuşdur. 639-cu ildə ərəb sərkərdəsi Səid ibn Həşərə ilə Muğan hakimi İsfəndiyar ibn Fərruxzadə arasında qanlı vuruşmalar olmuşdur. Burada muğanlılar məğlub olmuş və sülh müqaviləsi imzalamışlar.
Bəcirəvan kəndində Xəzərə doğru 15 tökmə kurqan vardır. Həmin kurqanlardan biri bu yaxınlarda açılmışdır. Kurqan əvvəlcədən qırmızı kərpicdən konus şəkilində hörülmüşdür. İçərisinə dəniz qumu və çay daşı tökülmüşdür. Sonradan qəbirlərin üstünə at meyitləri qoyulub torpaqlanmışdır. Bu tipli kurqanlar Qrantovski, Poqrebova, Rayevski tərəfindən İran, talış mədəniyyətinə aid edilmişdir.
Cənubi Azərbaycanın Həsənli kəndində tapılan, VIII əsrə aid olan Ziviya camının üzərindəki təsviri yozmuşlar. Professor Nəsir Rzayev camın üzərindəkini musiqiçi hesab etmişdir. Camın üzərindəki təsvir Həməşərə şəhərindəki Haoma çəkilmək üçün lazım olan maddi-mədəniyət abidələri ilə tutuşdurularkən məlum olmuşdur ki, o maq kahindir. Haoma şirə çəkilmək üçün gətirmiş salxımı tənəkdə dolçaya salmış, salxımı sazın qoluna bağlayıb dualayır. Sonradan Haoma çəkilirmiş, Həməşərə şəhərində də bu mərasim həyata keçirilirmiş. Həməşərə üzüm növünü atəşpərəstlər dualadıqdan sonra o, daş həvəngdəstədə sıxılarmış, sonradan süzülərmiş, qıcqırdılarmış, təndirlərdə qaynadılıb, mət halına gətirilib küplərə tökülərək ağzı qapaqlanırmış. Sonradan ”Haomaşirə”yə “Nar-hazanta” qatılıb dini mərasimlərdə iştirak edənlərə paylanırmış. Hind riqvedallarından da “Some-haomanın” çəkilişi eynidir. Orada Saomanı göbələkdən və sair meyvələrdən çəkirmişlər. Ola bilsin ki, ”Haoma” çəkilməsi üçün gətirilən üzümün dolçalardakı təsviri də Həməşərədən getmədir. Haomanın çəkilməsi üçün lazım olan həvəng, həvəngdəstə, küp, küp ağızlığı, təndirlər və sair Cəlilabad diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır. Bu maddi-mədəniyyət abidələri atəşgahın qarşısından tapılmışdır. Küp isə atəşgahın arxasında idi.
Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, atəşpərəstlərin ərəblər və xəzərlərlə müharibələri də Muğan ərazisində baş vermişdir. Semitlərlə vuruşmalar 200 ilə qədər çəkmişdir. Hətta Quran ayə və surələrində də öz əksini tapmışdır. Quranın 18 surəsinin 91-96 ayələrində Yəsuc-Məsuslara qarşı ərəblərin vuruşmalarından danışılır. Quran hissələrində “Qoqlar”, “Maqoqlar” sözləri işlənir, Maqoq isə Muğanlılar- Muqlar, arəşpərəstlərdir. Təsvir olunan ərazilərdə bu müharibə XIV əsrə kimi davam etmişdir. Qazan xan nə qədər Zərdüştləri təqib edib onların məbədlərini dağıdırsa, onlar dağlara çəkilib yeni-yeni məbədlər tikib ibadətlərini davam etdirirdilər.
Bu mübarizədə Həməşərə də kənarda qalmamışdır. Cəlilabaddakı İndiki Parsobanın əhalisi Qazan xana qarşı üsyanda əsas rol oynamışlar. Ətraf kəndlərin- Ləzranın, Eçaranın, Xanəgahın atəşpərəstləri də Parsobalılara fəal kömək etmişlər. İndi də bu kəndlərdə yerləşən atəşpərəst abidələrini əhali pir adı ilə ziyarət edirlər. Azərbaycan xalqının tarixinin dərin qatlarını özündə gizlədən Muğan ərazisi hərtərəfli tədqiq olunarsa, xalqımızın soy kökünə, əlifbasına, yazı mədəniyyətinə dair prinsipsiz müharibələrə son qoyular.
XXXI hissə: Muqlar, muğanlılar bu ərazilərin ilkin sakinləri olmuş, zərdüştlik, atəşpərəstlik burada nəşət etmiş, Zərdüşt muğanlı olmuş, “Avesta” bu ərazilərdə yaranmış, Muğan şəhəri dini mərkəz olmuşdur
MUĞAN ŞƏHƏRİ OLUBMU? Uzun illərdir ki, Muğan ərazisi tarixçilərimiz tərəfindən araşdırılır. Bu ərazilər indiyə qədər çox az öyrənilmişdir. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində Muğan ərazisində üç şəhərin yeri müəyyənləşmişdir. Bu şəhərlər Bəcrəvan, Həməşərə və Xıllıda dənizin içərisindəki Mahmudabad şəhərləridir. Bu şəhərlərin qədim Azərbaycanın ən böyük və inkişaf etmiş şəhərləri olduğu sübutlanmışdır.
Muqlar, muğanlılar, Zərdüştlüyün arealı barədə müxtəlif fikir ayrılığı olsa da, muqların yaşadığı ərazi haqqında, onların atəşpərəstliyin kahinləri olmaları barəsində ən düzgün məlumatları elə Heredot vermişdir. Bu ərazilər Azərbaycanın indiki Muğan əraziləridir. Aşağıda sadalanan mənbələr maddi mədəniyyət abidələrində bu deyimləri təsdiqləyir. Muğan düzü Kür-Araz ovlaqlarının bir hissəsini təşkil edir, Şirvan düzlərindən ayrılır, Lənkəran ovalığına, Salyan düzünə qovuşur, oradan Təbrizə qədər uzanır. Sabirabadda Muğanlı, Şamaxıda Muğanlı, Ağdamda Muğanlı, Ağcabədidə Muğanlı və sair kəndləri qədimdən olub, indi də var. Maqlar, muqlar, nəhayət, muğanlılar Azərbaycan ərazisində yaşamış, Zərdüşt və Zərdüştlükdə bu ərazilərdən nəşət etmişlər.
Qatlar “Avesta”nın ən qədim variantlarıdır. Qatlarda Ahura-Mazdaya, eyni zamanda Artaya müraciət edildiyi kimi, Hind riqvedalarında da Aqniyə, Oda- Haomaya müraciət edilir. Oda sitayiş, Haomaya müraciət atrubutları da, muq dərgahları və daxmaları da elə Muğan ərazilərindədir. Muq və muqlar, atəşpərəstlik kontekstləri, habelə zərdüştlük haqqında deyimlər Cəlilabad rayonundakı b.e.ə. IV minilliyə aid olan Quru dərə deyilən ərazilərinin coğrafiyasına tam uyğun gəlir.
Böyük alim Biruni demişdir ki, Zərdüşt hər il Muğanda yığıncaqlar keçirmiş, orada müxtəlif məsələlərdən danışılmışdı. Bu ərazilərdən muqlar və atəşpərəstliyə dair zəngin maddi mədəniyyət abidələri aşkar edilmişdir. M.Dyakonov yazır ki: “İtin müqəddəsliyi “Avesta”ya xarakterikdir”.
Belə yazılarda təsvir edilən it-şəbəkə boyunbağı Quru dərədə tapılmışdır. Şəbəkə qədim tunc dövrünə aiddir. Quru dərədən tapılan mil üstündəki xoruz, qoç boyunbağılar həmin ərazidə yaşayan qəbilələrin rəmzidir.
Şərqin heç bir yerində rast gəlinməyən atəşpərəstlərin çay daşı üzərindəki üstü ocaq, altı atəş möhürü də Quru dərə ərazisində tapılmışdır. Azərbaycan nağıllarının, miflərinin əsasında duran 7 qardaş qəbilələr də məhz bu ərazidəndir və indi də qalır. Nəhayət, üstündə Bakı Qız qalasının və Atropat şahının təsviri olan boyunbağıdakı sikkə də buradan tapılmışdır (Həmin tapıntılar Rəşid Əsgərovun şəxsi kolleksiyasında toplanmışdı -İ.S.).
Bütün bunlar sübut edir ki, muqlar, muğanlılar bu yerlərin ilkin məskunlarıdır. Muğan şəhəri isə bu ərazidə olmuşdur. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, qədim muqlar və Muğan şəhəri Kaspi dənizinin yaxınlığında olub- Quru dərə də Kaspi dənizinin yaxınlığında olub, indi də yaxınlığındadır. Muğan şəhəri iki çay arasında yerləşmişdir fikri də doğrudur. İndi də həmin ərazilər Mişar çay və Göytəpə çay ərazisindədir. Tarixçilər xəbər verirlər ki, Muğan şəhəri Ərdəbil-Dərbənd yolunun üstündə yerləşmişdir. Quru dərə də elə həmin yolun üstündədir.
İbtidai icma quruluşundan quldarlığa keçid dövrünü özündə ehtiva edən zərdüştlüyün müdrik kitabı “Avesta” bu ərazilərdə yaranmışdır. O zaman bu dini dünya görüş hələ formalaşmışdı. Sonradan zərdüştlük Atropatenada formalaşmış, onun rəsmi ritualları, ibadət yerləri və ayinləri olmuşdur. Parfiya dövləti, sonradan zərdüştlüyü ehtiva etmiş sasanilər isə bu dini dünyagörüşü dövlət səviyyəsinə qaldırmış, Atropatenanın Şiz-Cənzə şəhəri onların andiçmə yeri olmuşdur.
Tarixi mənbələrin verdiyi xəbərlər və bu ərazilərdən tapılmış maddi mədəniyyət abidələri araşdırılarkən belə nəticəyə gəlmək olur ki, muqlar, muğanlılar bu ərazilərin ilkin sakinləri olmuş, zərdüştlik, atəşpərəstlik burada nəşət etmiş, Zərdüşt muğanlı olmuş, “Avesta” bu ərazilərdə yaranmış, Muğan şəhəri də dini mərkəz olmuşdur.
Fransada “Avesta” ilə ilk dəfə tanış olan Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin dedikləri maraqlıdır: “Novruzun Azərbaycanın olduğuna qaneyəm... İranın mədəniyyətini Midiya və bilxassə Azərbaycan yaratmışdır. Bu mədəniyyət zərdüştlüklə bəradər İrana keçmiş və əsrlərlə pars səltənəti ilə yan-yana azərilər (muğlar) məmləkətin ruhani və mədəni həyatını idarə etmişlər. Novruz və başqa adətlərimiz də o zamanlardan qalmadır”.
MUQAN ŞƏHƏRİ OLUB VƏ TAPILIB. Muqan şəhərinin arealı haqqında ta qədimdən indiyə kimi muxtəlif fikirlər olmuşdur. Mərhum alim Ziya Bünyadov ibn Xordadbəyin “Kniqa puteşestviya” kitabına yazdığı şərhdə deyir: “Muqan şəhəri ilə Ərdəbil şəhərini arası 10 fərsəng olmuşdur. Muqan şəhəri iki çay arasında yerləşib, bağlı-bağatlıdır. Lakin Muqan şəhərinin yerləşdiyi ərazi müəyyənləşdirilməmişdir”. Artıq Muqan şəhərinin yeri aşkarlanmışdır.
Hələ vaxtı ilə tarixin atası Heredot demişdir ki, Muqlar Midiya tayfalarından olub, Kaspi dənizinin cənub-qərbində yaşamışlar. Muqlar haqqında ən qədim məlumatı “Tövrat” verir. Tövratın X fəslinin 2-ci bölməsində Yafəsin oğlanları arasında madayların və maqoqların adı çəkilir. Burada madaylar midiyalılar, maqoqlar isə maqlardır. Heredot demişdir ki, maqlar Midiya ruhaniləri və sehirbazları idilər. Ksanf midiyalı maqları Zərdüştlər adlandırmışdır. Maqlar haqqında Aristotel və Platon da xəbər verirlər.
Quranın 18-ci surəsinin 91-96-cı ayələrində Yəcus-məsuslarla ərəblərin vuruşmalarından danışılır. Sədrəddin Bəlaqanın “Quran qissələri” əsərində Qoq və maqoqlardan söhbət açılır. Muqanda aparılan tədqiqatlarla bu deyimlər araşdırılarkən məlum olmuşdur ki, Maqoqlar, Muqlar atəşpərəstlər, Yəcuslar isə xəzərlərdir. Özüdə ki bu müharibələr 200 ilə qədər davam etmişdir. Muqlara-atəşpərəstlərə son zərbəni Elxani Qazan xan vurmuşdur. Cəlilabadın Muqan ərazisində Qazan xana atəşpərəstlərin üsyanı olmuşdur. Bu üsyan Cəlilabadın- keçmiş Həməşərənin Parsova, Eçara, Xənəgah və sair yaşayış yerlərini əhatə etmişdir. Üsyanlar amansızcasına yatırılmışdır. Bu barədə Qazan xanın vəziri Fəzlullah Rəşidəddin “Came-ət Tavarix” əsərində xəbər verilir.
Bu ərazilər Quru-dərə, Mişar çay, Pir-Həsən, Xənəgah, Abudərdə, Sədəbazar atəşpərəst abidələri ilə çox zəngindir. Bunların ən qədimi Həməşərə, Bəcirəvan və Muqan şəhərləri olub. Tarixçilərin deyimləri ilə Muqan ərazilərində tapılan maddi mədəniyyət abidələri tutuşdurub tədqiq etdikcə, indiyə qədər öyrənilməmiş Azərbaycan tarixinin kölgəliklərinə işıq saçılır. Muqların, zərdüştlərin və atəşpərəstlərin Azərbaycan ərazisində yaşayıb fəaliyyət göstərdikləri sübut edilir.
Herodotun vaxtı ilə göstərdiyi Muqların yaşadığı ərazilər tarixi b.e.ə. IV minilliyə aid Quru dərə əraziləridir. Bu ərazi Kaspi dənizinin cənub qərbindədir. Keçmiş Həməşərə şəhəri indiki Cəlilabad ərazilərindəki Maşlıq kəndindən tutmuş Göytəpəyədək ərazini əhatə etmişdir. Muqan şəhəri də indi də qalan Mişar çay və Göytəpə çayı arasında yerləşmişdir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Cəlilabadın Maşlıq kəndində 2 metr dərinliyində küp tapılmışdır. Küpdən boyunbağı çıxmış, boyunbağıda isə sikkə olmuşdur. Boyunbağı Mil üstündə xoruz, lazurit muncuqlar və Hindistandan gətirilmiş kaurilərlə bəzədilmişdir. Sikkənin üst tərəfində hökmdarın, arxada Bakı qız qalasının təsviri, aramey əlifbası ilə yazılar var idi. Qız qalasının və onun qarşısındakı XI əsrə qədər gəlib çıxmış atəşgədanın təsviri verilmişdir. Sikkənin üstündəki təsvirlər buna tam uyğun gəlir.
Şərqdə ilk dəfə üstü ocaq, altı ibadət möhürü Cəlilabadın Quru dərə ərazisindən tapılmışdır. Burada tapılan Mil üstündə xoruz zərdüşlərin qəbilə mənsubiyyətini bildirir. Zərdüstlərin müqəddəs saydığı it şəbəkə boyunbağı da burada aşkarlanmışdır. Bu şəbəkənin tarixi b.e.ə. IV minilliyə bağlıdır. Xoruz rəmzi həm də səhərin açılmasının, həm də işığın zülmət, Hörmüzün Əhrimənə qarşı mübarizəsinin rəmzidir.
Qaumatanin əhəmənilərə qarşı üsyanda qələbəsi ilə əlaqədar rəvayətlərdə deyilir ki, yeddi ərən ney çaldı, yeddi qız halaylandı, şadlandı. Təsadüfi deyil ki, yeddi qardaş qəbri Muğanda Quru dərədədir. Heredotun dediyi Muqlar da elə burada yaşamışlar. Onların mərkəz şəhəri Muqanda bu ərazidə yerləşmişdir.
TARİXİ KEÇMİŞİMİZ VƏ YA ZƏRDÜŞTLÜYÜ TƏSDİQLƏYƏN MUĞAN ABİDƏLƏRİ. Öyrənilməmiş Muğan ərazilərində tapılan maddi mədəniyyət abidələri Azərbaycan tarixini bizim eradan əvvəl minilliyə aparıb çıxarır. Əlikömək təpəsi, Qurudərə, Həməşərə, Bəcrivan, Muğan şəhər yeri və digər maddi-mədəniyyət abidələri fikirlərimizi sübut edir. Bu ərazilərdən tapılan maddi mədəniyyət abidələri zərdüştlüyün və atəşpərəstliyin Azərbaycandan, Muğandan nəşət etdiyini göstərir. Muğanın Cəlilabad ərazisində iyirmidən çox atəşpərəst məbədləri və daxmacaları vardır. Sedəbazar, Eçara, Xanəgah - Pirəxəncər, Həməşərə, Bəcirəvan - Pir Həsən, Ləzran, Parsoba, Quru dərə, Əlikömək, Abudərdə və sairləri bu aidələrdəndir. Həməşərə şəhəri yerindəki atəşpərəst abidələri komplekt formadadır- atəşpərəst məbədi, məktəbi, idarəetmə qaydaları, silah düzəldən ocaqları, xüsusi ordugah 50 hektara kimi ərazini əhatə edən böyük şəhər yeri olmuşdur. Şəhərin mərkəzi piramida tipli torpaqdan tökülmüşdür. Buradan rəiyyətin, əyyanların ayrı-ayrılıqda məbədləri olmuşdur. Həməşərədə haomaşirə çəkilib ibadətə gələnlərə paylanarmış. Haoma çəkilən qab-qacaqlar, həvəng, həvəngdəstə, küp, küp ağızlıqları və sair indiyədək qalır və Cəlilabad diyarşünaslıq muzeyindədir. Bu abidələr tam ilk dəfədir ki, Azərbaycanda, həm də Şərqdə tapılmışdır. Maraqlıdır ki, hum içkisinə qarışdırılıb içilən nar - hazanta indiyə qədər Həməşərə şəhərində bitir və indi də vardır.
Cəlilabad rayonunun Quru dərə mədəniyyəti ərazisində yerləşən Maşlıq kəndində küpün içərisindən boyunbağı tapılmışdır. Küp yer səthindən 3 metr aşağıda olmuşdur. Boyunbağıda kaurilər, lazurit muncuqlar, mil üstündə xoruz təsviri və sikkə də var idi. Sikkənin üzəri aramey əlifbası ilə yazılmışdır. Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, pulun üstündəki Bakı Qız qalasının təsviridir. Qız qalasının qarşısındakı atəşdan XIX əsrə qədər qalırdı, sonra söküldü. Sikkənin üzərindəki təsvirlər Bakı Qız qalasının indiki durumu ilə tamamilə uyğun gəlir. Sikkə bizim eradan əvvəl III əsrə aiddir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, sikkənin üzərindəki Atropatın təsviridir. Bəzi alimlərimiz sikkəni sasani pulu hesab edir. Lakin sasani sikkələri ilə bu sikkə arasında ciddi fərqlər vardır. Sasani sikkələri üzərində şahın oğlanlarının da adı olurdu. Sikkənin üzərində iki atəşdanı qoruyur. Bu sikkəni üzərində 4 hərf var. Atəşdanda od qoruyucusu yoxdur, atəş atəşdandan birbaşa qalaya gedir. Görünür, sasanilər bu rəmzləri atropatenalılardan götürmüş və onu daha da təkmilləşdirmişlər. Hələ vaxtı ilə Heredot demişdir ki, farslar başqa xalqların adət-ənənələrinə yiyələnib onu özlərinki edə biliblər. Sikkə qədim Muğan şəhərinin yerindən tapılmışdır. Təəcüblü olsa da deməliyəm ki, Muğan şəhərinin yerini müəyyənləşdirən maddi mədəniyyət abidələri də burada tapılmışdır. Bu abidələr Zərdüştün, zərdüştlüyün Azərbaycandan nəşət etdiyini və zərdüştlüyün 5 min ilə gedib çıxan tarixini təsdiqləyir.
XXXII hissə: Azərbaycan inancının əsası olan “Avesta” ilə Hind riqvedalarının tədqiqi çox maraqlıdır
Hələ vaxtilə Heredot demişdir: Muqlar Midiya tayfalarından biridir. Kaspi dənizinin cənub-qərbində yaşamışlar. Bizim eradan əvvəl IV minilliyə aid Qurudərə mədəniyyəti də o zamandan qalmışdır və bu ərazilər Heredotun deyimlərinə uyğun gəlir. Burada tapılan maddi mədniyyət abidələri də bunu təsdiqləyir. Zərdüştlərin ibadət möhürü və müqəddəs saydıqları qədim tunc dövrünə aid it şəbəkə boyunbağı, bilərzik, günəşin rəmzi zümrüd üzük qaşı da bu ərazidən tapılmışdır. Xoruz rəmzləri boyunbağılarda gəzdirilərmiş. Bu həm qəbilənin mənsubiyyətini, həm də səhərin açılmasını, işığın zülmətə, Hörmüzün Əhrimən üzərində qələbəsini xəbər verir. O zamanlar atəşpərəstlər ziyarətgahlarda ağ xoruzlar bəsləyərmişlər. Ziyarətə gələnlər xoruzlara dən gətirərmişlər. Yeddi rəqəminin müqəddəsliyi də atəşpərəstliklə bağlıdır. Qautamanın əhəmənilərə qarşı üsyanının qələbəsi ilə əlaqədar rəvayyətlərdə deyilir ki, yeddi ərən ney çaldı, yeddi qız halaylandı. Bu ərazidəki yeddi qardaş kurqan qəbirləri də atəşpərəstlərin 7 rəqəmini müqəddəs etdiyinə dəlalət edir. Bu abidələrin əksəriyyəti ilkin tapıntılardır və sübut edilir ki, Zərdüşt bu ərazilərdə fəaliyyət göstərmiş, atəşpərəstliyin ilkini buralardan nəşət etmişdir. Tarixi mənbələr zərdüştlüyün 5 min il tarixi olması fikrini təsdiqləyir. Muğan şəhərin də bu ərazidə yerləşmişdir.
“RİQVEDA”, “AVESTA” VƏ AZƏRBAYCAN. Azərbaycan zəngin tarixə marik olan qədim ölkədir. Arxeoloji, etnoqrafik toponim və s. tədqiqatlar xalqımızın tarixinin qədim qatlarından xəbər verir. Azərbaycan qədim dövrdən indiyə kimi Şərqdən Qərbə gedən yolun üstündə yerləşir. Bu baxımdan Azərbaycan inancının əsası olan “Avesta” ilə Hind riqvedalarının tədqiqi çox maraqlıdır. Hər iki abidənin səsləşməsi ta qədimdən XIX əsrə qədər Azərbaycan-Hindistan əlaqələrinin dərin qatlarını aşkarlandırır.
“Riqveda” və “Avesta” əlaqələrini müqayisə etdikə adam belə qənaətə gəlir ki, hər iki abidənin kökündə duran Od kültunun 3 min ildən artıq tarixi vardır, hindlilər və azərbaycanlılar qədimdən oda sitayiş etmişlər.
“Riqveda”nın I mandalasının 5 ayaması Oda- Aqniya müraciətlə başlayır: “Ey aqni ata, oğula məhrəm olan kimi bizə məhrəm ol. Xeyirxah işlərdə kömək ol”.
“Avesta” himnlərinin də əsasında Od kultu durur. Suraxanı Atəşgahı, Bakı Qız qalası da Od kultuna söykənən qədim abidələrimizdir.
Fransanın Qlozel muzeyində nümayiş etdirilən 4500 il tarixə malik Keyik üzərində yazılan “Atəşə inanırıq, tək Tanrını dərk etdilər” kəlamları da qədim Azərbaycana aiddir. Bu, “Avesta” fikrinin leytmotividir.
1925-ci ildə Surxanıda olmuş Hindistan alimi Modi yazırdı ki, 300 il bundan əvvəl tikilmiş Suraxanı məbədində olarkən belə yəqin etdim ki, bu qədim İran tikintisi deyil, əksinə atəşpərəst induslar tərəfindən tikilmişdir. Suraxanı məbədgahının İran parslarından daha çox hindlilər ziyarət etmişlər. Özü də ki onlar özləri ilə atəşpərəst ayinlərini bilən brahmanlar də gətirirmişlər. Suraxanı məbədinə Hindistanın Lahor, Kəbudu, Multan şəhərlərindən ziyarətə gələrdilər. Cəlilabad rayonunun Maşlıq kəndindəki kurqandan külün içərisində boyunbağı tapılmışdır. Boyunbağıda başqa əşyalarla birlikdə Hindistandan gətirilmiş kaurillər də var idi. Maraqlı odur ki, boyunbağıda mil üstündə xoruz rəmzi, üstündə Qız qalasının, qarşısında Atəşdan rəmzi sikkə də olmuşdur. XIX əsrə kimi həmin Atəşdan Qız qalasının qarşısında olub.
“Avesta” ilə “Riqveda”ların əlaqələrindən danışarkən məşhur rus alimi, hindoloq Yelizarenko belə hesab edir ki, “Riqveda”lar dil cəhətcə Avesta ilə çox yaxındır. “Riveda”lardakı mandalalarla Avesta himnindəki adlar çox həmahəng səslənir. Hətta “Avesta”dakı mifoloji deyimlər “Riqveda”lardan daha qədimdir.
“Riqveda”da deyilir: “Çəkilmiş südlə qarışdırılmış təmiz və saf Soma axır. Onu içməyə gəlin. Soma şirəsi sənin canına yayılacaq”. “Avesta”da isə Soma- Haoma belə təsvir edilir: “Pərəstiş edirik o dağa ki, sən orada bitirsən. Ey Hum! Pərəstiş edirik o torpağa ki, sənin kimi xoş iyli bitkilər orada bitir”.
Hər iki abidədə nəinki miflərin, hətta adların da genetik yaxınlığı vardır. Avestadakı “Hotar” vedalardakı “Zootlar” hər iki abidədə dua oxuyanlardır. Vedalardakı Əhrimən Xeyir allahı, Avestada şər allahıdır. Vedalardakı Deva Asura, Avestada Ahuradır. Hər ikisi müqəddəslik mənasını daşıyır.
Cəvahirlə Nehru belə demişdir: “Vedaları zəngin hind torpaqlarına soxulan arilər yaratmışlar. Vedaların dili Avesta dilini xatırladır”.
“Riqveda”lardakı “Mitra” elə “Avesta”dakı Mitradır. Günəş mənasını daşıyır. Zaman keçdikcə bu kəlmələr mehr kimi işlənmişdir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan hər il Mehr bayramını qeyd etmişdir. Hindistan riqvedalarındakı “Atra” kəlməsi sonra da “Odər”, “Odra” kimi, daha sonra “Atəş” kimi bizim dilimizdə işlənmişdir. Xalmızda dilində işlənən “Şuldurçu” kəlməsi də “Riqveda”dakı 4 kastadan sonuncusu “Şudralar” sözünün dəyişilmiş formasıdır.
1924-cü ildə Fituni Şamaxı rayonu ərazisində müxtəlif dövrlərə aid işarələr və damğalar aşkar etmişdir. Bu işarə və damğalar Şamaxı rayonunun Meysərə, Kələxanı, Quşçu kəndlərindən tapılmışdır. Bakıdakı Qız qalasında, karvansaralarda da belə işarələr qeydə alınmışdır. İ.M.Cəfərzadə bu işarələrin Qobustanın ilk sakinlərinin iqtisadi həyati ilə əlaqəli olduğunu, R.M.Vahidov isə dini mərasimlərlə əlaqəsi olduğunu iddia edirlər. Bir sıra araşdırmaçılar isə bu fikirləri rədd edir. İşarə-damğa hesab olunan bu abidələr, əslində hərflərdir. Hindistanda və Orxon-Yenisey yazılarında belə əlifbalar vardır. Bu əlifbalar Hindistandan tutmuş Orta Asiyaya qədər, o cümlədən qədim Azərbaycan ərazilərində işlənən çox qədim əlfbalardır. Bəlkə də “Riqveda” və “Avesta” da elə bu əlifbalarla yazılmışdır. Hindistanla Nepal arasıında Lunbini kəndi vardır. Bu kənddə e.ə. III əsr sütun üzərində çar Aşokun fərmanı yazılıb. Bu fərmanla Buddanın anadan olduğu bu kəndin əhalisinə vergi imtiyazları verilmişdir. Sütun üzərində yazılan həriflərin 8-i Azərbaycanda tapılan həriflərin eynidir. O ki qaldı həriflərin divara hörülməsinə, bu barədə mərhum Vahidov çox düz deyib. Ona görə ki atəşpərəstlik sıxışdırılıb aradan çıxdıqdan sonra qədim dini kitablar bu hərflərlə yazıldığı üçün müqqədəs hesab olunmuş, tikililər qorunub saxlanan talisman kimi divarlara hörülmüşdür. Necə ki Azərbaycanın qədim atəşpərst abidələri islam dini adı altında indi də sitayiş yerləridir. Bu mənada qədim Azərbaycan-Hindistan əlaqələrini öyrənməyə dəyər. Bu əlaqələrin tədqiqi Azərbaycanın qədimliyinin öyrənilməsinə kömək edir.
BAKI QIZ QALASININ SİRRİ. Azərbaycan ərazisindəki Quru dərə mədəniyyəti eramızdan əvvəl IV min illiyə aid edilir. Şəhər yeri atəşpərəstlərin mərkəz şəhəri Həməşərədən 6 kilometr aralı yerləşir. Quru dərədən daş bıçaq, qaçan maral, küp qəbirlər və sair əşyalar tapılmışdır.
Quru dərədən təsadüf nəticəsində küp qəbir aşkar edilmişdir. Küpdən qadın boyunbağısı və sikkə tapılmışdır. Qadın boyunbağısı göy lazuritdən, tuncdan, mil şəklində düzəldilmiş xoruz rəmzindən və gil bəzəkli muncuqdan ibarətdir. Akademiyanın müxbir üzvü İqrar Əliyevin dediyinə görə belə maddi-mədəniyyət abidələri Atropaten maddi-mədəniyyət abidələrinə xarakterikdir. Tapılan əşyalar içərisində ən maraqlısı sikkə və xoruz rəmzidir ki, mil üstündə ikinci dəfədir Quru dərədə tapılır. Görünür, xoruz rəmzlərini atəşpərəst və yaxud tayfa təmsili kimi boyunbağıda gəzdirilərmişlər. Sikkə yuxarı tərəfdən soldan sınmışdır. Lakin üzərlərində təsvirlər aydın bilinir. Sikkə indiyə qədər qədim Azərbaycan ərazisində tapılan parfiya və sasani pullarından tamamilə fəqlənir. Parfiya pullarının üzərində adətən hökümdarın təsviri, arxa tərəfdən isə müxtəlif yazılar və yaxud adam təsvirləri həkk olunur. Sasani pullarının üzərində isə sasani şahlarının təsviri, arxada isə od saçan atəşgəda və od qoruyanlar olur. Quru dərədən tapılan sikkə bu tip sikkələrdən tamamilə fərqlənir. Pulun üzərində təsvir olunan şah, onun gülahı, arxasındakı daxmax və atəşgədə, habelə yazı sasaninkilərindən fərqlidir. Tədqiqatçılar götərirlər ki, Atropaten ərazisində əsas etibarı ilə Parfiya şahlarının pulları işlənmişdir. Sasani pullarının heç birində daxmax təsviri yoxdur. Amma bu sikkənin arxasında Bakı Qız qalasına oxşar daxma, onun qarşısında atəşgədə təsvir olunmuşdur.
Bu sikkə qədim Atropatendə zərb olunmuşdur. Alim D.A.Axundovun “Arxitektura drevnoqo İrana i srednivekovoqo Azerbaydjana” kitabında Bakı Qız qalası atəşgahının qədim bərpası verilmişdir. Həmin atəşgah Qız qalasının qarşısında indi də qalır. Sikkələrin üzərindəki təsvirləri Qız qalası və onun qarşısındakı təsvir ilə tutuşdurduqda adam heyrətamiz bənzərliyin şahidi olur. Nəhayət, alimlərimizin uzun illərdən bəri Qız qalasının qədim atəşgah olması haqqındakı mülahizələri təsdiqlənir və Şərqin bənzərsiz abidəsinin tarixini bizim eradan əvvəl I minilliyə aparıb çıxarır. Görkəmli alim çox haqlı olaraq deyir: “Abşeron yarmadasında daimi yanan qaz və neft alovları arasında ucaldılmş od məbədləri sonralar Cənubi Azərbaycan- Midiyada ucaldılmış, daha sonra müxtəlf dəyişikliklərlə İran sasani pullarının atəş rəmzinə çevrilmişdir”. Sasani pullarından daha qədim Atropat sikkəsindəki təsvirlər alimin bu mülahizələrini təsdiqləyən ən tutarlı sübutdur.
XXXIII hissə: Atəşpərəstlik məhz Azərbaycandan şərqə yayılmışdır
Azərbaycanlı muğlar atəşpərəstliyin aparıcıları olmuşlar. Ərəblərin işğalına qədər İran şahları qədim Atropaten ölkəsinin od mərkəzi Şiz-Təxti Süleymanı ziyarət etmiş, burada andiçmə mərasimi keçirmişlər. Vaxtı ilə bütün Azərbaycanı və İranı Muğların ölkəsi “Muqistan” adlandırmışlar. İlkin adı Atropatendən “Od qoruyan”dan alınan Atropaten ölkəsinin mənəvi aləmində odun əhəmiyyəti və rolu xüsusilə böyük idi.
Abşeron yarmadası özünün neft mənbələri, yerdən ucalan alovları ilə bütün şərqdə məşhur olmuşdur. “Avesta”da adı çəkilən Anap-Napat- Bakı Qız qalası bütün canlı aləmin yaradıcısı hesab edilir. “Anap-Napat” haqqında ilkin məlumatlar b.e.ə. III-II minilliyə gedib çıxır. Maqlar da bu ərazilərdə fəaliyyət göstərmişlər.
Təbəri yazır: “O Azərbaycana gəlmiş və orada maqların dinini təbliğ etmişlər”. XIII əsrin tarixçisi İbn-əl-Atair deyir: “Zərdüşt Azərbaycandan (Persiyaya) gəlmişdir”. Bizanslı Prisq Paniysk (V əsr) qeyd edib ki: “Romalılar Skifiyadan gedən yolun üstündə dəniz altı qayalardan çıxan Bakının daimi yanan odlarından xəbər verir”. Bu deyimlər. Atəşi-Baqvan-Bakı ətrafında atəşpərəst abidələrinin çoxluğu və onunla əhatələnməsi sübut edir ki, Bakı Qız qalası atəşpərəstliyin ilkini və müqəddəsidir. Heç də təsadüfi deyil ki, Sasani şahlarının ilkin ibadət yeri Bakı atəşpərəstliyi, Qız qalası olmmuşdur.
Görünür atəşpərəst məbədinin çoxluğu və yerdən qalxan alovlar Abşeron yarmadasını Zərdüştdən qabaqdakı dövrdə və sonra da müqəddəsləşdirmişdir. Ərəb işğalı buna son qoymuşdur.
1964-cü ildə Qız qalasının qarşısında 50 metr məsafədə arxeoloq O.İsmizadə və Q.Ciddi 4 metr yer səthindən aşağı atəşdan tapmışlar. Atəşdanın üstündəki kasa dağılmışdır. Atəşdanın altındakı pilləkanların bir-birilə məsafəsi 25 sm, öz hündürlüyü isə 225-235 sm olmuşdur. Çox təəssüflər olsun ki, sonradan atəşdan yoxa çıxmışdır.
Rus alimi Pyotr Nikolayenko yazır: “Azərbaycan qədimdən odlar yurdu adlanır. Yerdən ucalan alov məşəlləri qədim insanları heyrətə gətirərdi. Burada Hindistan atəşpərəstləri XIX əsrin axırına kimi ziyarətə gələrdilər. Azərbaycan ərazisində əmələ gələn qədim Manna dövlətini Midiya dövləti əvəz etdi. Midiya dövlətlərinin rəsmi dini atəşpərəstlik olmuşdur”.
Atəşdandan Anap-Napat allahı eşqinə Qız qalasına 7 dilli alov qalxırmış. Görünür Atəşi-Baqvan (Bakı) keçmiş atəşpərəstlərin ibadətgahı olmuşdur. Qız qalasının ətrafinda aparılan daxili qazıntılar zamanı aşkar edilmiş xənəgahlar da bunu sübut edir. Qədim atəşpərəstlər İrandakı Yəzd şəhərinə, cənubi Azərbaycandakı Qazaxaya yox, onlardan daha qədim ana məbədə- Qız qalasına ziyarətə gəlib son günlərini də burada başa vurarmışlar.
“Əsl Azərbaycan isminin müsəmması olacaq nöqtə Bakıdır”. Məmməd Əmin Rəsulzadə tədqiqatlarında Bakını əski məcusilərin əsrəyə gətirdiyi bir köy adlandırırdı. O göstərirdi: “Bakı Azərbaycan türklərindən ötrü təvaf olunur əməl kəbəsi, etikaf olunur həyat məscididir. Bu bizə bir əməl kəbəsi və həyat məscidi olan Bakımızı, əcəba, heç bilmiyoruz?”. Rəsulzadə Bakını müqəddəs bilir, Azərbaycan qitəsinin (ifadəyə fikir verin!) mərkəzi adlandırırdı. O yazırdı: “Vaxtilə bu mərkəz əski Midiya yerini tutan Azərbaycan sakinlərini müqəddəs atəşləri ilə qızdırmış, bu hərarətilə o, İrandan. Hindistandan və dünyanın sair yerlərindən zairlər cəlb eləmişdir. Bakı bu gün də bir ziyarətgah, bu gün də bir məbəddir”.
Məmməd Əmin Bakını “qarşıdakı adaların himayəsilə pənahsız gəmiləri hər növ tufanlara qarşı qoruyan liman” adlandırırdı. Bakıya indilərdə təşrif buyuranların bu müqəddəs məkanın fəlsəfəsini anlamamaqları böyük mütəfəkkiri məyus edirdi. Bu xüsusda o yazırdı: “Bügünkü Bakı zairləri əski atəşpərəstlər kibi dini hissiyatı və ruh ehtiyaclarını təmin üçün degil, maddi həvəslərini təmin, artıq təməllərini doyurmaq üçün gəliyorlar. Buradakı sərvəti kəndi kəşanələrinə axıtmaq istiyorlar. Bu müasir zairlər tarixin heykəllərini oxurkən hind zairlərinin gəlib burada müqəddəs atəşlərə tapınmaqdan başqa bir faidə gözləmədiklərini heyrətlərlə tələqqi edər, o nur və hərarət sərgərdanlarını qətiyyən anlıyamazlar. Çünki onlar “eşqi” şəmin başına fırlanıb da kəndisini yakan və yakılarkən səs çıxarmayan “pərvanə”dən degil, çəmənlikləri, çiçəkləri birər-birər gəzib də, güllərdən şirə çəkər “arı”lardan “ögrənmişlərdir. Onlar icab edərsə, palçığa girər, hisə bulaşar, mazuta batar, fəqət atəşi tapmazlar”.
Məmməd Əmin yazırdı: “Bakı kəndisində bulunan gərək Venedik kari qüllələri və gərək hindkari azərgədələri ilə bəşəriyyətin əski dindarları olan hind atəşpərəstlərinə bittəb bəlli idi. Bunu göstərər sərih məlumati-tarixiyyə vardır. Bir bürkan halında daimi atəş surətində yanıb tutuşan Bakı atəşpərəstlərə yabançı qalamazdı. Həm qalmamışdır, burası onlarca bir ərazi-müqəddəs idi. Suraxanıdakı atəşgədə Azərbaycan atəşgədələrinin ən qüdsisi idi. Buraya hind məczublərinin zəvvar qafilələri təşkil edərək gəldikləri müsəlləmdir. Bu mülahizəyə görə, “Bakı” kəlməsinin iştiqaqını nə bugünki farscada, nə də türkcədə aramaq səhih olmaz. Bunun üçün “sanskrit” dilinə müraciət edilərsə, daha münasib olar. “Baku” kəlməsi bir məna ifadə ediyormu?- bilmiyoruz.
Fəqət bəzi mənbələrə görə hind lisanlarından (keçrati-qədim) dilində Baku kəlməsi “həqiqətə doğru” mənasını ifadə ediyormuş. Çox ehtimal verilə bilər ki, hind məcuziləri möcüznüma atəşgədəsindən dolayı burasına böylə müqəddəs bir ism vermiş olalar. Bilxassə ki, “odunsuz yanar və sudan qorxmaz” üç atəş əfsanəsi dəxi Baku atəşgədəsinin bulunduğu yerə isnad olunuyor. Tarixən müəyyən olmayan bir zamanda -İran tarixi ilə məşğul olanlar diyorlar ki- atəşpərəst zərdüştilərindən bir qafilə Azərbaycandan Abşeron yarımadasına gələrək sahildən iki fərsəx fasilədə Baku atəşgədəsini vücuda gətirmişlərdir. Onların anlatmasına görə, bu mədəb, yəni Baku atəşgədəsi sıcaq bir torpaq üzərində təsis olunmuşdu. Bütün o tərəflərdə kəsrətlə mövcud olan “şişt” yağlarilə neftin qarışmasında hasil olmuş (karbonlu hidrogen) o sahədə kəsrətlə vardı. Bu qaz atəş alıyor, yanıyordu. Hətta yalnız torpaq üzərində degil, bu qaz dəniz açıqlasrında da mövcuddur. Alovlu bir şey atınca haman suyun üzü atəş alıb yanıyor”.
Təsadüfi deyil ki, İçəri şəhər qala qapısında üç atəş həkk edilmiş, Bakının Qız qalasının 50 metrliyində XVI əsrdə bu məbədi ziyarətə gələn tacir atəşpərəstlər Multan karvansarası tikmişlər. Multan keçmişdə Hindistanın, indi də Pakistanın şəhərlərindəndir. İçəri şəhərin baş qapısından Qız qalasına gedən yol, İçəri şəhər daxil olmaqla atəşpərəstliyin qədimiliyindən və müqəddəslikdən xəbər verirş
Bu abidələr həm də sübut etmişdir ki. tarixin atası Herodotun maqların tayfa olması, Kaspi dənizinin cənub qərbində yaşaması, həm də atəşpərəstliyin kahinləri olması haqqında deyimləri də bu ərazilərə aiddir. Maqlar haqqında midiyalı Ksanf da xəbər vermişdir. Muqlar haqqında Tövratın 10-cu fəslinin 2-ci hissəsində xəbər verilir ki, Nuhun nəvəsi Yafəsin oğlanları arasında Maday və Maqoqun da adları vardır. Elə bu deyimlər sübut edir ki, Midiyalılar-Madaylar, Maqoqlar-Muqlardır, muqların dini dünyagörüşü yəhudilərin dinindən daha qədimdir. “Tövrat”dan qabaq “Avesta”, yəhudi dinindən qabaq atəşpərəstlik mövcud olmuşdur. Təkallahlıq ideyası da Ahura-Mazdadan başlanmışdır. Hesaba alsaq ki, Azərbaycan ərazisində qədim Midiya dövləti olmuş və maqlar Azərbaycanda yaşamış, atəşpərəstliyin kahinləri olmuşlar, bütün bunlar bizə imkan verir deyək ki, atəşpərəstlik məhz Azərbaycandan şərqə yayılmışdır.
Cəlilabadın Muğan ərazisindəki b.e.ə. IV minilliyə aid Quru dərə, Pir Həsən, Xanəgah, Mirzəbəy bulağı, Eçara, Ləzran, Parsoba, Abudərdə, Həməşərə qədim atəşpərəstlikdən qalma abidələrdir. Bunlardan ən qədimi Həməşərə, Bəcirəvan, Muğan şəhər yerləridir. Həməşərə şəhər yeri 50 hektar sahəni əhatə etmişdir. Artıq sübut edilmişdir ki, bu şəhərdə atəşpərəstlərin iki ibadətgahı olmuşdur. İbadətgahın biri təpənin üstündə əyanlar üçün, ikincisi aşağıda, bazar yerində rəiyyət üçün olmuşdur. Atəşpərəstlərin burada məktəbləri də varmış.
Qədimdə üç qala şəhərdə Haoma çəkilərmiş, onun də biri Həməşərədə imiş. Bu şəhərin qazıntılarında üzümdən zərdüştlərin dini mərasimlər vaxtı istifadə etdiyi, güc və qüvvət verən, müqəddəs sayılan Haoma şirəsinin çəkildiyi həvəng, həvəngdəstə, haoma tökülən küp ağızlığı, haoma qaynadılan təndirlər və məbədgah aşkarlanmışdır. Həməşərə adı da bu addan götürülmüşdür. Haoma şirəsi çəkilən üzüm növü Cəlilabad rayonunda indi də bitir.
1886-cı ilin siyahıya alınmasına görə Həməşərə şəhərində 366 ev, 1356 kişi, 1226 qadın yaşamışdır.
Vaxtilə hörmətli alim Davud Axundov Qız qalasının və onun qarşısındakı XIX əsrə qədər gəlib çıxmış Atəşdanın təsvirini və bərpasını vermişdir. Həməşərədən tapılan sikkənin üstündəki təsvirlər binanın konturlarına tamamilə uyğun gəlir, mərhum alimlərin deyimlərini təsdiqləyir.
Rus alimi Sajanın Bakı qız qalasının Zərdüşt abidəsi olduğunu, qalanın tikilməsi və onun müəllifi haqqında lövhənin sonradan qalaya həkk olunmasını söyləmişdir. S.Aşurbəylinin fikrincə bu yazı hansısa abidənin qəbirüstü yazısıdır. Vaxtilə Xanıkov “qövbə” kəlməsini qala kimi tərcümə etmişdir. Görünür Davud oğlu Məsud da bu “Qövbə”də basdırılmışdır. Qövbə dağılandan sonra başqa tikinti materialı kimi həmin yazı da Qız qalasına hörülmüşdür.
Uzun illərdən bəri məlum olmayan mistik Muqan şəhəri də Quru dərə yaşayış yerində olmişdur. Muqan Azərbaycanın ən böyük ərazisidir. Muqan Şirvan düzlərindən tutmuş Təbrizə qədər uzanır.
Professor Nəsir Rzayev yazır: “Avesta qanunlarına görə inək, it, xoruz kimi heyvanlar müqəddəs hesab edilirdi. İt ilə xoruza müqəddəs odun qoruyucusu kimi pərəstiş edirdilər”. Professorun təsvir etdiyi it şəbəkə boyunbağı və xoruz boyunbağı Cəlilabadın Maşlıq kəndindən, qədim Muqan şəhərinin xarabalıqlarından tapılmışdır. Atəşpərəstlərin ibadət möhürü, od əzəmətli zümrüd üzük qaşı da buradan aşkarlanmışdır. Vaxtı ilə Herodot muqların Xəzər dənizinin cənub qərbində yaşaması və onların atəşpərəstlərin kahinləri olması haqqındakı deyimləri də bu ərazilərə aiddir.
Qədim tarixçilər Muqan şəhərinin iki çay arasında, Ərdəbil- Dərbənd yolunun üstündə yerləşdiyini xəbər verirlər. Muqan şəhəri Göytəpə ilə Mişar çayı arasında, Dərbənd Ərdəbil yolunun üstündəki Quru dərədə yerləşmişdir. Muqan şəhəri Xəzər dənizinin sahilində olmuşdur. Cəlilabaddan 8 km aralı məsafədədir.
Muqan ərazisındə Bəcirəvan da böyük şəhərlərdən olmuşdur. XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Səid-Əli Kazımbəy “Cavahirnameyi Lənkəran” əsərində yazır: “Bəcirəvan kəndi qədim Muqan vilayətində olub, Səlcuqilər dövlətində Təbriz pulu ilə 195 min tümən gəlir verirmiş”. Bəcirəvan şəhəri vaxtı ilə Göytəpə çayı üzərində yerləşmişdir. Bu şəhər vaxtı ilə 1 km uzunluğunda qala divarlar ilə əhatə olunmuşdur. Şəhər keçmişdə Baqavan adlanmışdır. “Allahlar şəhəri” deməkdir. Burada qədimdən qalma Pir Həsən adlı atəşpərəst qəbiristanlığı da vardır. Buradakı katakomba qəbirlərindən tunc bilərziklər, gil qablar, üzüklər və sair tapılmışdır. Buradan tapılan atəşdan çox maraqlıdır.
XXXIV hissə: Novruz min illər xalqımızın adət-ənənələrinin, mənəviyyatının kökündə durub və durmaqdadır
Atəşpərəstlər uzun müddət bu ərazilərə hücum edən ərəblər və xəzərlərlə (semitlər) vuruşmuşlar. 639-cu illərdə Ərəb sərkərdəsi Səid ibn Hərəşə ilə Muqan hakimi İsfəndiyar ibn Fərruxzad arasında qanlı vuruşmalar olmuş, burada muqanlılar məğlub olmuş və sülh bağlamışlar. Bəcirəvandan Dərbəndə uzanan ərazilərdə atəşpərəstlərin ərəb və xəzərlərlə müharibəsi 200 ilə kimi çəkmişdir. Bu hətta “Quran”da öz əksini tapmışdır. Quranın 18-ci surəsinin 91-96-cı ayələrində “Yəcus-Məcuslar” ilə vuruşmalardan danışılır. Sədrəddin Bəlağinin Quran qissələri əsərində Qoq və Maqoqlar haqqında geniş söhbətlər açılır. Maqoqlar- muqanlılar, atəşpərəstlərdir, yəcuslar isə xəzərlərdir. Bu müharibələr XVI əsrə qədər davam etmişdir.
Qazan xanın vəziri Fəzlullah Rəşidəddin “Came-ət Təvarix” əsərində yazır: “Qazan xan nə qədər zərdüştləri təqib edirsə etsin, onların məbədlərini nə qədər dağıdırlarsa dağıtsınlar, onlar dağlara çəkilib yeni yeni məbədlər tikib ibadətlərini davam etdirirdilər”.
Qazan xanın vaxtında keçmiş Həməşərə, indi Cəlilabad ərazisində Parsoba əhalisi üsyan qaldırmışdır. Ləzranın, Eçaranın, Xənəgənin atəşpərəstləri bu üsyana qoşulmuşlar. İndi də bu kəndlərdə yerləşən atəşpərəst abidələrini pir adı ilə ziyarət edirlər. Eçara-Ləzran qəbiristanlıqlarındakı qədim atəşpərəst daxmaları, qoç qəbirləri qalmışdır. Daşların üzərinə günəş rəmzləri həkk olunmuşdur. Əcdadlarımızın müqəddəs bilib sitayiş etdikləri bu ocaqları indi də ziyarət edirlərsə, bu atəşpərəstliyin qədimliyinə və bu ənənələrin xalqımız tərəfindən indi də davam etdirildiyinə dəlalət edir. Elə “qəbir” sözünün özü də atəşpərəstlərdən qalmadır. İslamçılar indi də atəşpərəstlərə “qebir”lər deyirlər, vaxtıilə atəpərəstlərin meyid qoyduğu daxmaların adından götürülmüşdür. İndi bu yerlər qebirlərin adı ilə qəbiristanlıq adlanır.
Atəşpərəstlikdən qalma sözlər indi də xalqımızın dilində işlədilir. Küstü, dəstur, məbəd, setrə, zındığ, daxmax, mişar çay, sədəbazar, ən nəhayət Novruz bayramları adət və ənənələri atəşpərəstlikdən bizə qədər gəlib çıxmışdır. Mənalarına baxaq:
- Küstü - 10 yaşına çatan, atəşpərəst təlimini müvəffəqiyyətlə başa vuran şagirdlərin belinə bağlanan qursaq.
- Setrə - atəşpərəstlərin əyninə geydiyi astarsız pencək.
- Dəstur - atəşpərəst mərasimlərində qabaqda gedib dua oxuyanlara deyirmişlər. İndi çox danışana dəsturluq etmə, deyirlər.
- Məbəd - atəşpərəslərin sitayiş yerləri, möbədan oranın kahininə deyirmişlər. Bu sözlər xalq dilində indi də işlədilir.
- Daxmax - atəşpərəstlərin meyid qoyduğu sükut qüllələrinə deyilir. İndi də xalq arasında qoy daxmamda rahat ölüm, işlənir.
- Mişar çay - Cəlilabadın ərazisindən axan çaydır. Həməşərə sözünün sinonimidir.
- Sədəbazar - Cəlilabad rayonunda kənd adıdır. Bu söz də atəşpərəstlrin Novruz bayramından 100 gün qabaq qeyd etdiyi sədə bayramlarıdır. Səd, sot sözləri də oradan qalmadır.
- Novruz sözü haqqında geniş danışmağa dəyməz. Ona görə ki Novruz min illər xalqımızın adət-ənənələrinin, mənəviyyatının kökündə durub və durmaqdadır. Bu misallardançox çəkmək olar.
Atəşpərəstliyin xalqımıza yad olmasını iddia edən alimlərə deyirəm, görəsən onlara daha hansı dəlil və sübutlar lazımdır.
QUZATLILAR, SİZ KİMSİNİZ? Cəlilabad rayonu ərazisində Ocaqlı kəndi vardır. Kəndin adı haqqında çoxlu mülahizələr yürüdülür. Kimi kəndin qədim adını Pənahabad göstərir. Aparılan tədqiqatlar sübutlandırır ki, kəndin adı Ocaqlıdır. Ocaqlı kəndini şimal qurtaracağında tökmə təpə vardır. Bu kurqanın təxminən təxminən 2500-3000 il yaşı vardır. Qazıntılar zamanı kurqandan müxtəlif qılınclar, şirli və şirsiz qablar, gillə bəzədilmiş tunc üzük və b.e.ə. III əsrə aid sikkə dəfinəsi tapılmışdır. Bununla əlaqədar Humizmatik Əli Rəcəbli rayonda olmuş, aşkarlanan dəfinənin qalanları toplanıb ona verilmişdir.
Maddi mədəniyyət abidələrindən belə müəyyən etmək olar ki, burada atəşpərəstlərin ibadətxanaları- məbədləri varimiş. Çünki Ocaq sözü atəşpərəstlərin qalma müqəddəs sözüdür. Azərbaycanlılar indi də müqəddəs hesab etdiyi Ocağa and içirlər. Atəşpərəstlərin üstü ocaq, altı atəş ibadət möhürü də bu ərazilərdə tapılmışdır. Ümumiyyətlə Cəlilabad və ona yaxın olan ərazilərindəki pirlər və ocaqlar atəşpərəstlərdən qalmadır. İndi də ziyarət edilir.
Maraqlıdır ki, belə atəşpərəst məbədlərinin yaxınlığında mal başı kəsməyən Quzatlı tayfaları yaşayıblar, indi də yaşayırlar. Bu tayfaların adı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı” əsərində Quzataylar adlanmışdır. Qədimdə Kaspi dənizinin bir adı da Quzğun dənizi imiş. Quzzların indi də yaşadığı keçmiş Muğan şəhəri (indiki Maşlıq) Kaspi dənizini 4 km yerləşir.
Cəlilabad rayonunun Maşlıq kəndində 50 ev, Ocaqlı kəndində 13 ev, Abışabad kəndində bir neçə ev Quzatlılardan ibarətdir. Bütün bunlar Azərbaycan ərazilərində yaşayan Quzatlıların ən qədim tayfa olmalarına dəlalət edir.
Mərhum professor Mirəli Seyidov “Qızıl adamın talehi” kitabında yazır ki, qədim saklar üç adla tarixdə qalmışlar. Bunlar Şiş papaqlı saklar, dəniz arxasından gələn Haomavarqa saklar olublar.
Cəlilabad rayonunun Abışabad kəndinin keçmiş adı Hamrava imiş. İndi də xalq arasında həmin kəndə Hamrava deyirlər. Ərazidən axan çaya da Hamrava deyilir. Ola bilsin ki, bu ad da Haoma Varqa saklardan bizə yadigar qalmışdır. Bu ərazidə də atəşpərəst məbədi olmuş, qalıqları indi də qalır. Bu ərazidə quzatlılar indi də yaşayırlar.
B.e.ə. VI əsrlərdə saklar bu ərazilərdə yaşamış, Haoma şirəsi çəkməklə məşğul imuşlar. Təsadüfi deyil sak tayfalarının bir hissəsi -Haoma şirəsi çəkən saklar- sakı Haomavarqa adlanmışlar.
Quzzlar, Quzatlılar da bu tayfalarla bir yerdə yaşamış, bizə qədər gəlib çıxmışlar. Belə çıxır ki, Quzlar- quzataylar da muqların tayfalarından biri olmuşdur. Tarixi bizim eradan əvvəl VI əsrə gedib çıxan, adət-ənənələrini indiki zamana qədər saxlayan bir xalqı öyrənib tədqiq etməyə dəyər.
MAHMUDABAD ŞƏHƏRİ HAQQINDA. 1296-1305-ci illər arasında Elxani dövlətinə Qazan xan hökmdarlıq etmişdir. Qazan xanın ən yaxın məsləhətçisi və inandığı adamlardan biri vəzir Fəzlullah Rəşidəddin idi. Fəzlullah Rəşidəddinin təşəbbüsü ilə Qazan xanın hökmdarlığı zamanı bir sıra abadlıq işləri aparılmışdır. Bu dövrdə Elxani hakimiyyətinin yeni paytaxtı Sultaniyyə şəhərinin əsasını qoyulmuş, Təbrizin yaxınlığında Rubi-Rəşidi adlandırılan Elm Mərkəz yaradılmış, Salyan rayonunun yaxınlığında, Kürün mənsəbində, Xəzər dənizi sahilində Mahmudabad salınmışdı.
Fəzlullah Rəşidəddin 12 oğlu Elxani dövlətinin müxtəlif vilayətlərində əmirlik edirdilər. Fəzlullah Rəşidəddinin saldığı hər bir kəndi, şəhəri, çəkdirdiyi kanalı oğlanlarının adı ilə adlandırırdı. Fəzlullah Rəşidəddin Rum oğlu Cəlaləddinə yazırdı ki, “Fərat çayından kanal çək və kanalın ətrafında səkkiz kənd sal”.
Kanal ətrafında tikilisi nəzərdə tutulan kəndlərin beşinə Rəşidəddinin oğlanlarının adı verilmişdir. Göstərilənlərə əsasən demək olar ki, Qazan xan əlverişli iqtisadi-siyasi və strateji mövqeyi olan Kürün mənsəbində, Xəzər dənizi sahilində şəhər saldırmış və ona Kirman vilayətinin əmiri Rəşidəddinin oğlu Mahmudun adını vermişdir. Beləliklə, şəhər Mahmudabad adlanmışdır. Mahmudabad şəhərinin əlverişli mövqedə yerləşməsi onun başqa şəhərlərlə ticarət əlaqəsini möhkəmləndirmiş, beləliklə də şəhər orta əsrin inkişaf etmiş şəhərlərindən birinə çevrilmişdir.
XIV əsr tarixçisi və coğrafiyaşünası Həmdullah Qəzvini “Nühzəd-ul-Külub” əsərində yazır ki, Ərdəbildən gələn yol şimali-qərbə Bəcirəvan şəhərinə tərəf gedirdi. Ərdəbillə Bəcirəvanın arası 20 fərsəng (140 km), İranın keçmiş mərkəzi Sultaniyyə ilə Bəcirəvan arası 57 fərsəng (399 km) idi.
Bəcirəvan şəhəri hazırda Cəlilabad rayonunun mərkəzindən 16 km aralı, cənub-qərbdə, Göytəpə çayının üstündə, eyni adlı kəndin ərazisində yerləşmişdir. Bəcirəvan şəhərindən iki yol ayrılırdı. Yolun biri şimal-şərqdə, Salyan yaxınlığında yerləşən Mahmudabad şəhərinə, digər yol isə Bəcirəvanda 15 fərsəng məsafəsi olan Araz sahilinə gedirdi. Bəcirəvan şəhərindən Araz sahilinə və Mahmudabad şəhərinə gedən yollar indi də məlumdur. Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Mahmudabad şəhəri Salyan şəhərindən 30-35 km aralı Xıllı-Qoltuq istiqamətində, dəniz kənarında, hazırda maddi mədəniyyət abidələri nümunələrinin tapıldığı ərazidə yerləşmişdir. Bunu bir sıra tarixçilərin fikirləri də təsdiq edir.
Tarixdən məlumdur ki, keçmişdə, elə də indi Muğan və Mil düzlərində mal-qaranın qışlaması üçün əlverişli otalq sahələri olmudur. Buna görə də heyvandarlıqla məşğul olan adamlar qışlamanı keçirmək üçün Muğan düzündə yerləşən şəhərlərə, o cümlədən Mahmudabad şəhərinə gəlirdilər.
Azərbaycanı işğal edib onu əldən vermək istəməyən Teymurləng Toxtamış xanla amansız müharibələr edirdi. Teymurun zərbələrinə davam gətirməyən Toxtamış ordusu ilə birlikdə təcil olaraq geri çəkilir. Temur isə qışlamaq üçün Muğan düzündə yerləşən Mahmudabad şəhərinə gedir.
Şah İsmayıl Şamaxının yaxınlığındakı Elbanidə Şirvanşah Fərrux Yasara qalib gəlr. O, Şirvanşahın qoşunlarının qalıqları ilə mübarizə etmək məqsədi ilə qoşunun bir hissəsini Şirvanda qoyur, əsas qüvvəsi ilə Muğan düzündə yerləşən Mahmudabad şəhərinə gedir. Şərəfxan Bidlisi “Şərəfnamə” əsərində yazır ki, “Şah Təhmasib ona Səlyan və Mahmudabad şəhərlərinin əmirliyini bəxş edir”.
Azərbaycanın orta əsr tarixçisi və şairi Bədr Şirvani “Divan”ında yazır ki, Salyan hakimi Xalıq Birdinin Mahmudabad şəhərində böyük imarəti var idi.
A.A.Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”əsərində qeyd edirdi ki, Soltan əbu Səid əmirlərin məşvərəti ilə Həsən bəyin məskəni olan Qarabağda qışlamalı oldu. Bu yerin 7 ağaclığına çatdıqda azuqələrinin azlığından Mahmudabad şəhərinə hərəkət etdilər.
XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Seyidəli Kazımbəy oğlunun “Cəvahirnameyi-Lənkaran”əsərindən məlum olur ki, Mahmudabad şəhərinin xarabalıqıarı XIX əsrə kimi qalırmış. O yazır ki, Talış mahalının adamlarının işi yalnız balıq tutmaq və quş ovlamaq idi. Bəziləri quş ovuna Xıl və Kamışıvan tərəflərinə, bəziləri isə dəniz cəzirələrindən keçib Mahmudabadın viranələrinə tərəf gedirdilər.
Tarixçi Əlisəfa Məmmədov “Xaraba şəhərin sirri” adlı məqaləsində bu şəhərin yunanca Getara və nəhayət Kuştaso adlanmasından söhbət açırdı. Akademik Püstəxanım Əzizbəyova arxeoloyi tədqiqatalara əsaslanaraq sualtı şəhərlər içərisində Mahmudabadın da adını çəkir.
Adları qeyd edilən tarixçilərin şəhərlər arasındakı məsafələr haqqındakı məlumatlarının indiki məsafələrə uyğun gəlməsi, Azərbaycanın istər orta əsr və istərsə indiki inzibati ərazi bölgüsü, Mahmudabad şəhərinin adının və onun tikilmə tarixinin tamamilə məlum olması sübut edir ki, Xıllı-Bədovan ərazisində tapılmış şəhər qalıqları Mahmudabad şəhərinə aiddir. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, Mahmudabad şəhəri ilə bərabər bu ərazidə bir neçə şəhərin də adı çəkilir. Görünür, göstərilən şəhərlər feodal müharibələri nəticəsində dağılmış, əlverişli strateji ərazidə yerləşmiş bu yaşayış məskənlərinin xarabalıqları üzərində Mahmudabad şəhəri salınmışdır. Xarabalıqlardan tapılmış ərəb və fars dilindəki yazılı maddi mədəniyyət abidələrinin qalıqları da bunu sübut edir.
XXXV hissə: Aşkarlanmış Muqan, Həməşərə, Bəcrəvan şəhər yerlərinin tarixi eramızdan əvvəl III-IV minilliklərə gedib çıxır
BƏCRƏVAN - BOQRƏVAN – ALLAHLAR ŞƏHƏRİ. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, Bəcrəvan şəhəri Göytəpə çayından Həciabad kəndinə qədər qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Qədim Acasbar yolu da kəndin içərisindən keçmişdir. İzləri indi də qalır. Bu şəhərdən Xəzər dənizinə qədər çoxlu tökmə təpələr vardır. Bu təpələrdən biri dağıdılmışdır. Kurqan qədim tunc dövrünə aiddir, qırmızı kərpicdən hörülmüşdür. Hündürlüyü 4, eni isə 5 metrdir. Kurqana əvvəlcə qum, sonra da çay daşı tökülmüşdür. Meyitlər qəbrə qoyulmuş və yandırılmışdır. Kurqanın üstünə at meyitləri qoyulmuş, torpaqla örtülmüşdür. Kurqan enolit dövrünə aiddir.
Bəcirəvan ərazisi qəbir kurqanalarla zəngindir. “Moyanalıq” deyilən katakomba qəbiristanlıqdan çoxlu küp qəbirləri, meyidləri, boyunbağılar, tunc silahlar və s. tapılmışdır. Buradakı “Pir Həsən” qəbiristanlığı da atəşpərəstlərdən qalmadır. Alaşar kəndində Babək və Dev qalaları da vardır. Alaşar kəndindəki bulaq haqqında, onun müalicə əhəmiyyəti haqqında Abd-Rəşid-Bakuvi də xəbər vermişdir. Həmin bulaq indi də qalır.
Bəcirəvan şəhəri ərəblərin, xazarların, monqolların Muğan vilayətindəki müharibələrinin meydanı olmuşdur. Əhməd İbn Asam Kufi “Müharibələrin tarixi” kitabında xəbər verir ki, 730-cu ildə Səid ibn Hərəşə özünün etibar etdiyi adamlarını çağırıb Bəcirəvan şəhərini qorumağı, qalanın qapılarını bağlamağı əmr edir. 58 min nəfərlik ordu ilə Xəzərə qarşı hücuma keçir. Döyüşdə qalib gəlir. Əldə edilən qəniməti Bəcirəvana gətirir. Qətran Təbrizi “Divan”da Əbu-nəsr Məmlan ibn Vəhsudanın tərifinə həsr etdiyi qəsidəsində Bəcirəvanda gedən döyüşlərdən bəhs edir. Bütün bunlar əsas verir deyək ki, Bəcirəvan şəhəri də Muğanın ən böyük inkişaf etmiş şəhərlərindən biri olmuşdur.
Məşhur 9-ci əsr coğrafiyaşünası İbn Xordadbeh Qurandakı Musa peyğəmbərin yol yoldaşı Xızr ilə söhbətinə maraqlı açıqlama verir. Quranın 18-ci surəsində Musa peyğəmbərin Xırz ilə söhbətində deyilir: “Xatırlayırsanmı bizim qayanın yanında dayanmağımızı? Axı mən ordakı dirilən balığı unutdum”. İbn Xordadbeh izah verir ki, burada haqqında danışılan qaya- Şarvan qayası (Bakı qayanın üstündə tikimişdir, köhnə şəhərin indiki adı da Şirvanşahlar sarayıdır -İ.S.), dəniz- Gilan dənizi (Gilan Talış vilayətinin qədim adıdır, görünür Xəzər dənizi də bu vilayətin adı ilə Gilan adlanırmış -İ.S.), şəhər isə Badjarvan şəhəridir (Bəcrəvan)”. İbn Xordadbeh göstərir ki, “canlı suyun axdığı Musa qayasının da yerləşdiyi bütün Şarvan ölkəsi farsların idarəsi altındadır”. Burada “canlı suyun axdığı qaya” Masallıdakı İstisu bulağıdır. 18-ci surədə göstərilir: “Yollarını davam etdilər, lakin qabaqlarına tanımadıqları bir gənc çıxdı və öldürdü onu”. İbn Xodadbeh Xızrın öldürüldüyü yeri Xayzan kimi göstərir ki, bu da Cəlilabad-Yardımlı dağlarındakı Qazan köşkü ərazisidir.
“ARARAT” TOPONİMİ HAQQINDA. Kökündə “Ur”, “Uruk”, “Urarti” duran “Ararat” toponimi qədim şumerlərdən bizə qədər gəlib çıxan toponimdir. Müqəddəslik deməkdir.
1926-cı ildə ingilis Vulli İrakın Xorsabad əyalətində qazıntılar aparır. Qazıntı zamanı qədim “Ur” şəhərinin yeri aşkarlanır. Hətta bu şəhərin 0,5 m uzunu, 5 sm eni olan bayrağı da tapılır. Uruk şəhəri e.ə. 2900-ci ildə şumerlərin mərkəzi şəhəri olmuşdur. Bizim eradan əvvəl III minilliklərdə möhtəşəm qalalar, ibadətxanalar, ziqquratlar tikdirərdilər, bu qalalar “göy qüllələri”, yaxud “Allahlar şəhəri” adlanardı. Uruk da, Ur da həmən müqəddəs şəhərlərdən idi. Bu şəhəri Allahın şərəfinə Urukun III sülaləsinin şahı Ur-Nammu tikdirmişdi. “Nanna allahın şərəfinə Urun, Şumerin və Akkadın şahı Ur-Nammu Nanna məbədini tikdi”. (Mariana Beliskiy “Zabıtıy mir Şumerov” s. 159).
Zaman keçdikcə bu ad müxtəlif tərzdə şərqin başqa ölkələrinə yayılmışdır. Azərbaycandakı Urmu gölü- müqəddəs göl kəlməsinin kökündə də Ur durur. Akademik Piatrovskinin geniş araşdırdığı Urartu dövlətinin adı da buradan götürülmüşdür.
ZİVİYA CAMININ SİRRİ. Muğanın baş məbədi Həməşərə şəhərində yerləşmişdir. Uzun illərin tədqiqatı nəticəsində Azərbaycanın qədim şəhəri Həməşərə şəhərinin yeri müəyyənləşmişdir. Həməşərə şəhəri 50 hektar sahəni əhatə etmişdir. Şəhər iki hissədən ibarət olmuşdur. Aşağıda rəiyyətin, iç qaladakı təpədə isə əyanların məbədləri yerləşmişdir. Həməşərənin arxa hissəsində Ordugah yerləşmişdir. X əsrdə əhalisinin sayı 35 min nəfər olmuşdur. 1886-cı ilin siyahıya alınmasına görə, Həməşərə şəhərində 368 ev, 1536 kişi, 1228 qadın, cəmi 2764 nəfəri yaşamışdır. Şəhərdə atəşpərəstlərin dini təlim məktəbi olmuşdur. Şəhərin yerindən atəşpərəstlərin adət-ənənələrini təsvir edən maddi-mədəniyyət abidələri tapılmışdır.
Uzun illərdir ki, tarixçilər mübahisə edirlər ki, “Soma-Haoma” hansı bitkilərdən çəkilmişdir. “Soma-Haoma”nın adları Hindistan Riqvedalarında çəkilir. Məhsuldarlıq allahı hesab olunan ”Soma-Haoma” insana güc və qüvvət verən Müqəddəs içki hesab olunub. Cəllilabadın keçmiş adı “Həməşərə” də buradan götürülmüşdür. Bəs Haomşirə hansı bitkidən çəkilmişdir?
Aparılan tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, Haoma şirə indi də Cəllilabadda bitən Həməşərə adlanan üzümdən çəkilmişdir. Bu şirə şərqin üç şəhərində, o cümlədən Həməşərə şəhərində çəkilmişdir. Maraqlısı budur ki, Haoma şirəyə qatılıb içilən “Hazanata” nar şərab hazırlanan ağaclar Həməşərə şəhər yerində indi də bitir.
Cənubi Azərbaycanın Həsənli kəndindən cam tapılmışdır. Camın üstündəki təsvir alimlər tərəfindən müxtəlif cür yozulmuşdur. Həməşərə şəhər yerindən tapılan əşyalar isə camın üstündəki təsvirin sirrini açmışdır. Camın üstündəki Maq kahinidir. Kahin üzümü dolçaya salıb, sazın qoluna bağlayıb dualayır. Üzüm dualandıqdan sonra ondan Haomaşirə çəkilərmiş. Haomaşirə atəşpərəstlərin dini mərasimlərində dəsturlar tərəfindən mərasimə gələnlərə paylanarmış.
Haomaşirə çəkilən üzümə verilən Həməşərə adı da o vaxtdan bizə qalmadır. Keçmişdə Həməşərədən çəkilən Şiə sarı qızılı rəngdə imiş. İndi də “Qızıl şərbət” adlı həmin üzümdən çəkilən şərab qızılı rəngdədir. Deməli, Haomaşirə üzümdən çəkilərmiş. Bu üzüm növü isə ancaq keçmiş Həməşərədə- Cəlilabadda bitib, indi də var. Bəlkə də Cənubi Azərbsaycandan tapılan Ziviya Camı elə Həməşərə şəhərindən getmişdir. Çünki Həməşərə şəhər yerindən tapılan əşyalar Ziviya Camının üstündəki təsviri tamamlayır. Təsvirlər həmahəngdir.
Muğan ərazilərinin tədqiqi sübut edir ki, Azərbaycanın qədimliyinə dair hələ çox açılmamış səhifələr var. Burada aşkarlanmış Muqan, Həməşərə, Bəcrəvan şəhər yerlərinin tarixi b.e.ə. III-IV minilliklərə gedib çıxır. Bu şəhərlər Şərqin ən inkişaf edən şəhərləri olmuşdur.
ABU-DƏRDƏ. Abu-Dərdə haqqında Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının I cilinin 21-ci səhifəsində deyilir. “Abu-Dərdə Yardımlı rayonunun Arus kəndində yerləşir, XIV-XV əsr abidəsi hesab olunur. Çay daşından tikilmişdir”. Araşdırmamız zamanı məlum oldu ki, Abu-Dərdə çay daşından yox, qədimdə qırmızı kərpicdən tikilmişdir. Sonradan da qırmızı kərpiclə bərpa edilmişdir. Abidə atəşpərəst daxmaxı kimi 2-3 hündürlüyündə olmuşdur. Gümbəz sonradan əlavə edilmişdir. Qəbir daşı çıxarılıb çölə atılmışdır. Onun yerinə adı plitka qoyulmuş, üstü də ərəbcə yazılmışdır. Bax beləcə iki min ildən artıq tarixi olan qədim Azərbaycan abidəsi islam ocağına çevrilmişdir. Halbuki bu abidənin ərəb və islam dini ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çölə atılmış qəbir üstü daşda dünyanın sonsuzluğunu əks etdirən günəş rəmzləri var idi. Belə qəbir daşlarına adətən Zərdüştü daxmalarının ətrafında olur. Belə daxmalar adətən dağlar başında, çay qıraqlarında tikilərmiş. Cəlilabad, Yardımlı rayonunun əraziləri bu abidələrlə doludur. Cəlilabadda Meçidli tala, Bəcirəvandakı Pir Həsən, Xənəgahdakı Pirəxəncər belə abidələrdəndir.
Abu-Dərdəyə gələn ziyarətçilər dərdlərinə əlac tapmaq üçün niyyət edib abidəyə daş yapışdırılar. Əgər daş yapışsaymış niyyət qəbul edilir. Yapışmasaydı əksinə. Bu abidənin əsl adı elə Abə-dərdədir.
Ən maraqlısı odur ki, abidə Qazan xanın bacısı oğlu Arusun adını daşıyan kənddə yerləşir. Bunun da tədqiqata ehtiyacı vardır.
QAZAN KÖŞKÜ. Muğan ərazısində, о cümlədən Yardımlı və Cəlilabad rayonlarında elə toponimlər vardır ki, qeyd-şərtsiz Dədə Qorqud dastanlarındakı yer adları ilə tamamilə uyğun gəlir.
Talış dağlarının qurtaracağından Cəlilabad ərazisində Qazan Köşkü adlı qala vardır. Bu möcüzəli qalanın altından keçən yeraltı gizli yol yüz kilometrlərlə uzanır. Həmin dərin tunel Peştəsər sıra dağlarının altından keçir, Buravar silsilə dağlarının arxasındakı Qız qalasını Qazan Köşkü ilə birləşdirir, bundan sonra iki xoçaya ayrılır, biri Edişəni keçərək İran ərazisindəki Germi dağlarına uzanır, digər xətt isə Biləsuvar rayonunda Bəhrəmtəpə yolu üstündəki Şəhriyar düzünə gedib çıxır. Dəniz səviyyəsindən 860-900 metr yüksəklikdə olan qaladan baxanda Savalan dağı, Xəzər dənizi, Salyan düzü, hətta Qobustan qayaları görsənir. Bütün bunlar qalanın qədimlərdə strateji əhəmiyyətli bir yer olduğunu göstərir.
Qazan Köşkü haqqında müxtəlif mülahizələr vardır. Əsl həqiqət isə belədir. Qazan xanın vəziri, Azərbaycanın görkəmli dövlət və siyasi xadimi Fəzlullah Rəşidəddinin “Came ət-təvarix” kitabında deyilir ki, Qazan xan Biləsuvara gəldi. Həməşərə şəhərinin yanından ötüb Talış dağlarının qurtaracağındakı ən yüksək zirvəyə qalxdı. O, meşələrə adam göndərər, heyvanları- ceyran, cüyür, dağ kəli və sair arata elətdirib zirvənin ətrafında düzəlmiş pəyələrə saldırardı. Qazan xan arvadı Buluqan Xatunla qalada taxt qurdurub hündürdən heyvanlara tamaşa edərmişlər. Qazan xan bir müddət qalada istirahət etdikdən sonra dağlarla Təbriz şəhərinə yollanır.
Köşk Qazan xanın yay istirahət düşərgəsi olub, onun adı ilə adlanıb. Qazan xan Elxanilərin birinci xanıdır ki, İslam dinini qəbul etmişdi. Buluqan Xatunla İslam dini qaydasıyla kəbin kəsdirib evlənmişdi. Marağalı Şeyx Sədrəddin onun dini təlimçisi olmuşdur.
“Dədə Qorqud” kitabında Qazan xanın arvadının adı Burla Xatun, Fəzlullah Rəşidəddinin kitabında isə Buluqan Xatundur. Maraqlı oxşarlıqlardır. Bütün bunları araşdırmaq ixtisaslı alimlərimizin işidir.
“Dədə-Qorqud” ensiklopediyasının tərtibində dastanla bağlı bu yerlər də yada salınmalıdır. Çünki Muğan zonası Qazan xanın ov ovladığı, at oynatdığı yerlərdır.
Muğan Azərbaycanın qədim tarixindən xəbər verən mədəniyyət mərkəzlərindədir. Bu ərazidə Əlikömək təpəsindən tapılan maddi-mədəniyyət abidələrinin yaşı min illərlə ölçülür. Qədim Muğan sivilizasiyası məhz bu yerlərdə araşdırılmalıdır. Talış dağlarından Xəzərə doğru 15 tökmə kurqan vardır. Bu tipli kurqanlar Qrantovski, Poqrebova, Rayevski tərəfindən ari mədəniyyətinə aid edilir. Muğan şərqlə qərbi karvan yolları ilə birləşdirən ən əlverişli mövqedə yerləşmişdir. Buradan keçib gedən xalqların tarixi minillərlə hesablanır.
ƏLAVƏ OXU MATERİALI
ATLANTİDA AZƏRBAYCANDA MÖVCUD OLMUŞDUR: Atlas elə Talış diyarı deməkdir
Qədim dövrün sirli ölkələrindən biri də ilk dəfə ən yüksək səviyyədə inkişaf etmiş Atlantida hesab edilir ki, bu haqda Əflatun, Herodot, Aristotel, Siciliyalı Diodor və s. müəlliflər yazmışlar. Bu yazılara görə Atlantida adasının yerinin dəqiq təyin edilməsi və onlar haqqında daha geniş məlumat almaq müasir məntiqlə qeyri-mümkündür. Lakin əgər biz qədim yazılara onları tərtib edən müdriklərin öz məntiqləri ilə yanaşsaq, məlum olar ki, qədimdə baş verən hadisələr mənbələrdə çox geniş surətdə təsvir olunmuşdur və rəmzləri oxuya bilən insan üçün qədimlə bağlı sirr deyilən bir şey yoxdur. Məsələn, intellektual aləmdə çox yaxşı tanınmış həmyerlimiz, dəyərli tədqiqatçı Firudin Gilar Bəg üçün. O xarici elmi dairələrdə şok yaratmış tədqiqatlarında dəfələrlə qeyd etmişdir ki, bütün qədim yazılar rəmzlərlə yazılmışdır və onları dərk etmək üçün rəmzlər dili olan sufiliyi bilmək lazımdır. Dünyanın ilk dili (vahid dil) olan bu dil mənbələrdə Süleyman peyğəmbərin “quş dili” (“mələklər dili”) adlanır ki, yalnız samitlərin xüsusi məna ifadə etdiyi bu dildə, sözün sağa və sola oxunuşu eyni məna verir.
Əflatun “Politik” əsərində nəzərə çatdırır ki, bütün qədim yazılar da yalnız bir hadisəyə həsr olunmuşdur: “Bütün bunlar və bundan başqa minlərlə daha qeyri-adi şeylər yalnız bir hadisənin bəhrələridir. Lakin müəyyən zaman müddətində bunların çoxu yaddaşlardan silinmişdir, qalanları isə dağınıq haldadır və onlar haqda ayrıca danışırlar”. Deməli, Atlantidanın sirləri də bilavasitə hansısa vahid bir hadisə ilə bağlıdır ki, biz bu haqda demək olar ki heç nə bilmirik.
Əflatun özünün “Kritiy” əsərində yazır ki, Allahlar dünyanı öz aralarında püşk ilə böldükdə dəniz Allahı olan Poseydona Atlantida adası düşür. Bu adada Poseydon ölümlü qadın Kleytodan olan öz şahlar nəslini yerləşdirir. Əflatun atlantların yaşadığı bu adanın Herakl sütunlarından o tərəfdə yerləşməsini xüsusi qeyd edir. Herodot atlantların yaşadığı dağı Atlas adlandırır və bildirir ki, bu dağ göyün sütunudur. Homerin “Odisseya” əsərinin birinci mahnısının dəqiq tərcüməsinə görə isə Atlas yerlə göyü birləşdirən sütunu saxlayır.
Atlas [TLS] rəmzi sufilikdə Tilos/Delos [TLS/DLS] rəmzləri ilə eyni olub “Tala issi” mənasında “Allah Talanın ruhu” fikrini ifadə edir. Tala rəmzi özü sufilikdə “Ata Eli” mənasında Allahın yerdəki və göydəki elinin (Aşağa və Yuxarı Geliopol) yerləşdiyi yeri bildirir. Araşdırıcı Piter Kornuellə görə Tilos – Bəhreyn adasının qədim adıdır və onu Tilmun/Dilmun da adlandırırlar.
İbn Xordadbehin “Masalik əl-mamalik”, Yaqut əl-Həməvinin “Mücam əl-buldan” və s. kitablara görə, Quranda (18:60-65) qeyd olunan Məcma əl-Bəhreyn, yaxud iki dənizin birləşdiyi yer Şirvan ərazisində yerləşir (A.A.Bakıxanov, “Gülistani-İrəm”, B.,1991, səh.35). Əl-Bakuvi də Musa və Xıdır (Xızır) peyğəmbərlə bağlı olan və rəvayətlərdə qeyd olunan ölmüş balığın dirildiyi yeri Şirvan, dənizi isə Xəzər dənizi adlandırır. Lakin Bakuvi iki dənizin birləşdiyi Bəhreyni Əndəlusiya kimi qeyd edir (Al-Bakuvi, “Sokraşenie [kniqi o] “pamyatnikax” i çudesa çarya moquçeqo”, M.,1971, 23b). Bakuvinin Bəhreyni Əndəlusiya adlandırması, Əndəlus rəmzinin Delos/Tilos rəmzi ilə eyni məna verməsi deməkdir. Belə ki, Əndəlus [N-DLS] rəmzi sufilikdə Nun-Delos [NN-DLS] kimi izah olunur ki, buradakı Nun rəmzi yer kürəsini əhatə edən ilkin materiya mənasındadır. Deməli, Əndəlusiya rəmzi ilkin Nun sularındaki Delos adası deməkdir. Bəhreynin ölmüş balığın dirildiyi yer olması və burada Xıdır, yəni ölümsüzlük qazanmış Xızır peyğəmbərin adının çəkilməsi onu göstərir ki, bu ada ölümsüzlük qazanmışların, yəni mömin insanların ruhlarının dünyasıdır.
Bəhreynin digər adı olan Tilmun/Dilmun [TL-MN] rəmzi sufilikdə Tala-Amon mənasında Misir fironu Ra-Amonun vətəninin yerini göstərir. Cənnətin axtarışı ilə bağlı araşdırma aparan Devid Rol yazır ki, Dilmun - ölmüşlərin ruhlarının o dünyada xoşbəxtlik daddığı yerdir. Məşhur araşdırıcı Kramerə görə Allahlar monastırı olan Dilmun - Zaqros dağının arxasında, günəşin çıxdığı yerdə - İran ərazisində yerləşir. Kramer, Şumer mifinin tərcüməsinə əsaslanaraq Dilmunu – “təmiz”, “nurlu” və “şəfəq saçan” torpaq kimi təsvir edir və oranı “Ölməzlər ölkəsi” adlandırır (D. Rol, “Qenezis sivilizasii, Otkuda mı proizoşli”, Eksmo, M.2002, səh.267,271).
İran ərazisində Dilmun [DLMN] rəmzi Deyləm və Delum [DLM] kimi məlumdur. Əbu əl-Ala İbn Xassul “Türklərin digər döyüşçülərdən üstünlüyü və böyük sultanın mövcudluğunun qədir-qiyməti” əsərində, İbrahim ibn Xəlil əs-Sabinin “Ət-Taci” kitabına əsasən deyləmilərin geneologiyasını, onların dövlətlərini, ləyaqətlərini xüsusi qeyd edir və onların tam xoşbəxtliyə çatmalarının sirlərini və zamanı qabaqlamalarını xüsusi vurğulayır. Xassul deyləmilərdən danışanda Adud əd-Daula, Allaha xas xüsusiyətləri şamil edir ki, bu da Daul [DL] rəmzinin bilavasitə Allaha aid edilməsi mənasındadır. Deyləmilərin tam xoşbəxtliyə çatmaları dedikdə isə, Xassul bilavasitə onların cənnətdə yaşamalarını nəzərdə tutur. Çünki qədim Misir mətnlərində “xoşbəxt, hüzur ölkəsi” dedikdə Osirisin (Oziri/Azər) şahlığı nəzərdə tutulur ki, digər mətnlərdə bu ölkə “Xoşbəxtlik adası” adlandırılır. Qədim Misir yazılarına görə əgər insan ömrü boyu “ürəyində Maatla” yaşamışsa, deməli günahsız və pakdır və o yenidən dirilib Yaru çöllərində, yəni cənnətdə xoşbəxt yaşayacaqdır.
Kramerə görə şumerlərin Nuhu olan Ziusudra da məhz xoşbəxtlik ölkəsində yaşayır və buna görə də ona “Lu-ti-la”, yəni “həyat insanı” rəmzi şamil edilə bilər (V.K.Afanasyeva, “Gilqameş i Enkidu”, M.,1979, səh. 94, 115). Lu-tila rəmzi məhz “Tala eli” mənasındadır ki, bu da Allah Talanın göydəki elinin, həyat verən nurdan ibarət olması deməkdir.
Atlas/Tilos rəmzi mənbələrdə Delos, Adulis və s. formalarda da yazılır ki, Delos adası yunan mifologiyasında Apollon Allahının vətənidir. Qədim Misir mənbələrində Məsih obrazında göstərilən Apollon Allahını Mandulis adlandırırlar və Günəş Allahı Ra ilə eyniləşdirirlər. Bu isə Mandulis [MN-DLS] rəmzinin Amon-Delos [MN-DLS] mənasında Delos adasının Amon Allahının yaşadığı ruhlar dünyası olması deməkdir. Lakin bu mənbələrdə Mandulis obrazı eyni zamanda qədim Misirin Qor Allahı ilə eyniləşdirilərək uşaq və Ata obrazlarında göstərilir ki, bu da axirətdə gələn Məsihin də Allahın obrazı olması deməkdir (E.Y. Kormışeva, “Reliqiya Kuşa”, M., 1984, səh. 224,216,217,212,214). Digər mətnlərdə isə Delos [DLS] rəmzi Adulis [DLS] kimi qeyd olunur və yeraltı dünya mənasını verir.
Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Atlantida adası, ilkin sularda (ilkin materiya), yəni göydə yaradılmış ada rəmzində ruhlar dünyasıdır. Bu adada Poseydon, ölümlü qadın Kleytodan olan öz şahlar nəslini yerləşdirmişdir. Kleyto [KLT] rəmzi qədim mənbələrdə Kelt, Gilad, Qalaad, Xilat, Xüld və s. kimi yazılır və Gel-Ata fikrini ifadə edir. Lakin bu rəmz eyni zamanda sufilikdə Tala-Ağa [TLĞ] kimi də oxunur ki, bu da Allah Talanın Gel eli ilə bağlı olması deməkdir.
Mənbələrə görə, Xelata (Kleyto/Gilad) gələn türk məmlükü Sökmən (Nəsirəddin Mühəmməd Sökmən II) burada özünü Şahi-Ərmən adlandırır ki, bu da Ər-Əman, yəni Ra-Amon deməkdir. Bura, yəni Xelat eyni zamanda gürcü çarlarının da qəbrinin yerləşdiyi yerdir (K.Qandzakeçi, “İstoriya Armenii”, М., 1976, səh.282, 234). Z. Bünyadov isə bildirir ki, Xilatın və Ərzincanın sahibi şah-Ərmən Nəsirəddin Mühəmməd Sökmən II, atabəy Cahan Pəhləvanın qızı ilə evləndi və onun ölümündən sonra Xilat Azərbaycan atabəylər ailəsinin malikanəsinə çevrildi (“İstoriçeskaya qeoqrafiya Azerbaycana”, B., 1987, səh.95). Atabəy (atabəg) rəmzi sufilikdə ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edənlərin, yəni Allaha çevrilmişlərin atası mənasındadır ki, bu rəmz ən qədim Misir yazılarında bütün Allahların atası olan Ra-Amona (Ra-Əman – Rəhman) aid edilir. Xilatın həm Azərbaycan atabəylərinin malikanəsi olması, həm ərmənşahlar nəsli sayılması və həm də gürcü çarlarının qəbrinin burada yerləşməsi, Xilat şahlarının Poseydon Allahının nəsli olması deməkdir.
Quranda (25:15) Kleyto [KLT] rəmzi Xüld [XLD] kimi yazılır və bilavasitə cənnətin adı kimi göstərilir. Xilat/Kleyto rəmzləri ilə eyni məna verən Xüld rəmzinin cənnətə aid edilməsi, Atlantidanın məhz Tilos, yəni Talış dağlarının üstündə yaradılması mənasındadır. C. Frezer isə bildirir ki, Silvi şahlarının banisi öləndən sonra Allaha çevrilərək Alban dağlarının üstündəki fəzada qərar tutmuşdur (C. Frezer, “Zolotaya vetv”, М., 1986, səh.147). Bu isə o deməkdir ki, Talış dağları elə Alban dağlarıdır və göydəki Qeb/Qeyb aləmi də burada yaradılmışdır.
Əflatuna görə, padişahlar vətəni olan Atlantidanın mərkəzində Kleyto və Poseydonun müqəddəs məbədgahı yerləşirdi və bura qızıl divarla əhatə olunmuşdu. Məbədgahın çöl tərəfi gümüşdən, akroterilər isə qızıldan hazırlanmışdı. Tavan qızıl, gümüş və s. Ilə bəzənmiş, fil sümüyündən düzəldilmişdi. İçəridə isə Allahın at arabasındakı qızıldan heykəli və sonsuz sayda digər qızıldan hazırlanmış heykəllər və əşyalar var idi. Əgər nəzərə alsaq ki, Atlantida Herakl sütunlarından o tərəfdə yerləşirdi, razılaşarıq ki, bura eyni zamanda, sütunlar şəhəri olan və Ad oğlu Şəddadın qızıl və gümüş kərpicdən tikdirdiyi İrəm zat əl-İmad şəhərinin obrazıdır. Yəni Atlantida, yerin altında gizlədilmiş və qədim Misirdə ölüm şahlığı sayılan Sokarın (Aid/Qades) göydəki obrazıdır.
Quranda (54:48, 74:26-28,43) Sokar rəmzi Sakar [SK-R] kimi yazılır və “cəhənnəm odu” mənasını verir. Digər mənbələrdə Arsak [R-SK] kimi yazılan və bilavasitə ilahi odun (Nuri-Azər) qorunduğu yerlə bağlı olan Arsak/Arşak yeri Əl-Kufiyə görə Ərdəbildən 45 km yol məsafəsində yerləşir ki, bu da kaduslar (kuddus – müqəddəs) diyarı olan Talış dağlarının ərazisinə düşür.
Firudil Gilar Bəgin “Batini-Quran” kitabında gəldiyi nəticəyə görə, Allah iki növ insan yaratmışdır ki, bunların ilkini Oziri/Azər nəsli olan bəglər, pirlər, şıxlar nəsli olan müqəddəslər, yəni kadus/kudduslar nəslidir. İkinci növ insanlar isə adi insanlardır ki, Allah onların dillərini dəyişdirib dünyaya səpələmişdir. Atlantlar isə dünya üzərində hökmran kimi ilk yaradılmış Oziri (Azər) nəsli olan bəglər, pirlər, şıxlar və s. müqəddəslər nəslinin əcdadlarıdır. Nəhənglər nəsli kimi yaradılan bu insanlar günah işlətdikləri üçün, “Allah əlini qoyub onları kiçiltmiş” və onlar öz qüdrətlərini itirmişlər.
AZƏRBAYCAN SÖZÜNÜN QƏDİM İZAHI TAPILIB: Azərbaycan sözünün mənası ilə bağlı şok iddia
Gənc tədqiqatçı Razzaq Xansuvar avrasiya.info saytında Azərbaycan adının kökü ilə bağlı maraqlı fikirlər səsləndirib. Qədim sivilizasiyaları tədqiq edən və tarixi abidələri araşdıran tədqiqatçı Lerikin Ozobijon kəndində olub. Ozobijon qədim maq kahinlərinin yaşadığı kənddir. Sovet dönəmində bu kəndin adı Azərbaycan, müstəqillik illərində isə Günəşli adlandırılıb. Tədqiqatçı deyir: "Amma hec biri bu qədim Oozbijon toponiminin məntiqini dəyişdirə bilmədi. Belə ki Günəşli də, Azərbaycan da özləri bilmədən Ozobijonun atəşpərəstlik məntiqini qoruyur".
Baxaq necə qoruyur? Razzaq Xansuvar deyir: “Ozər - Azar - Azəri. Atəş, Gunəş Tanrısı. Qədim mənbələrdə, İran miflərində və Avestada Atar-Adər-Azər-Ozər-Zər -Tanrıdır, Gunəş tanrısı. Yəni belə desək, Misir Amonu. İndi keçək Ozobijon izahına. Ozobijon -Azarbijan- Azər Becan -Ozər Bi Jan- Ozər Bi Jian- Ozəri Bi Jieye. Can-Con-Jon-Jion-Ji On-Ji sözü yerli dildə yaşamaq, yaşayış, ön şəkilçisi isə cəm şəklindədir”.
Burda maraqlı bir izah ortaya çıxır: Ozobijon - Tanrı davamçılarının olduğu yer, atəşcanlıların yaşayış yeri. Maqların davamçıları, nəsilləri.
Tədqiqatçı daha sonra bildirir: “Ozobijon kəndinin Maqların vətəni və yaşayış yeri olduğunu sübut edən faktlardan biri də kənddəki Çəkərə türbəsidir. Bura pirdir, ocaq kimi ziyarət olunur. Çəkərə - bu elə hind fəlsəfəsindəki çakradır. Çəkərə turbəsindəki qəbirlər eramızdan əvvələ aid edilir. Qəbir daşlarının üstündəki işarələr onların Gunəşli övladları, Maqların məzarları olduğunu sübut edir. Bir sözlə kəndin təbiəti, abidələri onun toponimini izah edir”.
Ozobijon kəndi Azərbaycanın sirrini və qədim sivil mədəniyyəti özundə gizlədən canli bir abidədir. Ozobijon kəndində məskən salma eramizdan əvvəl təqribən 2-4 min ilə gedib çıxır. Burdakı çoxlu məzarlar Zərdüştü qəbrlərdir. Kənddə həm də Nisohi, Linatiba, Donajana Sig, Kinon Kiə deyilən tarixi yerlər vardır.
“O cümlədən Vov deyilən yer də var. Yel su deyilən yer də var, ona həm də Şəfa Suyu deyilir. Ayaqlarda olan yeli çıxardır. Bir sozlə, Ozobijon Azarı-bezarı bədəndən çıxaran deməkdr. Ozobijon - xəstəliyin candan çıxması - belə də olar, çünki talış dilində “ozo” dərd, “bijon” bədəndən çıxaran mənasındadır”.
Xatırladaq ki, Ozobijon kəndinin adı hələ 1508-ci ilin oktyabr ayında verilən bir sənəddə çəkilir (mənbə: AMEA Tarix İnstitutu, elmi arxiv, fond 1, op 2, doc 298). Belə ki, Əmir Əhməd Deriğinin fərmanında burada Azarbican çayı və kəndi olduğu qeyd edilir.
III YƏZDİGƏRDİN ÖMƏR İBN XƏTTABA MÖHTƏŞƏM CAVABI
“Şahların şahı, İranın və digər torpaqların sərvəri, çoxlu səltənətlərin hökmdarı, aryailərin və qeyri-aryailərin, farsların və digər irqlərin, o cümlədən ərəblərin şahənşahı III Yəzdigərd Sasanidən:
Həyatın və Əqlin yaradıcısı, Ahura Mazdanın adı ilə. Məktubunda bizim kim olduğumuz və kimə pərəstiş etdiyimiz haqqında məlumat sahibi olmadan bizi öz Tanrına, Allahu Əkbərə yönəltməyə istədiyini yazmışdın. Nə qədər təəccüb verici bir vəziyyətdir ki, ərəblərin xəlifəsi məqamına oturmuş bir kişi olaraq savadın ərəb səhralarında başı boş gəzən bir ərəb köçərisi və çöl bədəvisi ilə eyni səviyyədədir!
Kiçik adam, farsların minlərcə ildir vahid Tanrıya ibadət etdiklərini və gündə beş vaxt namaz qıldıqlarını bilmədən mənə vahid bir Tanrıya ibadət etməyimi təklif edirsən. Tək Tanrıya pərəstiş etmək illərdir bu torpaqların mədəniyyətində ən sabit olmuş adət-ənənədir. Biz dünyada yaxşı işlər etmək, qonaqpərvərlik göstərmək ənənələrinin təməlini atdığımız və “Yaxşı düşüncələr, yaxşı sözlər, yaxşı işlər” bayrağını əlimizdə salladığımız zaman, sən və sənin ataların səhrada başı boş gəzər, yeyəcək başqa bir şey tapmadıqları üçün kərtənkələ yeyər və məsum qız uşaqlarını diri-diri basdırardız.
Ərəb xalqı Tanrının canlılarına dəyər verməz. Siz Tanrı uşaqlarının və müharibə əsirlərinin belə başlarını kəsər, qadınlara təcəvvüz edər, qızlarınızı diri-diri basdırar, karvanlara hücum edər, kütləvi qətliam edər, camaatın arvadını qaçırar və hətta mallarını oğurlayırsınız. Sizin qəlbləriniz daşdandır. Biz sizin etdiyiniz bütün zülmləri qınayırıq. Siz belə zalim davranışları edərkən bizə İlahi yolu necə öyrədəcəksiniz? Mənə atəşə pərəstiş etməyi buraxmamı deyirsən! Biz farslar, Günəş işığının yaradıcısının gücünü, atəşin istiliyini və Yaradıcının sevgisini bilən insanlarıq. Günəşin işığı və istiliyi bizə doğrunun işığını göstərir, bizi bir-birimizə və Yaradana yaxınlaşdırır. Bizə bir-birimizlə yaxşı davranmamıza yardımçı olur, bizi nurlaşdırır və Mazdanın alovunu qəlbimizdə saxlayır.
Siz səhranın ürəyindən, məhsulsuz, təbii sərvətsiz torpaqlardan çıxmış insanlar bizə Tanrı sevgisini savaşla və qılıncınızın gücü ilə öyrətmək istəyirsiniz! Siz səhra vəhşilərisiniz, amma buna rəğmən bizim kimi minlərcə ildir şəhərlərdə yaşamış insanlara Tanrı sevgisini öyrətməyə cəhd edirsiniz! Bizim arxamızda minlərcə illik mədəniyyətimiz var.
De görüm: bütün hərbi gücünlə, varvarlığınla, Allahu Əkbər adına işlədiyin bütün qətliam və talanlarla, müsəlman əsgərlərinə bugünə qədər nə öyrədə bildin? Müsəlman əsgərlərinə bu günə qədər nə öyrədə bildin ki, biz müsəlman olmayanlara öyrədə bilərsən? Allahdan hansı mədəniyyəti öyrənə bildin ki, indi başqalarına zorla öyrətməyə cəhd edirsən?
Təəssüf!.. Çox təəssüf ki, bugün Ahuranın fars ordusu sənin tazə-tazə Allaha iman gətirmiş əsgərlərin tərəfindən məğlub edilib! Sənə və sənin quldur dəstənə tövsiyyə edirəm ki, əşyalarınızı toplayıb aid olduğunuz səhralarınıza geri dönəsiz. Onları alışmış olduqları günəşin yandırıcı istiliyinə, qəbilə mədəniyyətinə, kərtənkələ yeməyə və dəvə südü içməyə geri götür. Sənə və oğru dəstənə bizim bol məhsullu topraqlarımıza, mədəni şəhərlərimizdə və şanlı Vətənimizə daxil olmağa icazə vermirəm.
Yanında olan “daş qəlbli canavarlarını” bizi qətl etmələri, qadınlarımıza təcəvvüz etmələri, qadın və uşaqlarımızı qaçıraraq Məkkədə kölə olaraq satmaları üçün üzərimizə zəncirlərdən buraxma. Belə günah və cinayəti Allahın adı ilə etmələrinə izin vermə. Bu cinayətkar davranışa son ver.
Aryailər əfv edici, isti, qonaqpərvər insanlardır və getdikləri hər yerdə dostluq, elm və sevgi toxumu əkirlər. Bu səbəbdən pirat sayağı davranışlarınıza və cinayətlərinizə görə sizi cəzalandırmayacaqlar. Sizdən səhrada qalmanızı və mədəni şəhərlərimizə köç etməmənizi xahiş edirəm. Çünki sizin adətləriniz xeyli qorxulu, davranışlarınız isə çox vəhşidir.
III Yəzdigərd Sasani”.
Mənbə: Britaniyanın London muzeyi. Tərcümə: Asim Məmmədov
TÜRKİYƏNİN SİRRİ: SABETAYİSTLƏR KİMLƏRDİR?
Türkiyənin “dərin dövlət”inin sabetayistlər olduğuna və dünyanı sionizmin idarə etdiyinə dair fikirlər tez-tez səslənir. Kimlərdi bu sabetayistlər? Sualın cavabını tapmaq üçün son dönəmdə Türkiyənin ən çox oxunan kitabı olan “Bəyaz türklərin böyük sirri (Əfəndi)” kitabına müraciət edirik. Kitabın müəllifi “Qurdlar vadisi” serialının konsepsiya müəllifi Soner Yalçındır. Soner Yalçın yazır ki, 1492-ci ildə yəhudilərin böyük əksəriyyəti kimi haham Mordahay Sevinin ailəsi də İspaniyadan Osmanlıya sürgün olunur və İzmirdə yerləşir. 1626-cı ildə izmirlilərin “Qara Menteş” adlandırdıqları haham Mordahay Sevinin oğlu Sabetay Sevi dünyaya gəlir. Təhsilinə Tövratı oxumaqla başlayan Sabetay Sevi 39 yaşında özünü “Məsih” elan edir.
Yəhudi inancına görə, Məsih indiki İsrail torpaqlarında müstəqil dövlət quracaq və dünyaya yayılmış yəhudiləri bir araya gətirəcəkdi. Bu iddiayla sinaqoqlarla hərarətli çıxışlar etməyə başlayan Sabetay Sevi az zamanda ətrafına çox sayda tərəfdar toplayır. Olaylardan narahat olan Osmanlı dövləti Sabetay Sevini həbs edir. Onun qarşısına iki şərt qoyulur: iddialarından vaz keçməsə öldürüləcək, ya da müsəlmanlığı qəbul edib həyatını qurtaracaq. Sabetay Sevi “Bu can bu bədəndə olduğu müddətdə müsəlmanam” deyərək ikinci yolu seçir və Mehmet Əziz Əfəndi adını alır. Tərəfdarlarından bəziləri bunu xəyanət kimi dəyərləndirib, sabetayist olmaqdan vaz keçir. Amma böyük əksəriyyət müsəlmanlığı qəbul edir. Bundan sonra Sabetay Sevinin yoluyla gedənlər- yəni yəhudilikdən dönmə müsəlmanlar sabetayist adlandırılırlar. İzmir və Selanik qısa müddətdə dönmələrin hesabına sabetayçılığın mərkəzinə çevrilir. Sabetayistlər görünüşdə müsəlmanlardan daha çox müsəlman olmağa çalışırlar, amma gerçəkdə musəviliyə inanırlar. Onların müsəlmanlardan ən başlıca fərqi birdən çox evliliyə, boşanmalara qarşı olmalarıdır. Və başqa bir özəllikləri də harada yaşamalarından asılı olmayaraq, dövlətçi olmalarıdır. Soner Yalçın kitabında Adnan Menderesdən İsmət İnönüyə, Tofiq Rüşdü Arasdan Fatin Rüşdü Zorluya, Fevzi Çakmak Paşadan Cəlal Bayara, Vəhbi Koçdan Fərid Əczaçıbaşıya, Abdi İpəkçidən Nazlı İlıcaka, Namiq Kamaldan Arif Mardinə, Fuad Köprülüdən Üzeyir Qarihə qədər Türkiyənin siyasətində, diplomatiyasında, iş dünyasında, mədəniyyətində, idmanında, mətbuatında adı, imzası olan bir çox insanların sabetayist olduğunu, yaxud sabetayistlərlə qohum olduğunu iddia edir. Həmin kitaba inansaq, Türkiyənin son 100-150 illik siyasət tarixini yazarkən sabetayistləri çox ciddi ölçüdə nəzərə almamaq mümkün deyil- onlar hər yerdədirlər. Və bu baxımdan Fərrux Sezginin “Türkiyənin dərin dövləti sabetayistlərdir” söyləməsi kifayət qədər diqqəti cəlb edir...
Türkiyəni sabetayistlər idarə edir. Gizli Xazariyyanı tanıyaq!
ТАТЫ-ЕВРЕИ
«Таты, их расселение и говоры» (Материалы и вопросы), профессор Борис Всеволодович Миллер. Издание Общества Обследования и Изучения Азербайджана. Баку 1929. Напечатано в типографии Азгиз'а. Б. Морская, уг. Краснопресненской, 16. Главлит 3402. Тираж 1000. Заказ 548. Редакционная коллегия: проф. О.А. Байрашевский, проф. Г.С. Губайдуллин, А.Р. Зифельдт-Симумяги, Г.Г. Султанов. Ответсвенные редакторы: Гамид Султанов и А.Р. Зифельдт-Симумяги.
Так наз. горские евреи, говорящие татским языком, проживают разбросано в бывших Кубанской, Терской, Дагестанской, Бакинской и Елисаветпольской областях и губерниях, как в городах, так и в селениях. По данным, собранным в 1886 г. И. Ш. Анисимовым, их было всего 21 000, причем несколько более половины (11 000) проживало в городах: в Кубе - 6.280 ч., в Дербенде - 1.670, Темир-Хан-Шуре - 330, Грозном - 1.590, Петровске (ныне Махач-Кала) - 125. Теперь к этому списку городов надо прибавить еще Баку, куда значительная группа их переселилась после последней гражд. войны. Последняя внесла большие перемены в расселение евреев, так как из многих селений ввиду небезопасности и погромов они выселились в города.
Так напр., как мне передавали, более 10 еврейских селений Дербендского района опустели, жители их стянулись в Дербенд, а на их месте поселились мусульмане. Поэтому для выяснения современной картины расселения евреев-татов небесполезно для сравнения привести тот список селений, в которых они, по данным Анисимова, жили более 40 лет тому назад. Вот он: в Дагестанской области - с. с. Тархн, Чир-Юрт, Султан-Янги-Юрт, Буйнак, Гувден, Дюргели, Кара-будакент, Дашлагар, Маджалис, Рукель, Мугатыр, Гемейда, Яши Кент, Нютуг, Нюгди Мюшкюр, Хош Мензиль, Аглаби, Карчаг, Джерах; в быв. Кубанской области - в Джегонском поселке; в быв. Терской обл.- в аулах Ташкеча, Хасав Юрт, Андреевское и Кустек. В б. Бакинской - в с. с. Мюджи и Мюджи Афтаран, в б. Елисаветпольской - В Варташене.
В настоящее время еврейское население Дербенда, увеличенное сельчанами, а также выселенцами из Кубы, превышает число евреев в так. наз. Еврейской Слободе г. Кубы, из которой также значительная группа (до 3.500 чел.) переселилась в Баку. В Баку переселилась также часть жителей с. Мюджи (Муçу) Шемахинского уезда, другая же часть мюджинцев перебралась в Шемаху и даже выселилась в Крым.
Таким образом, окончательно опустело с. Мюджи, просуществовавшее 130 лет. Население его было сборное из разных мест: Кусаров (Qusarcai), Кайтага (Xəitoq), персидского Гиляна (Gilon), Залами и Моздока. Половина населения Мюджи 62 года тому назад выселилась в Геокчайский уезд, где основала сел. Мюджи-Афтаран (Hofdoron), - В Варташене сейчас 232 дома и около 1.000 ч.
По переписи 1926 г. всего в АССР было зарегистрировано 10.270 евреев-татов, т. е. около 40% их общего числа. Хотя в Баку сейчас имеется значительная еврейско-татская группа, но по количеству образованных людей Дербенд превосходит не только Баку, но и Кубу, и с июня прошлого года в нем стал издаваться еженедельный орган «Захметкеш» (Трудящийся) еврейским алфавитом; в этом органе, однако, немалое участие принимают и кубинцы, и бакинцы. Зато в Баку начали издаваться учебники (букварь «Тазэ Школа»), Н. Е. Магарика и Хаймовича, 1921 г., «Голь Дагы», Бен-Герари, 1927 г.), и имеется горско-еврейская школа. В Кубе имеются русско-еврейское и тюркско-еврейское школы, в Варташене - русско-еврейская школа.
Еврейско-татская группа единственная, себя национально выделившая из остальной массы тато-язычного населения, и положившая начало своей письменности на этом языке. Евреи-таты пользуются пока еврейским алфавитом, приспосабливая его к звукам своего языка, но уже принципиально решен вопрос о переходе на новый алфавит на латинской основе. Между тем таты-мусульмане, как мы видели, до революции не выделяли себя из общей массы закавказских мусульман, а после революции проявляют тенденцию выдавать себя за тюрков.
В отношении говоров, еврейско-татский язык можно разделить на 2 группы, - северную и южную: к первой относится говор евреев Северного Кавказа, а ко второй - кубинских евреев; в последнюю, повидимому, следует включить и говор дербендской группы, имеющий лишь небольшие отличия от кубинского, о котором будет сказано ниже. В последнее время наблюдается сближение говоров кубинцев и дербендцев, благодаря проживанию значительной группы кубинцев в Дербенде, взаимным бракам, участию кубинцев в дербендской газетке и т.п. Говор селений Мюджи, Мюджи-Хафдарана и Варташена тот же, что и кубинский. Все евреи-таты АССР владеют и тюркским языком, а получившие некоторое образование - и русским. К изучению последнего они очень склонны, и в Кубе, напр., наблюдается большая тяга к русско-еврейской школе, чем к тюркско-еврейской. Евреи-таты Северного Кавказа, как мне приходилось слышать, даже вовсе не убеждены в превосходстве, а главное в практической полезности для них латинского алфавита, перед русским.
Часть евреев Варташена, живущих среди армян и удин, знают также и эти языки: 60% из них говорят по-армянски, и 10% по-удински. Тюркский язык знают даже все дети, но домашним языком служит татский. Никакой устной словесности на своем языке у них нет, и поют они или по-тюркски, или подревне-еврейски.
Еврейская молодежь Кубы, от част и Баку, в последнее время начала культивировать свой язык. В Кубе в еврейском клубе я имел случай познакомиться с местными молодыми начинающими писателями, Завалуном Рабиновичем и Яковым Агаруновым (Ja'aqь Aharunof) написавшим пьесу «Чья вина» (Təxsir kini); в Баку имеются тоже сочинители пьес на татском языке (напр., Я. Бироров). Из бесед с этими лицами я вынес впечатление, что у евреев-кубинцев имеется довольно значительный фольклорный материал (сказки, загадки, пословицы, причитания).
Этот язык называется «zuhun 'ymromi» язык Умрома, по имени его создателя, Умрома. Последниq приехал из Гиляна более 200 лет тому назад и распространил этот язык среди своих кавказских соплеменников, которые стали им пользоваться как «тайным» языком, для тоuо, чтобы не быть понятыми местным населением, знающий татский язык; благодаря этому тайному языку евреи-разносчики могли де легче обманывать своих клиентов-покупателей, переговариваясь друг с другом в их присутствии и оставаясь непонятыми. По немногим примерам, мною записанным, видно, что в своей лексике этот искусственный язык использует много еврейских слов, но иногда не в их обычном значении, (хлеб - liham, мясо - bosor, вода - mojə и т.д.), что его грамматика, если можно говорить о таковой, в общем совпадает с татской, но что много самых распространенных глаголов (говорить, давать, есть) заменены искусственно выдуманными словами, что дает возможность придать речи непонятный для непосвященных облик. Затрудняется понимание и тем, что у одного слова нередко бывает много значений, что указывает и на словарную бедность языка, в общем построенного, повидимому, по схеме многих подобных профессиональных языков.
Термин «зебони Имрани» (перевод на фарси) обозначает, как известно, разговорный язык персидских евреев. В. А. Жуковский говорит, что так ему называли персидские евреи тот якобы «староперсидский» язык, которым они «всегда говорят между собою». Обяснения этого термина у Жуковского не имеется. Нельзя ли предположить, что персидские евреи применяли это название к какому то своему «междугородовому», в значительной степени искусственному языку, изобилующему еврейскими словами, для того, чтобы быть понятыми друг другом, тем более, что сам же В. А. Жуковский отмечает, что различие еврейско-персидских диалектов по отдельным городам настолько велико, что напр., «евреи из Шираза не понимают языка исфаганского еврея кашанского, тегеранского и т. д.» В таком случае, «язык имранский» следует отличать от персидско-еврейских говоров разных городов Персии и не распространять этот термин на эти говоры и не применять его к разговорному языку персидских евреев вообще.
Вопрос о евреях-татах на Кавказе очень сложен и представляет, несомненно, исключительный исторический интерес. В мою задачу не входило касаться, хотя бы и вкратце, всей еврейско-татской проблемы. Довольно значительный исторический материал был дан 40 лет тому назад В. Ф. Миллером во «Введении» к его вышеупомянутым «Материалам», которое до сих нор не утратило своего значения. В нем приведены свидетельства о прежней большей численности евреев в этой части Кавказа, о вытеснении их религии исламом, затронута проблема об отношении евреев к Хазарскому царству, о происхождении евреев из Мидии (персидского Азербайджана) и т. д. Занимаясь преимущественно языком, я не ставил своей целью выяснение исторических проблем, и лишь попутно собирал сведения исторического характера. Они иногда подтверждают данные, приведенные в вышеупомянутой работе В. Ф. Миллера, отчасти кое чем их пополняют. Привожу здесь этот небольшой материал, оговаривая его случайность и несистематичность.
Еврейская Слобода в Кубе существует теперь (1929 г.) 198 лет. Население ее сборное, пришедшее из разных мест, что отразилось на названиях кварталов, на которые делится эта слобода. Вот перечень кварталов: Кулкати I и II (Qulqati, Qьlqati), Кусары I и II (Qьsori, Qusorь), Карчеи (Qarcei) состоящий из нескольких приходов по синагогам, Гилеки (Gilək, Giləki), Агаджани (Aqaçani), Чапкени (Capkəni, Cəpkani) и Мизрахи (Mizrahi).
Самый старый квартал - Кулкат. Кулкатцы переселились после погрома, произведенного каким-то ханом, из Кулката, старинного поселения верстах в полутора от Кубы, в котором, по преданию, они жили с тысячу лет. В Кулкате имеются только следы кладбища и каких то строений. Кусарцы переселились из сел. Кусары лет полтораста тому назад. И сейчас еще в Кусарах проживает семейств 30-35 евреев. Карчагцы - переселенцы из сел. Карчаг (Qorcoq) в Дагестане, Дербендского района, Кюринского округа), но когда пришли оттуда, - неизвестно. Гилекцы пришли из Персии, из Гиляна, но не сразу в Кубу, а предварительно, повидимому, обосновавшись на некоторое время в Баку. Агаджанцы пришли откуда-то с юга, не то «с Бакинской стороны», не то из Персии, где жили где-то близ Саккыза. Чапкенцы состоят из всякого сброда, раньше жили в Дагестане, где-то около Ахти, когда пришли - неизвестно; среди них немало кюринцев. Их название склонны производить oт «capqun» - грабеж.
Мизрахи - последний по времени квартал, образовавшийся недавно, всего лет 20 тому назад: это - кубинцы, перешедшие из верхнего квартала вниз. Жители кварталов имеют разные прозвища, большей частью нелестные: кусарцы именуются «ворами» (dyzd), кулкатцы - «проститутками» (qəhbə), гилекцы - «заносчивыми» и «твердолобыми» (kəlləgəd, təkabur, kəllə), карчагцы и чапкеyцы - «ослами» (xər).
Дербенд-намэ сохранила известие, что до прихода арабов большая часть населения Табасарана исповедывала Моисееву религию. Несомненно, что значительное еврейское, если не по крови, то по религии население распространялось и на юг, в пределах нынешнего Кубинского уезда. По словам кубинских евреев, множество мусульманских селений, населенных ныне лезгинами и татами, были прежде «еврейскими»; так напр., не менее 25 селений, расположенных от Баба-Дага в направлении Кубы, раньше держались Моисеева закона. Таково напр. было селение Шудуг (Şuduq) на юг от Кубы, которое и сейчас еще делится на 2 части, из коих одна до сих пор называется «еврейским кварталом» (çuhud məhələsi), хотя население последнего сейчас исключительно мусульманское. Жители с. Ахти (Кюринского округа, на Самуре) до сих пор (в 1928 г.) как и 40 лет назад, сохраняют воспоминание о том, что их предки были «евреями».
Сообщают, что и сейчас там есть лезгины, зажигающие в пятницу вечером свечи. Ахтинцы приняли мусульманство сравнительно недавно, лет 150 тому назад, и с переменой религии переменили и свою национальность и стали называться лезгинами. У них сейчас имеются 2 мечети - старая и новая. В старой наверху на камне видна надпись еврейскими буквами, именно «тарих» т. е. сообщение о времени постройки мечети. В этой старой мечети и сейчас еще хранится один экземпляр торы, а другой имеется у одного местного богача. Ахтинцы прежде чем окончательно расстаться со своей древней религией, в течение долгого времени, наружно исполняя мусульманские обряды, тайно совершали и свои прежние. Мне думается, что относительно всех подобных селений, где еще жива еврейская религиозная традиция, следует предположить сравнительно недавний (как и в Ахти) переход их в мусульманство. Если бы такой переход произошел уже при завоевании Дагестана арабами, т. е. более 1000 лет тому назад, - как сообщали про своих предков ахтинцы И. Ш. Анисимову 40 лет тому назад, то, конечно, никаких подобных следов еврейства (сохранения торы, зажигания свечей) не могло бы сохраниться. Отметим еще зажигание свечей в интересном по своей этимологии лезгинском селении Хазры (Xəzri), в северной части Кубинского уезда. О известной доли метисации лезгин южного Дагестана и горских евреев и сходстве их физического типа будет сказано ниже.
Около сел. Карчаг (Qorcoq) в Кюринском округе находится покрытая лесом необитаемая ныне котловина «Dərəї Qatlə», в которой имеется высокий каменный памятник с еврейской надписью, дата («тарих») которой не сохранилась, но содержание которой сводится к тому, что некий Şəlmy Myşi Dədəsi с 40 своими учениками «60 лет назад» оттуда ушел. По предположению жителей ближайших селений, в этом ушелье (dərə) было раньше еврейское поселение, жители которого переселились в Кубу, в Еврейскую Слободу, б. м. образовав там упомянутый квартал Qarceї.
Следы «еврейских» поселений имеются и далее на север в Аварии. Как мне сообщил один аварец, в Аварии и сейчас ходит много преданий о том, что раньше в разных селениях жили «евреи», или же сами аварцы говорят, что они «еврейского» происхождения. Таковы, напр., предания о сельском обществе Гумбед, Хасав-Юртского округа, о сел. Аракани, по дороге из Темир-Хан-Шуры в Хунзах и других. О районе Бузнаб, (недалеко от слияния Аварского и Андийского Койсу), ныне незаселенном пастбищном месте, рассказывают, что там раньше жили «евреи», занимавшиеся дубильным делом.
Как известно, кавказские евреи убеждены в том, что их предки были выведены из Палестины еще царями Ассирии, следовательно еще до построения нового храма в Иерусалиме, затем поселены в Мидии, откуда перешли на Кавказ. Едва ли когда-нибудь будет выяснен вопрос, насколько это предание могло бы быть сохранено народом на протяжении тысячелетий и отражать действительный исторический факт, или же являться позднейшим домыслом раввинов, использовавших ряд прямых и косвенных свидетельств в священных книгах еврейского народа.
Этого вопроса довольно обстоятельно касается в своих «Материалах» Всев. Миллер. Главным историческим источником вышеупомянутого убеждения евреев-татов является глава 17, стих 6 II Книги Царств о том, что в 9-й год царствования Осии ассирийский царь взял Самарию и переселил израильтян в Ассирию, поселив их в Калахе, Хабуре, на р. Гозан и «в городах Мидийских». В дополнение к материалам, приведенным у Вс. Миллера, я считаю нелишним привести здесь вкратце ту документацию народного предания, производимую и сейчас в раввинских кругах, которая была записана мною в Баку со слов Rəhəmim'a Рувинова, учителя Варташенской школы. В Варташенской синагоге имеются некоторые еврейские рукописи, авторы коих неизвестны, судя-же по почерку они не очень древни, не старше 50 лет. Из одной из них Рувинов записал следующее:
Между народом еврейским на Кавказе ходит предание о том, что их предки выехали из Святой Земли (Палестины) в 720 г. до христ. эры и долго жили в Вавилоне (Bovil'e). Там, когда на них наложили много налогов, уже после царя Axaşviryş'a, который царствовал после царя Навухаднецара в Багдаде, евреи бросили Багдад и направились в Poros и в Madaї, т.е. в страну кызылбашей и в Ширван. Это предание только устное, документальных доказательств переселения евреев нет; все документы у них пропали в Ширване, где их очень притесняли жестокие ханы (Qazi Mulla, Hamzatbeg и друг.).
Подтверждением того, откуда и когда попали на Кавказ евреи, в этой рукописи считаются следующие свидетельства священных книг: 2-ая Книга Царств, гл. IV, ст. 17 и ст. 29 и глава IV ст. 6 (?), из которых видно, что евреи, в войнах с царями Ассирии, попадали в плен 3 раза, в 770, 740 и 720 г.г. до P. X. 'Ari Madaї, куда они были поселены, - это «города Мадайские», т. е., по толкованию еврейских ученых, страна, находящаяся на запад от Каспийского моря, Кавказ. В Талмуде (Qiduşin) (лист 72, стр. 1) - под 'Ari Madaї разумеются города Gahund «и другие»; а эти «другие города», по мнению толкователя Талмуда Şamu'il'я, это - Мюшхы (Муşхь) и Хускы (Xusqь); Муşхь это Шемаха (Şumахь,) а Хускы - Шекки, Нуха (Şəqь). Далее, в книге пророка Эздры ('Ezra), гл. 8, ст. 17, упоминается «Каспая» (Kaspaja, Kasifja) что, по толкованию еврейских путешественников, значит Каспийское море.
В книге Midroş Kaba («Большой Мидраш») некий rabbi Şim'yn дает толкование на ст. 17-18, 22-й главы книги Исайи (Jeşa'jo); в них упоминается «пространная земля», в которой будут бродить евреи. Эта страна и есть Каспая, прилегающая к Каспийскому морю. В книге Mişna в отделе о субботнем дне (Şebbot) упоминается некий Nəhum, как авторитет по части еврейского закона; он называется «мадайским», откуда надо заключить, что в Мадае были ученые евреи.
Он же упоминается в 5-й главе книги Mişna Nazir. Наум жил в I веке до христ. эры, во время Иоанна Крестителя (Juhanan bin Zokaj). В Талмуде иерусалимском (Məgilo), отнсящемся ко II столетию нашей эры, на 4-й странице упоминается rabbi Şim'yn, писарь Darbant'a. Этот же Şim'yn, писарь и учитель Durban'a упоминается и в книге Sidir Hədyryt (Порядок поколений, а по толкованию ученого Rabbi Jusif Şvarz'a, автора «Земных злаков» (Təvyyt Həoris) Durban, Darbant - город Дербенд на Каспийском море и т. д.
Гораздо важнее этих «раввинских домыслов» является для нас установление несомненного факта теснейшей связи истории еврейского народа с историей Персии, вследствие чего едва ли есть необходимость приурочивать появление евреев на Кавказе только к эпохе переселения их в Мидию ассирийскими царями, а надо предположить, что проникновение евреев из Вавилонии в Персию, и через Персию далее на Кавказ должно было происходить постоянно, начиная с древнейших и кончая сравнительно новыми временами.
В течение Ахеменидской уже эпохи Иудея была провинцией Персии. Библии известны Кир, Дарий I, Ксеркс, Артаксеркс I. Ксеркс называется Ахашверошем. Далеко не все крупные события еврейской жизни той эпохи упомянуты в Библии. Так напр., в ней не говорится о восстании евреев при Артаксерксе III (359-338 до P. X.), закончившемся уводом большого числа евреев в Гирканию (современную Астрабадскую провинцию Персии).
При династии Сасанидов отношение персидской власти к евреям было неодинаковое. Если при Шапурах (в 4-м веке) они жили сравнительно благополучно, а при Йездегерде I (399-420) даже пользовались покровительством, которое приписывают влиянию жены царя, еврейки родом, дочери Реш-Галутака, эксиларха, которая основала даже колонию своих единоверцев в г. Джей, предшествовавшем позднейшему Исфагану, то начиная с Йездегерда II (438-459) и до конца сасанидской династии евреи стали подвергаться жестоким ограничениям и гонениям, которые, несомненно, могли побуждать их к переселению на далекие окраины государства, в том числе и на Кавказ, где власть правительственная меньше ощущалась. Тем не менее, к эпохе Сасанидов относится культурный религиозный расцвет евреев Вавилонии, поселившихся там со времен Навуходоносора и занимавшихся почти исключительно земледелием. Около 500 года там был составлен так наз. вавилонский талмуд. Из Вавилонии евреи проникали в Персию и далее на север по торной дороге на Керманшах и Хамадан. После завоевания Персии арабами положение евреев значительно улучшилось и, повидимому, продолжало быть сносным вплоть до воцарения Сефевидов. В 14-м веке в Персии происходит даже расцвет еврейской литературы и поэзии и переводится на персидский язык Пятикнижие (в 1319 г.).
Начиная с Сефевидов и до новейшей эпохи персидские евреи живут в угнетенном положении и неоднократно подвергаются насильственной исламизации.
Наиболее древние еврейские общины в Персии были в Кашане, Казвине и Шустере. В настоящее время главнейшие еврейские колонии в Персии находятся в Тегеране, Испагане, Хамадане и Ширазе. Менее значительные в Йезде, Хунсаре, Бушире, Барферуше. Имеются евреи в Сеистане, Хорасане (Мешеде), Курдистане. В Казвине, Реште, Тавризе их почти не осталось. Общее число их в Персии точно неизвестно (от 20 до 60 тысяч). Предполагается, что уже в очень отдаленную эпоху персидский язык стал родным языком еврейских колоний в Персии, и что уже при Сасанидах были общины, говорившие только по-персидски.
ИСТОРИЯ ЕВРЕЕВ В АРМЕНИИ
Еврейская история Армении насчитывает свыше 2 000 лет и начинается задолго до возникновения современной Армении. Поселения евреев уже в древности имелись во всех крупных городах и столицах Армении. Ассирия, захватившая контроль над Израилем и Урарту/Арменией за 700 лет до нашей эры, депортировала евреев на эти земли. В Устной Торе (Мидраш Эйха Раба, гл. 1) рассказывается, что вавилонский царь Навуходоносор после разрушения Первого Храма в V веке до н. э. пригнал часть евреев в Армению.
С поражением Ассирии Вавилон захватил большую часть Западной Азии. Иудея без мощного союзника в лице Ассирии или Египта не могла сама по себе сопротивляться большой вавилонской армии. Вавилонский царь Навуходоносор собрал огромное войско, чтобы наказать Иудею за переход на сторону египтян (598 до н.э.). Когда многочисленная армия Вавилона появились у стен Иерусалима, новый царь Иудеи, Иехония, понимая, что сопротивление бесполезно, передал город Навуходоносору (597 до н.э.). Завоеватель затем назначил Седекию новым царем для Иудеи. По традициям того времени Навуходоносор депортировал около 10 000 евреев в свою столицу в Вавилоне. Это была стратегия на ослабление сопротивления иностранному правлению путем устранения культурной элиты. Депортируемых тщательно отбирали. Это была еврейская элита из профессионалов, богатых и мастеров. Классу крестьян и другим простым людям было разрешено остаться в Иудее. Депортация еврейской элиты теперь известна как Вавилонский плен. Далее последовало сопротивление и реакция Вавилона. Через 11 лет, после того, как Седекия (Цедкияу) объявил отделение Иудеи от Вавилона, вавилоняне под предводительством Навуходоносора в 586 год до н.э. захватили Иерусалим вновь и на этот раз полностью разрушили до самого основания Храм Соломона, который часто называют как Первый храм. Большинство жителей Иерусалима были убиты, оставшиеся взяты в плен и угнаны в рабство в Вавилонию. В Устной Торе (Мидраш Эйха Раба, гл. 1) рассказывается, что вавилонский царь Навуходоносор после разрушения Первого Храма в V веке до н. э. пригнал часть евреев в Армению.
Армянский историк V века Мовсес Хоренаци сообщал, что род Багратуни, давший впоследствии две царские династии- армянскую и грузинскую, произошёл от евреев, пленённых и переселённых после завоевания Израильского царства в пределы Армении. Багратуни владели огромной территорией, включая гору Арарат, где, по преданию, находились остатки Ноева ковчега. Они сумели объединить несколько соперничавших феодальных княжеств и стали властителями всей Армении. В «Истории Армении» Мовсес Хоренаци пишет: Об армянском царе по имени Храчеай, современнике вавилонского царя Навуходоносора, рассказывают, что он выпросил у Навуходоносора одного из главных еврейских пленников по имени Шамбат, привел его в Армению, поселил там и осыпал почестями. От Шамбата (или Смбата) происходит, по преданию, род Багратуни, чему подтверждением служит то, что Багратуни часто давали своим сыновьям имя Смбат, и это правда.
В грузинской летописи «Картвелис цховреба» – «Житие Грузии» – сказано: И было… Навуходоносор царь полонил Иерусалим, и гонимые оттуда евреи прибыли в Картли и, обещая платить дань, выпросили у мцхетского старосты землю. И было им дано право… и там же: Семеро братьев бежали из плена и, наконец, пришли в Эклеци, где находился дворец армянской царицы Ракаэл. Здесь они вскоре приняли христианство, и трое из братьев остались в Армении. Четверо же других решили идти еще дальше на север. Так они оказались в Картли. Один из братьев возвысился и стал эриставом. Он и является родоначальником грузинских Багратионов. Несмотря на некоторые различия, грузинская историческая версия подтверждает армянскую.
В IV веке до н. э. в Армавире имелось крупное еврейское поселение. Во время нахождения на престоле Армении царя Ерванда IV евреи из Армавира были переселены в новую столицу- город Ервандашат. С приходом к власти Арташеса столица Армении переносится в построенный им город Арташат, в который также переселяются евреи из прежней столицы.
Армянский историк Мовсес Хоренаци, описывая эти события, сообщает: «Арташес отправляется к месту слияния Ерасха и Мецамора и, облюбовав здесь холм, строит на нем город и называет его по своему имени Арташатом… Выводит из города Ерванда пленных иудеев, которые были переведены туда из Армавира, и поселяет их в Арташате».
Политику переселения евреев в Армению продолжал проводить и другой армянский царь Тигран II Великий, правивший в 95-55 годах до н. э.. Как сообщает Ованес Драсханакертци: «Тигран, многое приведя в порядок и устроив, идет на Палестину и берет в плен множество евреев». Во время своего военного похода царь Армении, взяв в плен множество евреев, уводит их в свои родные края, где селит в городе Армавир и в селении Вардкес на берегу реки Касах. В другой раз дело отца продолжил Артавазд II, царствовавший в 55-34 годах до н. э., вмешавшись в междоусобную войну евреев за трон, приняв одну из сторон, уводит в плен сторонников другой, которых селит в городе Ван.
Первая волна переселенных Тиграном евреев со временем приняла христианство (существует версия о том, что субэтническая группа армян- зоки произошла от христианизированных евреев), а вторая волна переселения (организованная Артаваздом- ванские евреи продолжала и далее исповедовать иудаизм.
Армянские цари развивали города, и поселения евреев нужны были для их развития, так как последние имели навык городской жизни. В результате численность иудеев в Армении значительно возросла, в некоторых городах- до половины от всех жителей. Евреи в Армении развивали торговлю и ремесла, так, Иосиф Флавий, находящийся на приеме у римской императрицы, на вопрос, что он знает об Армении, ответил: Евреям в Армении живется хорошо. Армянские города этого периода сохраняли эллинистический облик и жили относительно свободно, евреи составляли в Армении значительную часть городского населения и играли в торговле не последнюю роль. Правители не препятствовали свободному перемещению жителей различного вероисповедания, что способствовало благополучию еврейских общин, занимавшихся торговлей и ремеслами.
Стабильность и процветание закончились тогда, когда многие евреи были депортированы в Персию в результате захвата Армении шахом династии Сасанидов Шапуром II. О численности евреев того времени наглядно показывают данные армянского историка V века Фавстоса Бузанда, который описывает значительное число еврейских семей, угнанных в плен захватчиками вторгшимися в Армению. Всего по Бузанду было выселено 83 тысячи иудеев из шести городов Армении. «Из всех этих гаваров, краев, ущелий и стран вывели они пленных, пригнали всех в город Нахичеван, который был сосредоточием их войск. Этот город они тоже взяли и разрушили и оттуда увели 2 тысячи семейств армян и 16 тысяч семейств евреев и увели вместе с другими пленными». Именно этот регион Нахчевана (с X в. Нахичеван) совпадает с местом проживания зоков до 1989–1990. Фавстос Бузанд перечисляет и другие города, откуда персидский шах вывел армян и евреев. Так, он замечает, что персы в период с 360 по 370 увели из города Арташата- 40 тыс. армянских и 9 тыс. еврейских семейств, из Ервандашат- 20 тыс. армянских и 30 тыс. еврейских семейств, из Зарехвана- 5 тыс. армянских и 8 тыс. еврейских семейств, Заришата- 10 тыс. армянских и 14 тыс. еврейских семейств, из Ванна- 5 тыс. армянских и 18 тыс. еврейских семейств. Я.А. Манандян писал, что «не подлежит сомнению, что евреи и сирийцы... составляли в Армении значительную часть городского населения». (Выселение иудеев персами описывает армянский автор Раффи в историческом романе «Самвел», в котором целая глава романа посвящена угоняемым в V веке из Армении в Иран евреям). В этот же период времени в Талмуде упоминается мудрец Яков из Армении (Гиттин 48а), кроме того, упомянута и иешива (школа изучения Торы) в армянском городе Низбис.
К 1375 году после падения Киликийской Армении начали исчезать еврейские общины как единые этнические сообщества, многие начали принимать христианство. По данным еврейской энциклопедии, выходившей в 1901-1906 годах, из 5000 евреев, живших на землях между городами Ван и Мосул, к началу XX века только 360 человек еще придерживались иудаизма, остальные приняли христианскую веру. Интересен тот факт, что еще в начале ХХ века крестьяне из сел и деревень, окружавших Ван, видели в жителях города евреев, переселенных в Армению Тиграном Великим.
Алексис Шнайдер в «Истории еврейского народа» утверждает, что под ашкеназами (точнее хачкинази) в Священном Писании имеются в виду жители армянского Хаченского Княжества (Государство Хачкинази, Ашкеназское Царство, Хачанское Княжество), существовавшего в то время на территории современного Карабаха.
В ноябре 1603 года шах Аббас I со своим 120 тысячным войском захватил Армению, после чего как пишет писатель XVIII века Аракел Даврижеци приказал выселить всех жителей Армении -и христиан и евреев- в Персию чтобы османы, придя, нашли бы страну обезлюдевшей, позже армянский писатель с симпатией и сочувствием описывал историю евреев проживающих под владычеством персидских царей. Эти данные наглядно объясняют, отчего в Армении осталось так мало евреев, их почти всех переселили в Иран. Армянские евреи исчезли как этническая группа, но частично были поглощены курдскими евреями.
Рассказывая о евреях Нахичевана, Аракела Даврижеци в своем труде «Книга историй», сообщает, что во время шаха Аббаса I, множество семей армян были выселены из городов Армении, в том числе из крупного города Джуги и переселены на другой берег р. Аракс, в глубь Ирана, где в окрестностях Исфахана (тогдашней столицы Ирана) они основали город Нор-Джуга (Новая Джуга). В период правления иранского шаха Аббаса II в 1659 г. был издан указ, в котором «армянам, а с ними вместе и племени гебров (от библ. традиц.- иври, в англ., фр. яз.- хебреу, в рус. яз.- евреи) предписывалось уйти оттуда и переселиться туда, где устроились ереванцы, даштинцы и джугинцы, то есть рядом с г. Нор-Джуга. Город Нор-Джуга вскоре прославился своим богатством и торговыми связями. Но в 1722 г., воспользовавшись кризисом персидской державы, афганцы заняли столицу Персии Исфаган и разорили г. Нор-Джугу, при этом они взяли огромную контрибуцию с этого города, что вконец ослабило положение армянского населения.
В 1840 году евреи Эриванской губернии были представлены двумя общинами- ашкеназской (европейской) и иранской. У первой общины был молельный дом, у вторых- синагога «Шейх Мордехай», действовавшая с 1860 года, где наряду с ивритом был в ходу персидский язык. По данным первой всеобщей переписи населения Российской империи проведенной в 1897 году по принципу распределения населения по родному языку, евреев в Эриванской губернии насчитывалось 850 человек (664 мужчины и 206 женщин), большая часть которых проживала в городах. В первой половине ХХ века число евреев в Армении сократилась, так в 1926 году по официальным данным насчитывалось всего 335, причем мужчин было вдвое больше, чем женщин. Согласно ученному Аврааму Галанти еще в начале ХХ века в городе Эгин существовала иудео-армянская религиозная община, именовавшая себя «Пакрадунис». По нему же о следах пребывания еврейского населения говорит распространенная в Армении фамилия Исраэлян, то есть по-армянски сын Израиля. Название древнего армянского поселения Эгин переводится как «взгляд» либо «источник», Оно в транскрипции с древнееврейского сходно со словом «айин».
Современная еврейская община в основном представлена евреями, приехавшими в Армению из разных республик бывшего СССР. Первые поселенцы появились в середине 1930-х годов, сюда же эвакуировались евреи в годы Великой Отечественной. Второе переселение произошло в послевоенные годы и было связанно с тем, что Армения бурно развивалась. Согласно исследованиям, 37 % нынешних евреев поселились в Армении до 1960-х годов. Еще одна волна евреев прибыла в Армению в период с 1965 по 1972 год, таким образом число евреев в Армении во второй половине ХХ века составило более 10 тысяч человек. В 1989 году около 70 % евреев назвали родным языком русский, 26 % идиш и 5,6 % армянский.
Источник: ru.wikipedia.org
ЕВРЕИ И КУРДЫ
РОДСТВО ЕВРЕЕВ И КУРДОВ. Евреи и курды - братские народы. Согласно результатам исследований группы ученых-генетиков, возглавляемой профессорами Еврейского университета Ариэллой Оппенхейм и Мариной Фейрман, генетическое сходство еврейского народа и жителей современного Курдистана выражено значительно активнее, чем между евреями и арабскими народами, в окружении которых они живут. Это исследование проводилось с учётом всех самых последних достижений в области расшифровки генома человека и с использованием гораздо более точных приборов. По мнению ученых, евреи и курды имели общих предков, проживавших в районах современной границы Ирака и Турции. Предполагается, что некоторые из них в какой-то момент времени откочевали на юг, заселив впоследствии побережья Средиземного моря.
Родство евреев и курдов обусловлено тем, что курды - это потомки халдеев, а ведь уже Авраам был халдеем.
История еврейско-курдских отношений восходит к периоду их вавилонского пленения в 586 г. до н.э. и уводом значительной части населения в Вавилон (район современного Багдада).
У Иосифа Флавия упомянуты горы Кардухи (Древ. 1:93), а в Талмуде (Иев. 16 а) сообщается, что прозелиты из кардуинов принимаются в еврейские общины.
Сергей Минасян: «Некоторые утверждают, что курды произошли от одного из отколовшихся израильских колен, другие связывают происхождение курдов с царём Соломоном и т.д.»
Арабская легенда утверждает, что курды - потомки изгнанных Соломоном наложниц и демона Джасада. Вероятно, эта легенда в какой-то степени отражает реальный факт еврейского происхождения курдов.
Кроме того, в в Курдистане издревле жили евреи, большая часть которых насильственно была обращена в ислам и несторианство.
На месте Курдистана существовали еврейские государства, например Махуза.
Интересно, что один из вариантов на флаг Курдистана был бело-голубого цвета, напоминающий флаг Израиля.
ИЗРАИЛЬСКО-КУРДСКИЕ ОТНОШЕНИЯ. Евреи всегда были сторонниками независимости курдов от сирийских, иракских и иранских поработителей. Еврей не может уснуть, переживая о непрекращающимся геноциде курдов.
Поэтому уже к концу 1950-х - началу 1960-х Израиль стал основным источником поставок вооружений и организации тренировок курдов в их борьбе против правительства Ирака. Хотя все детали этих операций до сих пор не раскрыты, но по различным оценкам, тысячи агентов «Моссад» и инструкторов израильской армии в этот период находились в курдонаселенных районах Северного Ирака, под различными прикрытиями осуществляя свои секретные задания.
В 50-е уже были предприняты попытки наладить контакты с курдскими организациями в регионе, и даже обсуждался вопрос о снабжении курдов израильским оружием. Инициатором этой тайной программы был молодой офицер ЦАХАЛа Рехаваам Зееви (Ганди).
Разведывательная спецслужба Курдской Демократической Партии- «Парастин» - также была создана с помощью Моссад в конце 1960-х. Операции израильской разведки на севере Ирака имели особое значение для Израиля еще и потому, что в боях против иракских курдов участвовали не только правительственные войска Ирака (точнее- баасистского режима), но и регулярные войска другого арабского государства - Сирии, где у власти так же находилась партия «Баас». Таким образом, в результате поддержки израильтянами иракских курдов значительные контингенты сирийских войск были отвлечены от границ Израиля. А занятость иракских войск подавлением выступлений курдов на севере страны помешала участию Ирака в «Войне Судного дня» 1973 против Израиля, т.к. это требовало вывода подразделений иракской армии как с внутреннего (курдского) фронта, так и сосредоточенных на границах с Ираном.
Еще с конца 1950-х спецслужбы Израиля, в особенности Моссад, самым активным образом сотрудничали с ЦРУ и в формировании шахской разведывательной службы SAVAK. Тесное сотрудничество израильской, американской и иранской разведывательных служб ярко проявилось в поддержке курдских повстанцев на севере Ирака. Это сотрудничество продолжалось вплоть до 1975 г., когда шахское правительство, стремясь улучшить отношения с Ираком, заключило т.н. Алжирские соглашения и прекратило поддержку иракских курдов. Нельзя исключить и того, что израильская разведка именно благодаря своим курдским источникам и агентам бывшей шахской спецслужбы SAVAK получила необходимые сведения (хотя в данном случае более ценными были данные авиационной разведки) о местонахождении и расположении иракского ядерного реактора Таммуз-1 (Осирак), уничтоженного в результате налета израильских ВВС в июне 1981.
После Исламской революции в Иране Моссад и ЦРУ начали работать теперь уже в обратном направлении- действуя из курдонаселенных областей Ирака (особенно Моссад) и Турции против Ирана. О начавшейся активной подрывной работе ЦРУ и Моссад в населенных курдами районах Ирана свидетельствуют опубликованные материалы бывшего американского посольства в Тегеране по курдскому вопросу.
***
Вот как оценивала военную помощь Израиля курдскому движению советская официальная пропаганда: «По вине империалистических и сионистких кругов долгие годы велась братоубийственная война между арабами и курдами на севере Ирака. Усилиями иракских и курдских патриотов удалось в марте 1970 г. прекратить военные действия. Однако это не устраивало США и Израиль, специалисты которых тотчас же начали налаживать контакты с экстремисткими элементами в курдском движении. Оказывая серьёзную денежную и материальную помощь курдской реакции, США и Израиль побуждали её к возобновлению борьбы против прогрессивного иракского режима. Получив извне большие партии оружия и боевприпасов, курдские отряды начали в 1974 г. широкие военные действия против иракской армии». (Государства НАТО и военные конфликты. Военно-исторический очерк. Под. ред. П.А. Жилина. - М., 1987, с. 186) Арабские страны в 60-е гг. ХХ в. также часто говорили об израильской поддержке курдского движения. Так, в 23 июня 1963 сирийский министр аль-Джунди заявлял, что курдские повстанцы в Ираке «зависимы» от Израиля.
***
Особые отношения Израиля и курдов вновь проявились во время операции США и международной коалиции против Ирака в 1991г. После оккупации последним Кувейта. Как известно, после начала активной фазы операции «Буря в пустыне» среди шиитов на юге страны и на курдском Севере вспыхнули инспирированные союзниками восстания против багдадского режима. Эти восстания были жестоко подавлены правительственными войсками. Еврейские организации по всему миру развернули активную кампанию по организации помощи курдам Ирака, а также мощные пропагандистские и лоббистские мероприятия в правительствах своих стран, особенно в США, по оказанию давления на Ирак. Сам Израиль продемонстрировал свои симпатии к курдам путем организации широкомасштабных поставок через турецко-иракскую границу медикаментов, продуктов первой необходимости, одежды и палаток. Данная кампания во многом была организована общиной иракских евреев Израиля. Иракские евреи даже организовали масштабную демонстрацию у резиденции израильского премьера Шамира в Иерусалиме, в ходе его встречи с госсекретарем США Джеймсом Бейкером, призвав американское правительство защитить курдов от репрессий со стороны Саддама Хусейна.
***
Как бы то ни было, абсолютно ясно, что создание курдской автономии на севере Ирака после войны 2003 и свержения режима С.Хуссейна привело к началу нового этапа в отношениях Израиля и курдов, что может стать серьезным ограничителем его политических контактов с другими государствами региона. Тем не менее, «курды рассчитывают, и не без основания, на поддержку не только государственных структур Израиля, но и тех ста тысяч курдских евреев этой страны, которые ранее проживали на территории Курдистана. И такое сотрудничество, причём именно всестороннее, похоже, в дальнейшем будет только развиваться, несмотря на противодействие со стороны Ирана и ряда арабских государств».
Сотрудничество между Израилем и КАР осуществляется на самом высоком уровне. В 2004 израильская газета "Haaretz newspaper" сообщила, что израильские официальные лица встречались с М.Барзани и Дж. Талабани, а премьер-министр Израиля Ариэль Шарон подтвердил наличие хороших отношений с иракскими курдами.
Хашави Бабакр, представитель Демократической партии Курдистана в странах СНГ, полагает, что между курдами и израильтянами «наблюдается явное совпадение интересов, и оба народа являются естественными союзниками». «К сожалению, - замечает он, - факторы тактического плана не давали до сих пор полноценно реализоваться потенциям, заложенным в курдско-израильских отношениях».
По сведениям американского "The New Yorker magazine", израильская разведка активно действует в курдских районах Ирана, Сирии и Ирака, проводя секретные операции, которые могут дестабилизировать весь этот регион. Израильские оперативники работают в Курдистане, создавая и обучая курдские отряды специального назначения и проникая с помощью курдов в Сирию и Иран. Израильские коммандос в сопровождении курдов проникают в Иран для установления сверхчувствительной аппаратуры по слежению за иранскими ядерными объектами. Поддерживая союз с курдами, Израиль получает глаза и уши в Иране, Ираке и Сирии. Кроме того, Израиль очень серьезно тренирует курдский спецназ, готовя их к выполнению той миссию, которую не смоги осуществить американские коммандос- проникать в ряды исламской оппозиции в Ираке, собирать разведданные и ликвидировать главарей суннитских и шиитских «мятежников» в Ираке. Израиль намерен также использовать курдские отряды «пешмерга», насчитывающие до 75 тыс. человек, как силы, способной противостоять как светской, так и исламской оппозиции в Ираке. То, что Израиль делает с курдами, отмечают американские аналитики, «вовсе не так уж неприемлемо для администрации Буша». При этом, агенты «Моссада», выступают в роли бизнесменов, и работают без израильских паспортов.
Работа израильтян в Курдистане не обходится без потерь. В марте 2004 появились сведения об убийстве 6 агентов «Моссада» в Киркуке (северный Ирак), к которому, возможно, причастны боевики экстремистской исламской курдской организации «Ансар аль-Ислам», «уничтоженной», согласно официальным данным новых иракских властей, ещё в 2003.
Израильская газета «Едиот Ахронот» сообщила, что на севере Ирака работают израильские специалисты, в том числе, инструкторы, прошедшие службу в боевых частях Армии обороны Израиля. Они занимаются подготовкой курдских военных.
***
ИЗРАИЛЬ И ЮЖНЫЙ КУРДИСТАН. После свержения в Ираке баасисткого режима в средствах массовой информации то и дело начали проскальзывать сведения об интересе к Ираку Израиля. Это объяснялось желанием Израиля контролировать ситуацию в Ираке, являющемся одной из важнейших стран арабского мира, для недопущения возникновения на месте баасисткого режима новой агрессивной диктатуры, имеющей антиизраильскую направленность, а также иметь доступ к иракским природным ресурсам.
Однако наиболее острой в политическом отношении была информация о значительном интересе Израиля к курдам и Иракскому Курдистану. Подтверждением этого виделись союзнические отношения иракских курдов с США, традиционно патронирующих Израиль.
Корни интереса Израиля к иракским курдам виделись также в недавней истории. Как известно, в Израиле в 1960-х была популярна т. н. «доктрина периферии» (Арабского мира), в соответствии с которой Израилю следовало наладить отношения с неарабскими государствами и освободительными структурами народов региона. Контакты с иракскими курдами по поручению премьер-министра Леви Эшкола налаживал сотрудник Моссад Давид Кимхе, встретившийся с Мустафой Барзани, после чего Израиль начал оказывать курдам военную поддержку. В свою очередь, кроме получения военной помощи, Мустафа Барзани надеялся при помощи Израиля сблизиться с США. До сих пор много говорят о визите в Израиль лидера освободительного движения иракских курдов Мустафы Барзани, подготовке курдских повстанцев израильскими специалистами и поставке вооружений для курдов в 1960-х и начале 1970-х во время конфликта иракских курдов с центральным правительством. Визит Мустафы Барзани в Израиль подтверждает и известный курдский деятель Махмуд Осман, утверждающий, что он сопровождал Барзани в этой поездке.
После создания в 1991 «зоны безопасности» севернее 36-й параллели особенно много говорилось о том, что на территории «северного Ирака» возникает («замышляется американцами») «второй Израиль». Особенно часто такую терминологию («второй Израиль») применяли Ирак и Иран, а также лидер Партии рабочих Курдистана Абдулла Оджалан.
***
В целом отношение иракских курдов к Израилю и к евреям традиционно является весьма позитивным. В Иракском Курдистане отсутствует антисемитизм и юдофобия. Антисемитские выступления в Иракском Курдистане характерны лишь для возникших в последние экстремистких исламистских организаций. Интеллектуалы и элита курдов, а также большинство курдского населения, восхищаются Израилем и евреями. Для курдов Израиль и евреи видятся в качестве островка Европы в отсталом регионе. Примечательно, что среди курдского общества имело очень большой резонанс исследование, проведённое в 2001 группой израильских, немецких и индийских учёных, в результате которого было установлено значительное генетическое сходство между евреями и курдами- больше чем между евреями и семитами-арабами и другими семитскими народами.
В Иракском Курдистане нередко можно услышать заявления о том, что «до сих пор американцы имели одного демократического союзника на Ближнем и Среднем Востоке- Израиль. Теперь их два» (Хотя, конечно же, подобное утверждение весьма и весьма преувеличено, так как, если Израиль действительно является важнейшим союзником и партнёром США, то иракские курды представляют собой одну из сил в Ираке, которая может использоваться американцами в зависимости от обстоятельств).
Несмотря на в целом позитивное отношение иракских курдов к Израилю и евреям, маловероятно, что иракские курды налаживали или предполагают налаживать какое-либо широкомасштабное официальное сотрудничество с Израилем, понимая, что в окружении «антисионистких масс» курды вряд ли могут позволить себе подобную политику.
Как писала 1 декабря 2005 известная израильская газета «Едиот Ахронот», в результате расследования она установила участие более десятка израильтян, бывших сотрудников элитных спеслужб, в подготовке курдских военнослужащих на секретной базе в Южном Курдистане. Израильская газета даже напечатала фотографии, свидетельствующие о подготовке израильтянами курдских спецслужб. Кроме того, как утверждала газета, в Курдистане работают израильские компании и специалисты, помогающие курдам в создании соответствующей военной, разведывательной и иной инфраструктуры. Одной из компаний, работающих в Курдистане, является близкая к израильским спецслужбам Interop. Управлял компанией из Вашингтона израильский предприниматель Шломи Михаэльс, создавший компанию вместе с бывшим главой Моссад генерал-майором (в отставке) Дани Ятомом, который утверждал, что после избрания в парламент не имел отношения к Interop. «Едиот Ахронот» утверждала, что Д.Ятом поддерживает отношения с Interop и на одном из деловых обедов даже выступил с речью, посвящённой отношениям с курдами. Кроме Interop различные инфраструктуры проекты осуществляли и другие израильские фирмы. Так, Motorola Israel и компьютерно-коммуникационная фирма Magalcom получили многомиллионный контракт при осуществлении строительства Эрбильского аэропорта. Указанные компании отказывались комментировать своё участие в проектах на территории Южного Курдистана. Израильские МИД и минобороны также отрицали контакты с властями Южного Курдистана.
***
МАСУД БАРЗАНИ - ЕВРЕЙ? Лидером курдов является Масуд Барзани, его отец Мустафа Барзани был главнокомандующим армией Мехабадской Республики. Фамилия их происходит от посёлка и/или племени Барзан, с смешанным еврейским-несторианским и суфийских курдских родов. Фамилия действительно курдско-еврейская. Известны, к примеру, раввины из семейств Баразани, так раввин и каббалист Шмуэль бен Нетанэль ха-Леви Баразани (1560-1630?) был духовным главой курдских евреев. Любопытно, что среди них была и Асенат Барзани - женщина, получившая смиху - раввинский диплом - ещё в XVII в.
В статье, опубликованной влиятельной ежедневной газетой Hurriyet, высказывался оригинальный взгляд на ситуацию: Массуд Барзани, глава Курдской демократической партии, одной из двух политических сил, контролирующих курдскую автономную область на севере Ирака,- еврей, потомок династии курдских раввинов.
Историк Ахмет Укар утверждает, что «еврейские корни» Барзани ведут к иному пониманию региона и его истории, поскольку еврейская Библия описывает «Землю обетованную» как территорию, простирающуюся от Нила до Евфрата, включая курдский регион на севере Ирака.
По понятным причинам, турецкие евреи пытаются развеить слухи о еврейских предках лидера курдов.
Так, Рифат Бали, еврейский исследователь из Стамбула, сказал, что история Барзани- это лишь часть целой теории, которая муссируется в последние годы в кругах турецких консерваторов-националистов и исламистов. «Здешние исламисты всегда говорили, что у Израиля в арсенале есть курдская карта, которую он хочет разыграть: у еврейского государства хорошие отношения с курдами, оно хочет распространиться на территорию от Нила до Евфрата, вобрав в себя курдский регион,- сказал Бали. -Эта теория подкрепляется прежде всего навязчивой идеей еврейского господства, готовностью Израиля для осуществления своих планов использовать «скрытых евреев». А ещё в Турции боятся, что мир задумал разделить их страну».
Источник: samlib.ru
ПРОФЕССОР СТОЛЕШНИКОВ ПРО АРМЯНСКИЙ ГЕНОЦИД
В американском миссионерском журнале «Миссионерский Геральд» за 1836 год (The Missionary Herald. Vol. XXXVI. No.4. Аpril, 1836) приводятся интересные данные о том, что в начале 19 века, в Армении, армяне якобы преследовали евреев, перешедших в армянскую христианскую церковь, но тайно соблюдавших иудейские обряды, то есть делавших то, за что в своё время испанская инквизиция преследовала евреев-марранов, то есть оборотней. Так может быть армянская резня была обычной еврейской местью, устроенной евреями армянам, но исполненная турками, которых использовали как орудие еврейской мести? (Или местью Тиграну Второму, который пленил евреев 20 веков назад?)
Неожиданные открытия получаются при сопоставлении фактов. И вот в одном месте обнаруживаю анализ, что «младотурки», то есть "новые турки", типа "новые русские", как и в начале 19 века «младоитальянцы», или как их ещё называли «карбонарии», были сугубо еврейской партией, таким же образом, как и большевики в России. Естественно, что «младотурки» в Турции действовали вкупе со всеми остальными еврейскими партиями в мире, какими бы они именами не назывались.
А теперь я привожу вам весь отрывок с сайта genocide.doom.ru.
В 1915-17 годах (опять роковой 1917 год), под шумок Первой Мировой войны, произошло истребление полутора миллионов армян в Западной Армении, которая располагается в Турции.
Вы себе хорошо представляете цифру? - 1.5 миллионов человек всего за два года на небольшом клочке земли. Читаем: «Планы уничтожения армянского населения «младотурки» (новые турки) начали разрабатывать ещё до Первой Мировой Войны. В октябре 1914 года на совещании младотюркского министра внутренних дел Талаата была организована «тройка» (знакомый подчерк) «Исполком трёх», которому было поручено организовать избиение армянского населения. В состав этого комитета вошли главари «младотурок» Назим, Бехаэтдин Шакир и Шюкри».
Естественно, что турецкие фамилии не говорят о том, что к этой резне причастны сами турки, потому что мы знаем, что «младотурки» были еврейской партией, и таким образом получается, что армянскую резню тоже организовали интернациональные евреи. Именно к «младотуркам» ехал на помощь Парвус-Гельфанд. Парвус ехал в Турцию по заданию еврейского Центра. Парвус не ехал в Константинополь, не зная, где остановится. Парвус знал, куда и к кому он ехал, Парвус ехал организовывать резню армян. Именно после резни армян Парвус стал, как и Базиль Захаров, очень богатым человеком.
Резню армян всегда пытались представить неким изолированным и случайным, незначительным моментом, никак не относящимся к событиям в Европе. Однако резня армян, произошедшая под шумок Первой Мировой Войны, была важным элементом дестабилизации состояния в Османской и Российской империях и комплексной программы уничтожения гоев посредством «мировой революции».
Парвус работал над подготовкой гойского Геноцида в России в комплексе с одновременной подготовкой армянской резни и революции еврейских «младотурков» в Турции, а также и в других странах. На то она и готовилась как "мировая революция". Таким образом, Парвус организовывал крупномасштабный Геноцид под видом, дескать, "народных революций" одновременно и подряд во всех странах. Парвус воплощал в себе истинного "перманентного революционера", перманентной еврейской революции Троцкого, который делал революцию "перманентно" во всех странах, до которых он мог физически добраться.
"Большинство убийц. виновных в совершении военных преступлений против армянких гоев, естественно, избежали правосудия, и после падения режима "Новых Турок", присоединились к новому националистическому движению возглавляемому Мустафой Кемалем. Рождённый в 1881 году Салониках, в Греции, которые ещё во времена Исуса Христа были неофициальной еврейской столицей Средиземноморья, Кемаль, опираясь на англо-американские штыки, руководил демонтажом Османской империи. Настоящий диктатор, он много реформировал и перестраивал тот осколок, какой ему оставили США и Англия от Турецкой империи. В 1935 году он присвоил себе титул "Ататюрк", что означает "отец турок". В начале 1920-х некоторые уцелевшие после резни армянские беженцы возвратились в южную Турцию, в армянскую диаспору в Измире (Смирна). Против этой диаспоры, а также против Русской Армении Кемаль Ататюрк предпринял несколько карательных операций, которые продорожили Геноцид, начатый несколько лет назад во время Великой армянской (гойской) резни, и практически вычистил гойских армян с территории Турции". И то, что это был Геноцид именно армянских гоев, говорит тот факт, что в настоящее время мировое еврейство отказалось признать Армянскую резню Холокостом.
Более того, отмечается, что "молодые турки" отдали геноцид армян как бы в "субконтракт" - курдам. А курды - это семитский народ ещё одно дикое колено израилево. В статье "израильско-курдские отношения" (en.wikipedia.org), прямо говорится, что курды - это потомки колен израилевых.
Вот что говорит эксперт MacDowall: "Ещё за некоторое время до возникновения ислама, (то есть около середины первого тысяелетия Н.Э.) термин "КУРДЫ" был не национальный, а социальный! Он применялся к кочевникам северо-иранского плато, многие из которых были по национальности семитского происхождения!"
А если вы вспомните, кто хозяйничал на северо-иранском плато в середине первого тысячелетия, то вы увидете, что это как раз была серия иудейских кагантов. На карте около 500 г НЭ, , в это время как раз на территории Ирана Гепталитовый Каганат или по-китайски "ЯНДА", который населяли "белые гунны".
Таким образом, потерянные колена израилевы на самом деле никуда не теряются; они плодятся, мигрируют и меняют свои названия. Гои остаются на месте. А те кто полторы тысячи лет назывался "белыми гуннами", теперь стали "курдами". Какая разница? А гоям не понять!
Главное племя гепталитов звалось "УАР". - Отсюда, видимо, пошла русская голубокровая фамилия Уваровы. Министр просвещения России и творец русской тирады - типичный курд Уваров. Русская фамилия "Аваров" отуда же. Потому что те, кто были "УАРами" в Закаспии, пошли в Европу как "АВАРЫ". Авары это теже гепталиты и "белые гунны" которые тогда же заняли пол Европы. Меняются только названия. Кровь остаётся той же.
История закапывается пришедшими 5771 год назад на эту планету алиенами очень просто. Вы игру "паззл" знаете, в которой надо составить полную картину из неправильной формы фрагментов. Вот представьте себе карту ЕврАзии в качестве такой картины лет 2000 назад. И всё что происходило по изТории - эта карта режется на фрагменты неправильной формы и ещё перемешиватся по столу, при этом, фрагменты ещё по 20 раз переименовываются. - В этом смысл исТории!
Вот что в статье написано про курдов: «Курды говорят на арамейском языке». А это древний разговорный еврейский язык. То есть курды- носители арамейского языка! С ума сойти! В современном Израиле не говорят по арамейски! То есть современные израильтяне не являются носителями своего праязыка - а курды являются! Исус Христос говорил на арамейском, а не на иврите и Библия на арамейском написана!
Интересно что на курдском языке "ЕВДАЛ" означает "путешественник". Опять этот еврейский слог-слово "ЕВ", как и слове "еврей" - "пришелец".
Учтите что курды, о которых в России и слыхом не слыхивали, -курдов 35 миллионов человек дополнительных- пропавших и нашедшихся колен израилевых! В Турции курдов - 20% населения; в Ираке - 20% . Сейчас курды сражаются против иракцев на стороне амеро-израиля, и существуют израильские лагеря, где израильтяне тренируют курдов и снабжают их оружием. В Сирии курдов 8% населения. И это тоже "пятая колона". Вот статья, что "Ливан обвиняет курдов, что курды шпионят в пользу Израиля".
7% курдов в Иране - и это тоже пятая колонна; и 1.3% курдов в Армении. И хотя происхождение курдов затушовывается, как видите, сами курды, как и другие потерянные колена израилевы: пуштуны, пунджаби и сингхи в Индии, уйгуры и манджуры в Китае, хазары в России - они прекрасно сами ориентируются за кого им воевать!
***
КАРАБАХСКИЙ КОНФЛИКТ. Шизофреническая ситуация… Совсем не то происходит сейчас, при "демократии", когда в этот регион вернулись США, Англия и Израиль. Вспомните ситуацию в Индии! США, Англия и Израиль уже почти 70 лет подерживают войну между Индией и Пакистаном за Кашмир в похожей ситуации, которая англоязычными евреями подерживается искуственно! Англоязычный Евреонал - Израильский Коммонвелс имеет такую геополитическую стратегию: там где англоязычные не могут непосредственно прирезать страну к себе... А как США или Англия вообще могут физически прирезать к себе какую либо страну? Они же остров, континет! То у них в мире очень простая тактика: они ищут в регионе конфликтующие интересы - все стороны снабжают оружием, а сами выступают в качестве, дескать, "миротоворцев" - очень умная политика! Высший пилотаж! То есть, творя войну, англоязычные иверы обеспечивают своё присутствие во всех точках Земного шара!
Так и с Кавказом. Непросредствено США и Англия, англоязычные евреи, к себе Кавказ прирезать не могут. Значит они снабжают оружием противоложные интересы и подливают бензина в огонь. Объективно говоря, кавказцам было бы лучше чтобы их как-нибудь опять проглотил Россия. Но это совсем не то, что надо англоязычным евреям. Англоязычные иверы собраются поддерживать огонь на Кавказе бесконечно, потому что это единственый для них способ контролировать эту территорию.
Англоязычные евреи творят войну по всем миру именно потому, что они ничего ни к США, ни к Англии, которые сами собой выполняют целый континент и остров, чисто физически ни одну страну к себе прирезать не могут.
***
И было бы уместно развеять некоторые стереотипы про армян в России. На счет слова "ХАЧ" нужно знать, что в буквальном переводе ХАЧ=КРЕСТ и непонятно зачем слово хач ассоцируют с армянами в плохом контексте.
Так как евреи еще много веков назад поселились в армянских землях и путём смены религий и других фокусов они начали действовать от имени армян, совершая гнусные вещи и опозорив настоящих и честных армян, русские начали ассоциировать гнусные дела потомков евреев со всеми армянами и начали думать об армянах плохо. Был исторический факт, что для маскировки во время первой русской революции в 1903-05 годах несколько десятков тысяч евреев приняли христианство и начали числиться армянами. Эти события таинственным образом совершались евреями и в других странах в разные эпохи для разных целей.
НО Армяне - это арийцы и на генетическом уровне опровергают и ложь и предательство и аферы и много других “богоизбранных” дел. Они с давних времен привыкли зарабатывать на жизнь только честным путём и мораль армян есть в их поговорках, стихах и Национальном Эпосе, где Главный герой Давид перед атакой на врага, из горы предупреждает врагов о своих намерениях и обращается со врагами как рыцарь. Таких примеров есть множество.
И каждый раз, видя неподобающие действия со стороны людей числящихся армянами, спросите себя: А НЕ ПОТОМОК ЛИ АРМЯНСКИХ ЕВРЕЕВ перед вами?
Источник: zarubezhom.com
ПУРИМ
Такие еврейские праздник как Пасха, Пурим и "ХА-Ну-Ках" - это праздники посвящённые уничтожению главных скопленией гоев древности, стоявших на пути распространения колен израилевых, а именно:
1). Пасха (Пейсах) - это праздник уничтожения еврейским народом египетских гоев путём ниспослания им "десяти казней" и завоевание их лебенсраума.
2). Праздник Пурим - это праздник уничтожения еврейским народом персидских гоев и завоевание их лебенсраума.
3). Праздник ХА-Ну-Ках - это праздник уничтожения еврейским народом греческих гоев и древне-греческой цивилизации, и завоевание их лебенсраума.
То есть эти "ВЕСЁЛЫЕ" еврейские праздники -это, так сказать,- этапы большого пути завоевания евреями своего лебенсраума, и "весёлые"- кому как, но явно не гоям!
Даже из просто датировки этих еврейских праздников вы можете видеть, с какого именно времени евреи полностью подчинили себе эти географические регионы и разможились в них, чтобы они больше не пудрили вам мозги своим, якобы, "меньшевизмом". То есть:
1). Согласно Пейсаху регион Египта был зачищен евреями для себя ещё так давно как около 1300 г. (13 в) ДО Н.Э.
2). Согласно другому празднику- Пуриму (пурум (лат)- чистый- "зачистка") ещё с 5-ого века ДО. Н.Э., уже не только Египет, но и весь регион Ближнего Востока включая Персию (Иран) был зачищен евреями под себя, и они там размножились по всему уже Ближнему Востоку. То есть евреи и численно и эффективно доминируют на Ближнем Востоке с ещё 5-ого века ДО Н.Э.
3). Греция был зачищена под евреев со времен ХА-НуКах, то есть со 2-ого века ДО Н.Э. Когда еврейские херои Маккабеи вырезали в хренам собачьим всех этих "древних греков", про которых потом еврейские историки потом, дывятся, куда это, дескать, эти проклятые "древние греки" затерялись. Вроде бы были только что, и вдруг- на тебе,- нет ни Древней Греции, ни пресловутых "древних греков"! Это, Уотсон, прямо сцена из "12 стульев" Ильфа и Петрова, Просто замените в ней стул на "древних греков", а Пашу Эмильевича на "историков".
"Но стула так и не нашли. Паша Эмильевич проявил в розыске стула большое усердие. Все уже успокоились, а Паша Эмильевич все еще бродил по комнатам, заглядывал под графины, передвигал чайные жестяные кружки и бормотал:
-Где же он может быть? Сегодня он был, я видел его собственными глазами! Смешно даже.
-Грустно, девицы, -- ледяным голосом сказал Остап.
-Это просто смешно! -нагло повторял Паша Эмильевич".
Так пропала "Древняя Греция". Пропали "древние греки". То есть со 2-ого века ДО Н.Э Греция тоже еврейская страна. Таким образом, что сейчас называется, якобы, "греками"- это потомки древних евреев ещё постмаккабийского периода аклиматизировашиеся на греческой земле. Ещё Страбон (1 в. до Н.Э.) отмечал, что Средиземное море- это внутреннее еврейское озеро. И каждый - каждый крупный географический регион планеты имеет такой, в кавычках, тройной праздник "Пейсах/Пурим/Хануках". Потому что любой регион планеты был когда-то завоёван евреями, и гои в нём были тогда ещё вырезаны почти окончательно, а оставшиеся гои обращены в рабов/холопов. Заметьте, Уотсон, обращены в рабов и быдло с помощью стального меча против гойских палок и идеологии абрамических религий, смысл которых в том, что Израиль, дескать, "святая земля", а люди Израиля - евреи - соответственно, дескать, "святые люди" . Далее:
1). С уничтожением Древней Греции во 2-ом веке ДО Н.Э., связано как раз появление Великого Шёлкового Пути по широте по всему евразийского Континенту от"ХибруАлтаря" (Гибралтара) до Китая (тихоокеанского Синая)!
2). Западная Европа подверглась "пейсахо-пуримо-ханнукизации" начиная с начале 1-ого века Н.Э.
3). Россия подверглась "пейсахо-пуримо-ханнукизации" со времени иудео-христианизации при "сатане Владимире"- 10-век Н.Э.
4). Америка подверглась тотальной "пейсахо-пуримо-ханнукизации" начиная с 1500-х, и на примере Америки вы можете видеть весь геноцид местных жителей, которому подерглись центральные регионы планеты, в том числе и Россия, периодами ранее. Интересно, как раз, Уотсон, что все эти завоевания избранным народом региональных "лебенсраумов" различаются приблизительно 500 летними промежутками. Так что мы сейчас с 2000 года, видимо, находимся на рубежном переломе.
Интересно также, что геноцид Древней Греции Макабеями совпадет с расцветом пришедшего Древней Греции на смену республиканского, и очевидно, еврейского пресловутого "Древнего Рима", который начиная с приблизительно с рубежа между До и Новой Эрами, то есть с 1-ого века Н.Э., стал императорскими Римом и вследствие частой "болезни бонапратизации" перестал удовлетворять нуждам и чаяниям тогдашнего Евреонала; и который (Древний Рим) был аналогично разрушен Евреоналом опять же около 500 года уже Н. Э. Интересна, не правда ли, тяга Евреонала к круглым числам? И сами понимаете, что гладиаторами могли быть только гои.
Источник: zarubezhom.com
О ЕВРЕЙСКОМ ПРОИСХОЖДЕНИИ ДИНАСТИИ САУДИТОВ
Выдержка из сайта saudhouse.com. Предоставлено Мухаммад Сахером, убитым по приказу Саудовского режима за это исследования.
Члены семьи ибн Саудов прекрасно знают, что уже всем известно их еврейское происхождение. Мусульманам известно все их кровавые деяния в прошлом и безжалостная, деспотичная жестокость в настоящем. В настоящее время, они всячески пытаются скрыть свое еврейское происхождение и прикрываясь религией Ислам начинают выдумывать свою генеалогию, пытаясь привести ее к Пророку Мухаммаду.
Они совсем позабыли или всячески игнорируют тот факт, что Ислам никогда не придавал значения генеалогии или «Фамильному дереву». Любой, кто несправедлив и алчен не может быть близким к Пророку, даже если он будет являться близким родственником ему. Билял, абиссинский раб, который был истинным мусульманином, имеет гораздо больше уважение в Исламе, нежели язычник Абу Ляхаб, который был кровным родственником (дядей) Пророку. В Исламе нет предпочтения людям.
Кто является действительным родоначальником династии саудитов? В 851 году по Хиджре группа людей из рода аль-Масалих, являющимся родом племени Анза, снаряжают караван для закупки зерновых (пшеницы) и других продуктов питания из Ирака и транспортировки их в Неджд. Предводителем каравана был человек по имени Сахми бин Хаслул. Караван прибыл в Басру, где караванщики отправились к торговцу зерном, еврею по имени Мордахай бин Ибрахим бин Моше. Во время переговоров еврей спросил их: «Вы откуда?». Они ответили: «Из племени Анза из рода аль-Масалех». Услышав это, еврей стал жарко обминать каждого из пришедших, говоря, что он тоже из рода аль-Масалех, но он проживает в Басре из-за ссоры его отца с некоторыми членами племени Анза.
После того, как он рассказал придуманную им историю, он приказал своим слугам погрузить на верблюдов товары с продовольствием в гораздо большем объеме; этот поступок показался настолько щедрым, что представители рода аль-Масалех были очень удивлены и их обуяла гордость за своего сородича, сумевшего в Ираке стать успешным торговцем; они поверили каждому его слову и соглашались с ним, потому что он был очень богатым торговцем зерном, в чем они так нуждались (так еврей стал назвать себя представителем арабского рода аль-Масалех).
Когда караван был готов к отправлению, еврей попросил взять его с собой, потому что он очень хочет посетить свою родину Неджд. Услышав его просьбу караванщики с радостью согласились взять его с собой.
Таким образом, еврей скрытно достиг Неджда. В Неджде через своих сторонников, которых он выдавал за своих родственников, он стал усердно вести пропаганду самого себя. Но, неожиданно, он столкнулся с противодействием со стороны сторонников мусульманского проповедника местности аль-Касим шейха Салиха Салмана Абдуллы ат-Тамими. Еврей (истинный родоначальник семьи ибн Сауд) проповедовал на территориях Неджда, Йемена и Хиджаза, отправившись из аль-Касима в аль-Иша, во дороге в Аль-Катифе он сменил свое имя с Мордахая на Марван бин Дирия и стал придумывать истории о щите Пророка Мухаммада, о том, что он был добыт в качестве трофея у арабского язычника во время битвы Ухуд между арабскими язычниками и мусульманами. Он говорил, что «этот щит был продан арабским язычником иудейскому племени Бану Кунайка, которые хранили его как сокровище». Постепенно, рассказывая бедуинам подобные рассказы он повысил авторитет иудейских племен, как весьма влиятельных. Он решил навсегда поселится в городке Дирия в местности аль-Катиф, который он рассматривал как основу, плацдарм для создания в Аравии еврейского государства.
Для достижения столь амбициозных замыслов, он стал сильно сближаться с бедуинами и в конце концов он объявил себя их правителем!
В то же время племя Ажаман в союзе с племенем Бану Халид поняв его сущность и то, что коварный план составленный этим евреем начинает давать результаты, решили уничтожить его. Они напали на его город и захватили его, но не смогли схватить еврея, укрывшегося от врагов..
Этот иудейский предок династии Саудитов, Мордахай, спрятался на ферме, которая в то время называлась аль-Малибед-Усайбаблиз аль-Арида, нынешнее название этой местности – ар-Рийад.
Он попросил убежища у хозяина этой земли. Хозяин был очень гостеприимным человеком и позволил иудею остаться. Не прошло и месяца, как еврей убил всех членов семьи хозяина фермы, скрыв следы своих преступлений и показав так, будто воры, проникшие сюда, уничтожили семью. Затем он объявил, что купил эти земли до смерти бывшего владельца и остался там жить. Он переименовал местность, дав ей название – ад-Дирия, так же как и ту местность, которую он потерял.
Этот еврейский предок (Мордахай) династии ибн Сауда на землях своих жертв построил гостиный двор под названием «Мадафа» и собрал вокруг себя группу своих приспешников, лицемернейших людей, которые стали упорно говорить, что он является видным арабским предводителем. Сам иудей стал плести заговоры против шейха Салиха Салман Абдуллы ат-Тамими, своего истинного врага, который впоследствии был убит в мечети города аз-Залафи.
После этого он почувствовал себя в безопасности и сделал ад-Дирию своим постоянным местом проживания. Он имел очень много жен, которые подарили ему огромное количество детей. Всем своим детям он дал арабские имена.
С того времени, количество его потомков увеличилось, что позволило создать большой клан Саудитов, следующий его пути, контролирующий арабские племена и рода. Они безжалостно отбирали сельскохозяйственные угодья, а непокорных устраняли физически. Они использовали все виды обмана, коварства для достижения своих целей, они предлагали своих женщин, деньги, чтобы привлечь на свою сторону как можно больше людей. Особенно они усердствовали с историками и писателями, чтобы навсегда затемнить свое иудейское происхождение и связать ее с исконными арабскими племенами Рабиа, Анза и аль-Масалех.
Один из известнейших лицемеров нашего времени Мухаммад Амин ат-Тамими- Директор современной Библиотеки Королевства Саудовская Аравия составил генеалогическое древо для иудейской семьи Саудитов и связал их с Пророком Мухаммадом. За этот выдуманный труд он получил вознаграждение в размере 35 тысяч египетских фунтов от посла КСА в Каире в 1943 году. Имя посла- Ибрахим аль-Фадель.
Как было сказано выше, иудейский предок Саудитов (Мордахай) практиковал полигамию, женившись на огромном количестве арабских женщин и имевших в следствии этого большое количество детей; его потомки сейчас повторяют действия своего предка точь-в-точь увеличивая свою мощь- беря количеством.
У одного из сыновей Мордахая, которого звали аль-Маракан, арабизированная форма еврейского имени Макрен, старшего сына звали Мухаммад, а другого звали Сауд, чье имя сейчас и носит династия Саудитов.
Потомки Сауда (династия Саудитов) стали убивать видных арабских деятелей, под предлогом того, что они отошли от Ислама, нарушают коранические предписания и тем самым вызывают на себя гнев Саудитов.
В Книге Истории династии Саудитов на 98-101 страницах их семейный историк утверждает, что Саудиты считали всех жителей Неджда вероотступниками, поэтому им дозволялась пролитие их крови, захват имущества, а их женщин Саудиты могли обращать в наложниц, как пленниц. Мусульмане, не разделяющие взглядов идеолога Саудитов- Мухаммада ибн Абдульваххаба (также имеет еврейские корни из Турции) подлежали к полному уничтожению. Прикрываясь этим саудиты убивали мужчин, закалывали детей, вспарывали утробы беременных женщин, насиловали, грабили и вырезали целые селения. И за основу своей жестокой программы они взяли учение секты «Ваххабитов», что позволяло им уничтожать инакомыслящих.
Эта отвратительная иудейская династия всячески покровительствует секте ваххабитов, которые разрешают творить насилие в городах и селениях прикрываясь Исламом. Эта иудейская династия творит беззаконие с 1744 года, с тех пор как они назвали Аравийский полуостров в честь себя (саудовская Аравия) и считают весь регион своей собственностью, а население его- слуги и рабы династии, которые должны работать во благо их владельцев (династии Саудитов).
Они полностью присвоили себе природные богатства и считают их своей собственностью. Если кто-то задает неудобные для династии вопросы или начинает протестовать против деспотизма иудейской династии, ему принародно отрубают голову на площади. Саудовская принцесса однажды посетила Флориду, США со своими придворными, она арендовала 90 номеров люкс в Гранд Отеле общей стоимостью около 1 миллиона долларов США в сутки. Могут ли подданные поинтересоваться, что это за экстравагантная выходка? Если кто-нибудь задаст подобный вопрос, то его немедленно настигнет кара Саудитского меча на площади казней!
В 1960-ом году радиостанция «Саут аль-Араб» в Каире и Йеменская радиостанция в Сане в эфире подтвердили еврейское происхождение династии Саудитов.
Король Фейсал ас-Сауд в то время не смог отрицать близкое отношение его семьи с иудеями, когда он заявил в интервью Вашингтон Пост 17 сентября 1969 года: «Мы, динайстия Саудитов, являемся родственниками (кузенами) иудеев: мы не разделяем точку зрения арабов или мусульман в целом по еврейскому вопросу… мы должны жить в мире и согласии. Наша страна (Аравия) является прародиной первого еврея и именно отсюда они распространились по всему миру». Это было заявление Короля Фейсала ас-Сауда бин Абдель Азиза!
Хафез Вахби, Саудовский юрисконсульт, упомянул в своей книге под названием «Аравийский полуостров», что король Абдул Азиз ас-Сауд, умерший в 1953 году, сказал: «Наша деятельность (Саудовская пропаганда) наткнулась на противодействие всех арабских племен. Мой дед- Сауд аль-Авваль однажды заключил в тюрьму несколько шейхов племени Мазиир, а когда другая группа того же племени пришли заступиться за заключенных, с просьбой об освобождении, ас Сауд аль-Авваль приказал своим людям отрезать головы всех заключенных и предложил пришедшим отведать блюда из вареного мяса его жертв, чьи отрезанные головы он водрузил на блюда! Просители очень сильно испугались и отказались есть плоть своих родственников, и из-за их отказ от еды, он приказал своим людям отрезать и их головы». Это отвратительное преступление было совершено по приказу Саудовского правителя по отношению к людям, чьей единственной виной было осуждение его жестоких методов и крайнюю деспотию.
Хафез Вахби говорит далее, что король Абдул Азиз Аль-Сауд рассказал историю, что шейхи племени Мазеер посетили его деда, чтобы ходатайствовать за своего видного лидера того времени, Фейсал Аль Дарвиша, который был заключенным в тюрьме короля. Он убил шейха и использовал его кровь, как жидкость для омовения перед совершением молитвы (не запрещено доктриной ваххабитской секты). Вина Фейсал Дарвиша состояла в том, что он раскритиковал короля Абдул Азиза аль-Сауда, когда король подписал документ, подготовленный английскими властями в 1922 году, в котором английскими властями декларируют предоставление земель Палестины евреям, его подпись была поставлена на конференции в Аль Акире в 1922 году.
Это было и остается основой этого режима еврейской семьи (династия Саудитов). Основной целью которой является: разграбление богатств страны, грабеж, фальсификация, все виды злодеяний, беззаконие и богохульство. Все выполнено в соответствии с их религиозным убеждением- выдуманной ваххабитской сектой, которая легализует все эти злодеяния и абсолютно ничего общего с Исламом не имеет.
СОСТАВ НАСЕЛЕНИЯ ПЕРСИИ ПО ПЛЕМЕНАМ И ПРОВИНЦИЯМ
Подполковник Колюбакин Алексей Михайлович. Состав населения Персии по племенам и провинциям. Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. Выпуск 4, СПб., военная типография, 1883. Секретно. Издание Военно-Ученого Комитета Главного Штаба.
Персидская монархия, занимающая площадь в 28,100 кв. геогр. миль, делится на следующие 12 областей (виляет или хакимнишин): 1) Азербейджан, 2) Гилян, 3) Мазандеран с Астрабадом, 4) Ирак-Аджеми, 5) Курдистан или Арделян, 6) Лурристам, 7) Арабистан с Хузистаном, 8) Фарсистан, 9) Хорасан с Кухистаном и Сейстаном, 10) Кирман, 11) Ларистан или Лариджан, 12) Мекран.
Эти области принимают различное участие в деле организации вооруженных сил, в зависимости от характера и густоты населения.
Так, наибольшее значение в этом смысле имеет обширная Азербейджанская область, занимающая северо-западный угол Персии; на севере она примыкает к России, на западе к Турции и граничит с Гиляном на востоке и Ираком и Курдистаном на юге. Удобная по своим физическим свойствам для земледелия и скотоводства, а по географическому положению и для торговли и промышленности, Азербейджанская область представляет все выгоды для густого заселения и процветания. И действительно, Азербейджан,, не смотря на постоянные бедствия, претерпеваемые населением, заселен довольно густо; его многочисленное сельское оседлое население преимущественно тюркской расы отличается здоровьем, выносливостью, относительно зажиточно и предано правительству. Это дает возможность комплектовать в Азербейджане значительное число регулярных фоуджей (батальонов) пехоты и артиллерии (больше трети); эта область выставляет также значительную и хорошую конную милицию.
Провинция Ирак-Аджеми, занимающая западную половину Иранской возвышенности, во многом сходна с Азербейджаном, но несколько уступает первому, как источник комплектования, так как процент населения, освобожденного от повинности в Ираке, выше чем в Азербщйджане и область дает только около четверти регулярной пехоты и артиллерии и выставляет небольшое число всадников конной милиции.
Обратимся теперь к двум группам, составляющим главную массу населения этих двух областей: племенам тюркско-татарским и персиянам или таджикам.
ПЛЕМЕНА ТЮРКСКО-ТАТАРСКОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ. Из числа главных групп населения Персии, племена тюркско-татарского происхождения представляют наибольший интерес в военном отношении: из этих племен комплектуется большая и притом лучшая часть регулярных войск; ими же выставляется значительная и надежная часть конной милиции.
Турко-татары, населяющие Персию, происходят, как мы сказали, от различных племен тюркского происхождения, переселившихся во время нашествий и управления краем владетелями сельджукскими, монгольскими, туркменскими (черного и белого барана) и сефевийскими. Заняв преимущественно северную часть Персии, турко-татары частью вытеснили коренное население, частью смешались с ним, не утратив, однако своей народности, и образовали, таким образом, преобладающее население Азербейджана и северного Ирака, а отдельные племена и ветви их разбросаны по всей Персии.
Значительное большинство турко-татар имеет оседлость, занимается земледелием, скотоводством, ремеслами и составляет самую полезную и трудолюбивую часть населения края. Как мы сказали выше, эти племена говорят почти исключительно одним языком, известным под названием азербейджанского наречия.
По типу они близко подходят к туркам-османам; чаще небольшого роста и неуклюжие по сложению, они резко отличаются от стройных высоких персиян. При смешении последних с турко-татарами берет перевес тип тюркской расы, что особенно заметно среди сельского населения; в городах персидский тип сохранился лучше. Курды при долгой совместной жизни с турко-татарами часто также утрачивают свою народность и кочевой образ жизни и становятся вполне оседлыми. Как солдаты, турко-татары с давних времен пользуются репутацией храбрых и выносливых и войска из Азербейджана считаются правительством лучшими и надежнейшими.
В состав тюркско-татарской группы входят следующие отдельные племена:
1. Афшары- важнейшее из тюркско-татарских племен, как по величине, так и по участию в вооруженных силах. Афшары расселены на всей западной половине Персии, принимая восточную границею их распространения линию Решт-Кирман. Большая часть их группируется в двух местах: вдоль восточного берега озера Урмии в Азербейджане и между Хамаданом и Керманшахом, на границах Ирака с Луристаном (район Асед-абад) и Кенгавер. Точных новейших данных о числительности этого племени нет. По имеющимся сведениям можно считать афшаров во всей Персии в количестве 40 000 сем. или 200 000 д. обоего пола.
Между афшарами есть сунниты, но большая часть их принадлежит к шиитскому толку. Афшары, родственные им, муккадемы и другие оседлые и полуоседлые турецко-татарские племена, населяющие западную часть Азербейджана, с давних времен и до настоящего времени вели постоянную ожесточенную борьбу с дикими необузданными курдами, кочевавшими по обе стороны турецко-персидской границы. Поджигаемая религиозною ненавистью между шиитами и суннитами и поддерживаемая крайней слабостью обоих соседних правительств, эта вековая борьба нередко принимала характер настоящей войны- вторжения огромными массами, продолжительные осады городов и пр. Предоставленные своим силам, афшары и их родичи естественно должны были быть постоянно на стороже, в решительные минуты чуть не поголовно брались за оружие и при удаче расправлялись с своими противниками с тою же жестокостью, с какой совершали свои набеги дикие кочевники.
В последнее время в крае стало относительно гораздо спокойнее: так как многие из курдских племен приобрели оседлость, некоторые, как например часть племени Зырза в округе Ушну даже очутились в крепостной зависимости у афшаров, тем не менее и теперь же благосостояние населения далеко не обеспечено. Доказательством тому служит опустошительные вторжение Шейха-Обейдуллы в 1880 году и восстание племени шекяков в 1881 г. От этих восстаний сильно пострадали афшары, муккадемы и другие оседлые тюрки, живущие вокруг озера Урмии.
Такой порядок вещей, естественно, должен был оказать подавляющее влияние на благосостояние и рост населения. Но, с другой стороны, он способствовал поддержанию в афшарах и других турко-татарах воинственности их предков, перекочевавших в этот край из Туранской низменности.
Афшары считаются лучшими пехотинцами персидской армии. Их конная милиция уступает карапапахам, мугаджирам и другим. Они выставляют более 7-ми батальонов пехоты и артиллерии (4 000 чел.) и конную милицию, что составляет 1 человек на 10 семей. Говорим более 7 батальонов потому что, имея достоверные сведения об этих 7 батальонах, мы думаем, что есть и другие части, комплектуемые, если не исключительно афшарами, то совместно с другими оседлыми.
Во всяком случае, одни афшары могли бы дать до 10 000 человек, из которых, при правильном ведении дела, можно было бы сделать хороших солдат.
2. Родственные афшарам МУККАДЕМЫ живут в округе Мерага и на равнине Миандабской в Азербейджане. Живущие в Миандабе по преимуществу скотоводы и ведут полуоседлый образ жизни; Мерагинские - вполне оседлый. Живя в дружбе и согласии с афшарами, они вместе с ними принимают деятельное участие в борьбе с курдами. Муккадемы все шииты. Риттер и Бламберг показывают их в числе 5 000 семей, т.е. около 25 000 челов.
Имя муккадемов носит только один батальон артиллерии и часть конной милиции. Округ Мерага выставляет 4 батальона пехоты, 2 400 человек. Очевидно они комплектуются неисключительно муккадемами, число которых едва ли достигает указанной выше цифры. Племя это может дать не больше 1-го батальона пехоты (800 ч.) и 1-артиллерии (250 ч.).
3. БАИЕТЫ, вышедшие из Закавказья, живут в Азербейджане, Ираке (окр. Техеран), Хорасане (окр. Нишапур) и Фарсе (окр. Шираз). Баиеты живут оседло, занимаются земледелием. Риттер показывает их в числе 14 000 семей (в одном Нишапуре 8 000 с.), Бламберг только 7 000 семей. Цифры Риттера, которой он и сам не вполне верить, очевидно, преувеличена. Нишапурские баиеты, самые зажиточные и многочисленные, много терпели от набегов туркмен. Нет указаний на то, что они выставляют отдельные части регулярных войск и милиции. Нишапурские баиеты едва ли могли выставлять солдат для службы вне Хорасана, участие же остальных баиетов, при незначительном числе их, ничтожно.
5. КАДЖАРЫ, ветвь, когда то знаменитого в истории этих стран туркменского племени Джелаир. Происхождение настоящего шахского дома из ветви каджаров выдвинуло их из ряда других воинственных кочевых племен в исключительную обстановку. Родоначальники племени получают от правительства денежное содержание, размер которого зависит от знатности рода и влияния его главы. Родоначальники обязаны содержать младших членов своих родов и за это выставляют по требованию правительства известное число всадников. Когда то каджары отличались храбростью, но затем мало по малу утратили свой воинственный характер, большинство смешалось с развратным персидским дворянством и в настоящее время, рассеянные по городам Персии, упавшие нравственно и материально, каджары утратили всякое значение, как самостоятельное племя, или как военная каста.
Главное местожительство каджаров г. Астрабад в Мазандеране. Числительность их определить в настоящее время трудно, вследствие их разбросанности и смешений с персами и афшарами. Цифра Бларамберга 20 000 семей, вероятно, преувеличена. Риттер показывает лишь 3 800 с. каджаров, что кажется ближе к истине.
По официальным сведениям каджары обязаны выставлять 2 000 всадников конной милиции, но в действительности на службе находится не больше 300 человек. С большим трудом это число может быть удвоено и ни в каком случае не может быть доведено до ожидаемого в 2 000 всадников.
6. МУГАДЖИРЫ потомки знатных мусульманских фамилий, оставивших Кавказ вследствие занятия его русскими. Из политических и военных видов шахское правительство старалось удержать мугаджиров от возврата в Россию и думало создать из них военную касту, подобно каджарской. Ежегодное денежное содержание, выдаваемое родоначальникам фамилии, должно было обеспечить их существование. Поселены были мугаджиры преимущественно в Азербейджане. Знатные, гордые и храбрые горцы, а в начале появления в Персии и очень зажиточные, мугаджиры могли выставлять отличную иррегулярную конницу. Но правительство не сумело воспользоваться им, поддержать их хорошие качества и благосостояние. Отпускаемо шахом содержание, в начале весьма значительное, за смерть старшего в роде делилось между его наследниками, таким образом, постепенно уменьшаясь, дошло до ничтожных размеров и не могло уже обеспечить безбедного существования людей, живших праздно, без занятий и оседлости. В то же время, боясь оттолкнуть их от себя строгими служебными требованиями, правительство смотрело крайне снисходительно на отношение мугаджиров к службе и тем совершенно развратил их. По официальным сведениям их считают 1 200 всадников. Что это цифра существует только на бумаге видно из того, что когда правительство вздумало воспользоваться мугаджирами для формировавшейся в 1879 году казачьей бригады, то еле удалось набрать 300 человек.
7. В положении, значительно лучшем, находится племя КАРАПАПАХОВ (Кара-чорлу), пришедшее в Персию также из Закавказья, но с первых же шагов ставшее в другие экономические условия. Поселенные проницательным и энергичным Аббас-мирзою в различных частях Азербейджана и Хорасана, они получили участки земел с обитавшими на них турко-татарами и оседлыми курдами, как бы в ленное владение. Получая доходы с этих земель, карапапахи обязаны за это выставлять из своей среды конную милицию.
Весьма выгодное экономическое положение обогатило их, связав вместе с тем их интересы с интересами правительства. Точное число их неизвестно; Риттер считает в Азербейджане 12 000 человек. Включая и хорасанских, можно считать всех карапапахов от 15 до 20 тысяч человек. Полагая по 1 всаднику на 10 человек населения, получим от 1500 до 2000 всадников. Это число весьма умеренное, судя по той роли, которую играли карапапахи в персидской армии во время войн. Карапапахи храбры, отличные наездники, имеют большие хорошие конские табуны. Их конная милиция считается лучшею в Азербейджане, и в прежние войны составляла главную силу.
8. КАРА-ГЁЗЛУ большое оседлое племя тюркменского происхождения, живущее в Ираке между Хамаданом и Казвином в числе 12 000 семей или 60 000 человек. Из этого племени комплектуются 4 хамаданские батальона регулярной пехоты (3 400 ч.) и 1 батальон артиллерии (250 ч.). Выставляет ли это племя конную милицию- неизвестно. Хамаданские батальоны по качествам своим не уступают азербейджанским.
9. ДЖЕВАНШИРЫ. По Бларамбергу племя это перешло из Ширвана (хорасанского), а теперь живет в числе 5 000 семей (25 000 ч.) в Азербейджане и частью в Кабуле. Джеванширы выставляют конную милицию, но вероятно в настоящее время они дают солдат и в регулярные войска; прежде они были известны, как храбрые лихие всадники.
10. ШАХСЕВЕНЫ. Об этом племени, живущем по соседству с нами, а частью и в наших пределах, мы находим весьма обстоятельные и притом позднейшие сведения у г. Ограновича. Шахсевены по преимуществу кочевники, хотя весьма имеют свои кишлаки (деревни) в двух округах Азербейджана, Ардебильском и Мешкинском; меньшая часть их живет в Ираке. Азербейджанские шахсевены проводят лето в горах Савелана и Карадага, а зимою спускаются вниз.
По особому трактату России с Персией в 1831 году шахсевенам разрешено приходить зимою на кочевку в наши пределы на Муганскую степь. Наклонность к воровству и грабежам и их независимость по отношению к персидскому правительству, делают пребывание этих разбойников среди более оседлого населения крайне беспокойным. По религии они, за небольшим исключением, шииты, но как все кочевники обряды религии соблюдают плохо.
Азербейджанские по месту жительства делятся на две ветви: шахсевены-эль-ардебиль и шахсевены-эль-мешкин, подчиненная каждая своему хану.
Риттер считает их во всей Персии в числе 20 000 семей. В настоящее время число их едва ли доходит до этой цифры. По крайней мере число кочевых шахсевенов Азербейджана, составляющих главную массу их, значительно меньше: в тяжелые для них зимы 1859-60 и 1870-71 гг. много шахсевенов из Азербейджана погибло от голода, холода и холеры: богатые домохозяева стали нищими.
Из 12 000 кибиток кочевников осталось после всех бедствий около 6 000 или 36 000 человек обоего пола. Трудно сказать как велико оседлое население, во всяком случае оно не может превосходить кочевое, что дает в сумме около 12 т. семей, т.е. те же 20 000 Риттера за вычетом 6 000, погибших по показанию Ограновича. Это составить около 66 000 человек обоего пола. Из числа 6 000 семей оседлых, около 3 000 семей, по словам Роулинсона, приходится на округе Хамсе в Ираке.
Оседлые шахсевены не выставляют отдельных частей, а вероятно поступают в ряды батальонов, выставляемых Ардебилем, Мешкином, Хамсе и Казвином. Выставляемая кочевыми родами конная милиция напоминает турецких башибузуков. Ввести некоторый порядок и дисциплину в шайки этих разбойников было бы крайне трудно.
12. КЕНГЕРЛУ потомки известного в истории племени хангар. Они живут в Вераминском округе (Ирак), в Куме и других местах. Риттер показывает их в числе 6 000 семей (?).
АК-КОЮНЛУ и КАРА-КОЮНЛУ (белого и черного барана) в Азербейджане (7-8 000 семей).
ФАРС-МАДАНЛУ в Фарсе (11 000 сем.), АБДУЛ-МЕМИКИ в Гиляне и Мазандеране (5-6 000 сем.), МУГАНЛУ в Азербейджане (6 000 сем.), ЭЙНАЛУ и КАРА-ГАМЗЕЛУ в округе Исфахан (8 000 сем.) и многие другие.
Всего Риттер насчитывает в мелких племенах до 112 000 человек. Живущие в Азербейджане в большинстве случаев слились с другими, более крупными племенами, имеющими с ними общие религию (шиитскую) и язык, те же из них, которые оторвались от главной массы и живут в других провинциях среди иноплеменного им населения, как напр. в Хорасане, Мазандеране, Кирмане и других частях, более сохранили свои особенности и отличия.
АРТИЛЛЕРИЯ. Артиллеристы, подобно, пехоте набираются по областьям и по той же системе. Они составляют 20 батальонов каждый в 250 человек, из коих 10 набираются в Адербейджане, а 10 в Ираке; штатная их сила доходит до 5 600 человек. Наличный же состав корпуса артиллерии не известен, как и в пехоте и по тем же причинам. Орудия хранятся в двух арсеналах: Тегеранском и Тавризском, откуда и принимаются, когда приходится составить артиллерийскую команду для того или другого пехотного отряда.
НАСЕЛЕНИЕ ПЕРСИДСКОГО (ИРАНСКОГО) ПРОИСХОЖДЕНИЯ. Персияне, известные иначе под именем Тадяшков (Татов), разбросанные в количестве 3 м. (60%) по всей монархии произошли от смеси коренных обитателей Ирана- Парсов и Мидян с многочисленными пришельцами аравитянами, курдами, турко-татарами и др. Самый чистый тип парсов сохранился в Фарсистане, Йедде и Кирмане, а Мидян в Мазандеране и Гиляне. В этих частях, а также в южной части Ирана, персияне составляют как городское, так и сельское население: в остальных частях Персии преимущественно городское.
Кочевников между ними нет. Природный персиянин сохранил тип арийской расы, он чаще высок ростом (выше среднего), правильно сложен, вынослив, умерен в пище, спокойного характера, трудолюбив (особенно крестьянин) и очень смышлен. У него есть склонности и способности к промышленности, но любимое его занятие торговля. В ней он предприимчив, сметлив, но не отличается особенной честностью. Оседлый турок, а тем более кочевник, гостеприимнее и честнее персиянина.
По религии персияне мусульмане, шииты. Суннитов между ними нет, христианство также не имеет последователей. Персиянин - шиит презирает суннита, фанатичен и отличается особенной склонностью к религиозным распрям, суеверию и прозелитизму.
Существует убеждение, которого держится и самое персидское правительство, что персиянин плохой солдат, по крайней мере, сравнительно с турком. Войска из южных провинций считаются худшими в Персии. Из этого, однако, трудно вывести заключение, что многочисленное население персидского происхождения негодно к военной службе. При правильной организации вооруженных сил и толковом ведении дела, Персия могла бы иметь большую и хорошую армию, из одних персиян. Перс более других привязан к правительству, также вынослив и умерен, как и турок, более его смышлен, а склонность его к торгашеству, его меркантильный характер, ведущий к указанным выше развратным порядкам, мог бы быть вполне парализован, если бы внутреннее устройство в персидских войсках отвечало требованиям военного дела.
По тем, или другим причинам, но коренное персидское население относительно числительности принимает весьма малое участие в вооруженных силах. Все городское население совершенно освобождено от воинской повинности, а эта часть населения, преимущественно персидского происхождения, составляет около 30% (1,5 мил.).
Существует кроме того много изъятий и освобождений у сельского населения от личной воинской повинности по разным причинам. В числе последних есть одна весьма курьезная: население участка Кашана (пр. Ирак-Аджеми) совершенно освобождено от личной воинской повинности по трусости, не раз доказанной горьким опытом (д. Полак). Взамен личной повинности оно обложено большим денежным налогом; в число платящих включены и женщины, повсюду в Персии освобожденные от податей и налогов.
При отсутствии точных данных трудно сказать, сколько частей выставляет сельское население персов. Чисто персидскими по составу можно считать только 3 батальона регулярной пехоты из Фарса (2400 ч.), 3 из Кирмана (2400 ч.), 2 из Исфахана (1600 ч.) и 2-3 пехотных и 3-4 артиллерийских батальонов из Ирака. Во всяком случае, чистые персы выставляют не больше 10 000 человек регулярных войск.
К этому надо прибавить конную милицию, точная цифра которой неизвестно, но, судя по общей цифре иррегулярной конницы и количеству всадников, выставляемых другими племенами, персияне Ирака, Фарсистана, Кирмана, Лурристана (Керманшах) и других частей дают не больше 10 000 всадников. Это конница, по многим отзывам, хорошего качества, особенно фарсистанская (Чириков). Общая цифра в 20 000 человек будет наибольшее количество войск, составленных из коренного населения государства. Таким образом, это население входит в состав армии в количестве 20%, составляя более 60% всего населения.
ШТРИХИ К ПСИХОЛОГИЧЕСКОМУ ПОРТРЕТУ ПЕРЕДНЕАЗИАТСКОЙ РАСЫ. ЧАСТЬ 4. АРМЯНЕ.
Взято из работы доктора медицины Э.В. Эриксона «Об убийствах и разбоях на Кавказе» Вестник психологии, криминальной антропологии и гипнотизма. Под общей редакцией академика В.М. Бехтерева. С.-Петербург, 1906.
Армяне - народ самый умный и способный на Кавказе, стремящийся к просвещению и имевший свою науку, литературу ещё в отдалённые времена, о коих русская история ещё не имеет сведения. Географическое положение древней Армении с тяжёлыми условиями жизни в тисках смежных более сильных народов выработала в армянах особенности этнопсихики, которые в тысячелетней борьбе за независимость являлись для них наиболее выгодными. Армяне вспыльчивы, настойчивы, трудолюбивы, изворотливы, осторожны и поглощены интересами торговли и наживы.
Видя в деньгах силу, они алчны, завистливы и крайне бережливы. Приобретая на каком-нибудь поприще или в каком-нибудь деле власть, они делаются несносно дерзкими и жестокими, особенно в отношении к слабым или подчинённым не своего племени. Лица администрации Эриванской, Елисаветопольской и Бакинской губерний единодушно жалуются, что с армянами им гораздо трудней справляться, чем с живущими о бок с ними адербейджанскими татарами, т.к. первые плохо подчиняются чужим русским правилам и законам и всему, что не даёт личных денежных или иных выгод или идёт в ущерб интересам племени. Хотя из армян в кавказких войнах многие выдвинулись на крупные посты, однако это ещё не говорит о воинственности народа в открытых боях; отбывают воинскую повинность армяне крайне неохотно, прибегая к всевозможным уловкам избегнуть её, в то время как представитель картвельской группы населения часто гордится ношением воинского мундира и оружия. Армяне зато люди гораздо более дальновидные и ловкие и тонкие политики; благодаря этой черте характера они дали России немало видных государственных деятелей, например, Лорис-Меликова, Делянова и др. К сожалению, эгоизм их не имеет границ, и общегосударственные интересы им, собственно говоря, чужды. Брать от окружающих племён и народов как можно больше- вот их девиз. У них существуют свои литературные, музыкальные, политические и разные другие кружки, союзы, общества. Взаимопомощь охраняет у них племенную связь; посторонние элементы, в жилах которых не струится армянская кровь, тщательно отстраняются от армянских торговых синтикатов, акционерных обществ и пр.; капиталы предусмотрительно хранятся в иностранных банках и т.д. Браки у армян прочные и семейные отношения хороши, как и у грузин, но женитьба армянина на русской часто влечёт за собой убийство последней родственниками мужа.
Из всех племён на Кавказе вражда к русским оказывается наиболее сильной и сознательной у армян. Между грузинами и армянами существует вековая скрытая вражда, которая при случае ведёт к кинжальной расправе. Как ни странно, с татарами армяне живут дружнее, но в нынешнем злополучном для России году вспыхнула между ними, вероятно, старая, затаённая вражда в Бакинской, Елисаветпольской и Эриванской губерниях и началась резня и перестрелка с сотнями человеческих жертв с той и другой стороны. Впрочем, все кавказские народности не любят армян, смотрят на них как на своих поработителей в экономическом отношении и как на опасных конкурентов, обладающих умом, ловкостью в торговле, льстивостью перед власть имущими и людьми нужными, саморекламированием и капиталом, почему армяне, особенно богачи, делаются жертвами убийства и разбоя чрезвычайно часто. В Турции и Персии отношение к ним общества такое же враждебное, если в ещё не большей степени; курды персидские и особенной турецкие, никем не сдерживаемые в своих инстинктах, а порою и наши, изуверствуют над армянами, вырезывая целые семьи самым беспощадным образом. В общем надо сказать, что в армянах гораздо сильнее, чем в грузинах, вырисовываются еврейские черты характера и это одна из причин нелюбви к ним окружающих народов, хотя и картвелы принадлежат к семейству семитов. Нельзя также не отметить того факта, что, насколько можно проследить по историческим документам, характер армян за 1500 лет не изменился в своих основных чертах.
Комментариев нет:
Отправить комментарий