İbrahim Sel
I hissə: Azərbaycan aristokrayasının qanından ari və rus qanı axır
Semit təhlükəsi tarixın müxtəlif anlarda tez-tez ari-slavyan sivilizasiyasının başının üstünü almışdır. 16-cı əsrin sonunda vəhhabi mahiyyətli Osmanlı dövlətinin təcüvüzü ilə üz-üzə qalan fars aristokratiyası rus hökmranlığına müraciət etmək qərarına gəlir. 1595-ci ildə İran hökmdarı Şah Abbas və talışların rəhbəri Fərhad xan (Azərbaycan hakimi yox, məhz Gilan hakimi!) Rus çarı Fyodr İoannoviçə məktub yazıb kömək istəyirlər. Fyodr İoannoviç tanınmış rus hökmdarı, ölkənin taleyində həlledici rol oynamış İvan Qroznının oğlu idi və öz uzaqgörənliyi hesabına hakimiyyəti zadəgan Boris Qodunova ötürmüşdü. Məktub məhz çar Fyodora və boyar Boris Qodunova ünvanlanmışdı.
Fars şahı və talış hakimi məktubda rus çarına əvvəlcə öz hörmət və ehtiramlarını bildirirdilər. Mətndə Rus çarı heyranlıqla mədh olunur, öz qabiliyyətlərinə görə əfsanəvi İran hökmdarları Cəmşid və Firudindən də üstün tutulurdu. Məktub nə fars, nə də ərəb dilində yazılmışdı; qramotada da qeyd olunduğu kimi, “qızılbaş dili”ndə yazılmışdı ki, bu da indiki Azərbaycan dilidir. Çarın əyan-əşrəfi ilə müzakirələrindən sonra qərara alındı ki, Persiyaya cavab məktubu da orda başa düşülsün deyə tatar dilində yazılsın. Belə də oldu.
Pers aristokratlarının çara məktubu iki hissədən ibarət idi: İran şahının müraciəti və talış xanının yazdığı. Şah Abbasın ünvanladığı məktubda rus çarından bəhs olunarkən onun haqda aşağıdakı ibarələr yer almışdı: “Həmişə qələbələr çalan, Firudin timsallı, Bəhram kimi mərd, Key Xosrov kimi ədalətli, müdafiəsi Qəzənfərdən də güclü, Nuşirəvan tək mərhəmətli, Müştər ulduzu tək fikirləri və siması nurlu, əqli ilə Mərrux ulduzuna bənzər, Günəş tək parlaq, Dara şah tək saysız-hesabsız qoşuna malik, İsgəndər tək dövlətçiliyə sahib, Cem kimi hökmran, aliliyində və xoşbəxtliyində Xosrov Cemə bərabər, şöhrəti günəş tək hər yerə yayılmış, hərəkətləri uzduzların səhayəti tək axıcı, parlaq paltarlar geyən, yalnız dövlətçi adamlara vəzifələr tapşıran, günəş tək hər yerdən məlumatlı, dünyanın hər guşəsindən xoşbəxtlik yığan, ay işığını belə öz üzərində cəmləyən, göy qübbəsi tək yaraşıqlı, adlı-sanlı cəsur döyüşçü, dünyanın hər tərəfində söz sahibi, göründüyü yerlərdə bədxahların yerini dar edən, Yer üzünün ən güclü hökmdarı, taxt-tacında həmişə sevinc və şadlıq içində əyləşən, şəfəq yayan, göy qübbəsi tək böyük sarayları olan, ətrafa mərhəmət saçan, saysız-hesabsız qələbələr qazanan, atasının taxt-tacında ləyaqətlə oturan, düşmənləri darmadağın edən məğlubedilməz, alilərin alisi böyük hökmdar, şəfqətli Ağ Çar Fyodr İoannoviçə”. Maraqlıdır, deyilmi?
Bu cür epitetlərin müqabilində İran şahı özü haqda çox sadə bir şəkildə danışaraq, kimliyini aşağıdakı tək təqdim edir: “Allahın izni ilə, İran və Turan şahı, Fars, Şirvan və digər torpaqların ali hökmdarı”.
Talış hakimi Fərhad xan ünvanladığı məktubda isə Rus Çarına belə müraciət edirdi: “Göydəki ay tək alışıb-yanan, adlı-sanlı yerdə oturan, günəş tək xeyir şəfəqləri yayan, xoşbəxtlik və mərhəmət içində ömür sürən böyük hökmdar, Moskva və Astarxan mənəviyyat yurdlarının rəhbəri və bütün alman ölkələrinin sahibi, Ağ Çar Fyodr İoannoviç. Sidqi-qəlbdən sizə xoşbəxtlik arzulayırıq, ehtiramımızı bildiririk. Sizin böyüklüyünüzü mədh edirik. Şöhrətiniz Firudin tək, əqliniz Cəmşid tək, mərdliyiniz Key Xosrov tək, qüdrətiniz Nəqid tək, ədalətiniz Əfrasiyab tək, rəhminiz Key Kavus tək, sarayınız göy qübbəsi tək, nitqiniz Keyvan tək aləmə səs salıb. Şanınız bütün dünyaya yayılıb, istəkləriniz hər yerdə yerinə yetirilir, öz görünüşünüz ilə düşmən qüvvələri əzirsiniz. Böyük hökmdar, sələflərinizdən mərhəmət əxz etmisiniz, bütün bəndə imanlarını və Davıd qanunlarını mənimsəmisiniz. Bəşəriyyətin qoruyucusunuz. Ey Allah bəxşişi, qoy Allah səni əsr boyunca sağlam və xoşbəxt saxlasın!”
Qədim perslər rus Çarını bax belə tanıyırdılar. Rus hökmdarları həmişə öz aqillikləri və ədalətləri ilə fərqləniblər. Müraciətdə Şah Abbas və Fərhad xan Rus Çarından kömək istəyir, türk sultanının təcavüzündə onlara dəstək durmağa çağırırdılar. Onlar Rus Çarına birləşib türk sultanının üstünə getməyi təklif edirdilər...
Bir müddət sonra rus taxt-tacına hakim olan Boris Qodunov paytaxt Moskvadan İran şahına cavab məktubu yazıb razılığını bildirir və xeyir-duasını verir. Məktubda İran şahı “rus çarının qardaşı” adlandırılır. Qodunovn göndərdiyi qramotada İran şahı haqda belə deyilirdi: “Qədim pers şahlarının irsini davam etdirən, müsəlman tayfalarının rəhbəri, misilsiz ordu sərkərdəsi, ali mərtəbəyə yüksəlmiş, abırlı və həyalı, cəsur və məğlubedilməz, humayun quşuna bənzər, şahlar şahı hesab edilən, şan-şöhrətli, zəfərli, şərəfli və ali, Pers və Şirvan torpaqlarının hakimi, İran və Turanın idarəçisi, Şahənşah qardaşıma...”
Məktubdan da bəlli olduğu kimi o dövrün rus çarları qədim İran eposlarının qəhrəmanları Firudin, Cəmşid, Key Xosrov, Key Kavus, Dara və İskəndəri gözəl tanıyırdılar, Müştər və Mərrux ulduzları haqda məlumatları vardı, sasani şahları Bəhram və Nuşirəvanın kim olduğunu bilirdilər. Deməyə ehtiyac yoxdur ki, rus çarları həmin subkulturial anlayışları nəinki qavrayır, həm də hörmətlə yanaşırdılar, özününkü hesab edirdilər, əks təqdirdə aqil İran idarəçiləri həmin bənzətmələri çarın nəzərinə çatdırmazdılar. Demək, hər iki səltənət idarəçiləri həmin sosial-kulturoloji mühitin yetirmələri, eyni ünsiyyət tematikasının daşıyıcıları idilər. Qədim epoxalarda Rus dövlətçiliyi və Pers şahlığı arasında sərhəd yox idi, eyni ari-slavyan sivilizasiyasının subyektləri idilər. Avrasiya qitəsində eyni sivilizasiya bərqərar olmuşdu. Bütün qitə dərin kökləri Hiperboriyaya gedib çıxan etnoslar birliyinin rahat yaşayıb anlaşdığı bir məkana çevrilmişdi. Həm slavyan çarları, həm də ari şahları eyni intellektual bazaya malik olaraq, eyni kosmogenetik kökə söykənirdilər.
Nə Qafqaz dağlarında, nə də Aral dənizi hövzəsində yaşayan xalqlar üçün keçilməz sədlər yox idi, hamı bir-biri ilə qaynayıb qarışmışdı. Bir məsələ də var idi ki, ərazilərin çoxu, əsasən də Qafqazın çox hissəsi suyun altında idi, gəmiçiliyin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi ruslar isə buralara rahatlıqla üzür, çox vaxt xırda məskənlər salırdılar. Eramızdan əvvəl 5-3-cü minilliklərdə suyun səviyyəsi o qədər yüksək idi ki, Aral dənizi Xəzər dənizinə, Xəzər dənizi isə Qara dənizə bitişmişdi. İndi həmin qurumuş ərazilərdə boz çöllüklər və qumlu səhralar yaranmışdır. Amudərya çayı da Volqa kimi Xəzərə tökülürdü. Suyun səviyyəsi təxminən 50 metr indikindən yüksəkdə idi. 17-ci əsrə aid olan tarixi xəritələr də bunu sübut edir. Cəlilabad və Bərdəyə kimi ərazilərimiz suyun altında idi, bu şəhərlər port-şəhərlər sayılırdı.
İran ərazisinə idarəedici aristokratiyanı təşkil edən qədim rus soyları da məhz gəmilərdə üzüb gəlmişdi. Bu miqrasiyanın bir ucu Nuhun gəmisi ilə bağlı hekayətə gedib çıxır. Nuh köçü mifik rus diyarı Hiperboreyadan- indiki Arktika ərazisinin donması nəticəsində gəlmişdi. Ararat-Orattı-Tartariya əlaqəsinin tədqiqi ayrıca monoqrafiyalarnın, elmi işlərin mövzudur. Qədim Şumer və Babil mətnlərində qədim İranın möhtəşəm Avan və Arata şəhərlərindən danışılır. Arat, Orat- elə orattıların yaşadığı indiki Talış ərazisində idi. Firdovsinin “Şahnamə”sində göstərilən Turan ərazisi Qədim Tartariya idi, üzdən də göründüyü kimi, oxşar adlardır. Tartariyanın şimal hissəsindən köçüb gələn göygöz, sarışın ruslar qədim adı Orattı olan Talış dağlarında məskunlaşmışdılar ki, Tartariya adını orattı xalqı öz adında saxlamışdı. Talışda yaşayan indiki şıxların- sak varislərinin hətta xarici görünüşünə baxarkən qədim ari-slavyan antropologiyasına bağlılıqlarını müəyyən etmək olur. Daariyadan gələnlər keçmiş diyarlarının izini şah Daranın adında da saxlamışdılar. Qədim İran aristokratiyası Əhəmənilər sülaləsinin Polovets çöllərindən gəlmə olması haqda mənbələrdə məlumat vardır. Dara adı rusların “dar bojiy”, yəni “Allahın vergisi” ifadəsi kimi açılır. Şah Kirin isə əsl adı Kiruşdur ki, bu da qədim slavyan dilində “xoroş”- yaxşı, yəni adil şah mənasındadır.
Nizami “Leyli və Məcnun” əsərinin müqəddiməsində göstərir ki, Şirvan şahı Axsitan şairə göndərdiyi məktubda öz aristokrat nəslinin Kəyanilərə gedib çıxması ilə qürrələnirdi. Key Kavus, Key Xosrov kimi İran şahlarının mənsub olduğu Kəyanilərin- Kiy nəslinin qədim Kiyevdən gəlmə knyaz soyu olması haqda elmi-tarixi ədəbiyyatda çox yazılıb. Bu isə mənbələrdə göygüz və sarışın göstərilmələrinə rəğmən qədim Azərbaycan aristokrayasının ari qanı olması ilə yanaşı, həm də rus kökünə bağlılığına dəlalət edir. O cümlədən, Bərdənin qədim Parta- rus gəmilərinin dayandığı port olması fikrimizin üzərinə qayıtmaq yerinə düşü. Həm Cəlilabada, həm də Bərdəyə rus gəmiləri üzüb alver edirdilər. Hər iki məntəqə port olduğundan, ikisində də o dövr üçün çox önəmli olan bazarlar vardı. O cümlədən hər iki şəhərin arxeloji qazıtılarında qədim ari-slavyan atributikasına xas detalların, çaxır dəzgahlarının və ev heyvanlarından donuz sümüklərinin çıxması bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirir. Tərtər rayonu adının da qədim Tartariya adı ilə uzlaşması şəhərlərimizin qədim Tartariya imperiyasının əraziləri olması anlamına gəlir. O cümlədən, qədim təsvirlərə əsasən Nüşabənin əslində bir rus gözəli olması fikrinə yol açılır.
İran mifologiyasında və əsatirlərində yer almış Rüstəm Zal, Xosrov kimi qəhrəmanlar da məhz şimal ellərindən gələn rus bahadurları idi. Ərşakilər sülaləsinin kökü Aral hövzəsi ətrafından köçüb gələnlərdir. Arsak adının arsk-rusk-ruskiy variantları vardır. Sak tayfası maqlar kimi az sayda xüsusi elit tayfa olmuşdur ki, qədim dövlətlərin və sivilizasiyanın kökündə onlar dururdu. O cümlədən, “şahlıq” dinastiyası özü birbaşa saklara bağlıdır. Qədim İran aristokratiyasının qanında rus qanı axır.
Antik dövr mənbələrində tez-tez adı çəkilən skiflər və yaxud sakların hansı xalqın ulu babaları olması ilə bağlı mübahisələr səngimir. Versiyalardan biri də skiflərin məhz rusların sələfi olması mülahizəsidir. Eramızdan əvvəl 6-7-ci əsrlərdə, Midiya çarı Kiaksarın vaxtında İranda skif tayfaları hökmdarlıq edirdilər. Eramızdan əvvəl 3-cü əsrdən eramızın 3-cü əsrinə kimi İranda hökmranlıq etmiş Arşakilər sülaləsi sak- slavyan mənşəli idi. Mənbələrdə də göstərildiyi kimi, qədim İran şahlarının hamısı sarışın bənizli və göygözlü idilər. Bu qədim boydan bizi nə qədər uzaq məsafə və dumanlı durum ayırsa da, yaxın vaxtlara kimi onların dəqiq koordinatlarını müəyyən edən adamlar vardı. 1693-ci Andrey Lızlov adlı rus müəllif “Skifiya tarixi” adlı kitab yazmışdı. 1-ci Pyotrun vaxtında çap olunmuş xəritələrdə isə Şimal Buzlu okeanı Skif dənizi kimi göstərilir. Qədim ruslar Şərq mənbələrinə müxtəlif adlarla düşmüşlər, bunların içərisində saklab və saksin etnonimləri üstünlük təşkil edir. Ərəb mənbələrində slavyanlar saklab adlandırılırlar. Saksinlər isə Rusiyanın cənub çöllərində və Orta Asiyada yaşayan sakların qədim adıdır.
II hissə: İudey Prediktorunun əlində olan akademik sistem rusların tarixdəki rolunu aşağılamaq və cılışlaşdırmaqla məşğuldur
Etrusklar eramızdan əvvəl 1-ci minillikdə, hələ Roma imperiyası təşəkkül tapmamışdan qabaq Avropanın cənubunda, Apenin yarımadasında yaşamış və dünya mədəniyyət tarixində öz silinməz izini qoymuş xalqdır. Etrusk arxitekturası, heykəltəraşlıq sənəti və freskaları heyrət doğurur. Müasir akademik tarix elmi etruskların kim olması haqda bir neçə versiya söyləyir. Etrusk adının özü də onların kimliyi haqda çox söz deyir. Adından da göründüyü kimi, etrusk- et-rus, yəni elə rus deməkdir. Təsadüfi deyil ki, onlar özlərini Rasenna, Rasna adlandırırdılar. Yunan filosofu Stefan Vizantiyskiy etruskları sloven tayfası hesab edirdi. Etruskların İtaliyada yaşadığı əsas məskənlərdən biri Perugia şəhəridir. Həmin şəhərin latınca əsl adı Perusiadır ki, bu da elə Rusiya mənasındadır. Akademik Çudinov Perugiada tapılmış sarkofaqın üzərində “Se Rusa Perizia”, müasir ruscada “Bura Rusiya torpağıdır” sözlərini oxumuşdur. Alimlər bir çox etrusk yazılarını rusca oxunuşunu açmşlar.
Uzun müddət idi ki, etruskların hansı xalqın əcdadı olması haqda müzakirələr bitib tikənmirdi. Qəbir daşları, vaza, heykəl, güzgü və əntiq əşyalarının üzərində 9 mindən çox etrusk yazı tapılmışdır. Di gəl ki, yəhudi alimləri onların düzgün oxunmasına imkan vermir, rusla bağlılığını gozlədirdilər. Hətta bir müddət elmi camiədə “etruscum non legitur”- “etrusk yazıları oxunmur” ifadəsi də yaranmışdı. Lakin rus alimləri Gennadi Qrineviç və Valeri Çudinov işə qarışdıqdan sonra həqiqət üzə çıxdı. Məlum oldu ki, etrusk yazılarını heç oxumaq da lazım deyil; istənilən rus onları asanlıqla oxuyub başa düşmək iqtidarındadır! Hətta etrusk hərfləri indiki Kirill hərflərinin tam oxşarıdır. Qeyd edək ki, bir çox etrusk yazılarının tarixi e.ə. 4-3-cü minilliklərə gedib çıxır. Həmin ərəfədə hətta qədim Şumerdə yazı sənəti hələ təşəkkül tapmamışdı. Ənənəvi tarixşünaslıqda nədənsə belə məsələlərdə susmağa üstünlük veriilir.
Qərb elmi kluarlarında “Ex Oriente lux” (Şərqdən işıq) təfəkkürü formalaşmışdır ki, məğzində dünya mədəniyyətinin qədim İsrailin olduğu ərazidən kök götürdüyünü qabartmaq durur. İudeylərin əlində olan akademik elm ciddi-cəhdlə sübut etməyə çalışır ki, ən qədim sivilizasiya Misir-Babil ərazilərində təşəkkür tapmış, Qərbi Asiyadan dünyaya yayılmış və yəhudi dinləri qismində Avropaya keçərək inkişaf estafeti götürmüşdür. Qoy xalqlara yeridilir ki, dünya indiki mədəni nailiyyətlərinə görə yəhudiliyə borcludur! Tarixdə ari və slavyan izi isə ciddi-cəhdlə silinir və ört-basdır edilir.
İudey Prediktorunun əlində olan akademik sistem rusların tarixdəki rolunu aşağılamaq və cılışlaşdırmaqla məşğuldur. Ümumdünya elmi camiəsinin rusları hər hansı məsələdə irəlidə görməmək istəyi göz önündədir. Qədim sivilizasiyaların rusa bağlılığı və ümumdünya mədəniyyat tarixinin inkişafında rusların rolu yalnız indilərdə araşdırma mövzularına çevrilib və əlbəttə, bu tendensiya iudey kaqalını narahat etməyə bilməz. Narahatlığın səbəbi aydındır: bütün dünya yalnız yəhudiləri qədim xalq kimi qəbul etməli, bütün qədim mədəniyyətlərin kökü yəhudiliyə bağlanmalı, dünyanın qoy xalqları yalnız yəhudini Allahın seçilmiş xalqı və mədəniyyət mənbəyi bilməlidir. Digər xalqlar yəhudinin quyruğunda sürünərək öz yerlərini bilməlidirlər. Mədəniyyət yaradan və Allahın xilasedici missiyasını yerinə yetirən ari-slavyan toplumu ortadan qaldırılmalıdır ki, İud kaqalı meydan sulaya bilsin.
***
Roma sivilizasiyası məhz rusların təsiri nəticəsində təşəkkül tapmışdır. Rusların ulu babaları olan etruskların yaratdığı Etruriya şəhər-dövlətlər birliyi bütün Roma torpaqlarını öz təsiri altına salmışdı. Alman alimi Hans Günter göstərir ki, üç axırıncı Roma imperatporu etrusk olmuşdu. Etrusk inamı romalıların rituallarına da oturmuşdur.
***
Rusların ordu halında İran və Qafqaz torpaqlarında peyda olması 7-ci əsrə təsadüf edir. Məhz həmin vaxt bizim ərazilər indiki Avropa Birliyinin sələfi olan Bizans ordularının tapdağı altında qaldı. Bizans imperatoru İrakli böyük bir qoşunla Sasani İranına hücuma keçdi. Bu barədə tarixi mənbələrdə informasiya olmasa da, Nizami Gəncəvi və digər ünlü şərq şairlərinin əsərlərində kifayət qədər məlumat yer alıb. O cümlədən 16-cı əsrə aid olan rus mənbəsində (“Stepennaya kniqa”) göstərilir ki, İraklinin vaxtında ruslar İran şahı Xosrovun yanına yollandılar. Şirvan sarayının rəsmi şairi Xaqani tərəfindən qələmə alınan bir qəsidədə 73 gəmidən ibarət rus donanmasının Lənkəran yaxınlığında yerləşən Sari limanına gəlməsindən bəhs edilir. Şirvanşah Əbul-Müzəffər Axsitana yazdığı qəsidədə rus hücumuna işarə edən Xaqani rusları da xəzərlər kimi şaha itaət etməməkdə qınayır. O, şaha müraciətlə yazır: “Rus və xəzərlər xəstələniblər ki, Tac sahiblərini inkar edirlər”.
1894-cü ildə belçikalı alim Frans Kyumonın ictimailəşdirdiyi Bizans imperatorluğu tarixinə aid sənədlərdə göstərilir ki, 860-cı ildə ruslar 200 gəmi ilə Konstantinopol divarlarına yan aldılar. 9-cu əsrdə yaşamış ərəb alimi əl-Yaqubi “ar-rus adını almış əl-məcuslar”ın İspaniyanın Sevilya vilayətinə hücumundan bəhs edir.
Kiyev Rusiyasının 12-ci əsrə aid olan “Jitie i xojdenie iqumena Daniila” (İqumen Daniilin həyatı və səfəri) adlı ədəbi əsərində rus dindarlarının “drujina” halında 1106-1108-ci illər arasında Yerussəlimə- Müqəddəs torpaqlara səfərindən bəhs olunur. Pravoslav dindarı Daniilin rəhbərlik etdiyi qrup novqorodlular və kiyevlilərdən təşkil olunmuşdu. Səfər zamanı pravoslavlar Şərqin bir sıra mühüm şəhərlərinə baş çəkmişdilər. Əsərin təhlili göstərir ki, ruslar həmin dövrlərdə Şərq ölkələrinin iqtisadi, siyasi və coğrafi vəziyyəti barədə geniş məlumatlara malik idilər. Məşhur arxiyepiskop Dobrınya Andreykoviç də Novqorod və Pskov əhlindən ibarət qruplarla Konstantinopola səfərlər etmişdir. Konstantinopol o zaman ruslar üçün müqəddəs şəhər sayılırdı. İndiki adı İstanbul olan şəhərin rusların əlində olması və uzun əsrlər boyu Çarqrad adlanmasını çoxları bilmir.
Yeni xronologiyada Bizans imperatoru Andronik slavyan çarı kimi səciyyələndirilir. İpatyevsk əlyazmasında o, Kir Andronik adlandırılır və bildirilir ki, “6673-cü ildə Konstantinopoldan Yaroslav Qalitskinin yanına gəldi”. Nosovski və Fomenko isə araşdırmalarında göstərirlər ki, Andronik Komnin əslində Bizans yox, Rusiya çarı olmuşdur və Vladimir qalasında yaşamışdır. Andronikin oğlu Manuilin Tavroskifiyada (Kiyev və Vladimir-Volın Rusiyası) səfir qismində olduğu haqda mənbələrdə məlumat vardır.
Araşdırmalar göstərir ki, Yaxın Şərq ərazilərində çoxlu rus məskənləri vardı. Şərqin bir çox böyük şəhərlərində olduğu kimi Konstantinopolda da rus koloniyası mövcud idi. Məhz Konstantinopolun rus məhəlləsində yaşayan rus müəllif Nikita Xoniat Bizans tarixinin 1118-ci ildən 1206-cı ilə kimi dövrünü qələmə almışdır. O göstərirdi ki, Bizans imperiyasının ən çətin dövrlərində Qaliçiya-Volın knyazı Roman Mstislaviç öz qoşunu ilə köməyə gəlmiş və imperiyanı məhv olmaqdan məhz ruslar xilas etmişdir.
Rus alimi Evqraf Petroviç Savelyev “Kazaklığın qədim tarixi” kitabında 9-10-cu əsrlərdə yaşamış ərəb tarixçisi Əl-Məsudinin əsərlərinə istinadən bildirir ki, 812-ci ildə ruslar 500 gəmi ilə Volqa ilə üzərək Xəzər sahillərinə yan almışlar. Məhəmməd Həssən “Təbəristan tarixi” əsərində göstərir ki, 909-cu ildə ruslar 16 gəmi ilə Xəzər dənizinə üzdülər və Abesunq sahillərinə çıxdılar. Kuban əzazilərində yaşayan və Don çayında üzən ruslar haqqında Əbül-Qasimin “Yollar və dövlətlər kitabı”nda və İbn Rüşdinin qeydlərində də rast gəlinir. Bütün bunlar qədim ruslarda gəmiçiliyin yüksək səviyyədə inkişafından xəbər verir.
Orta əsr İran tarixçiləri Nəcib Həmədani, Zəkəriyyə əl-Qəzvini və Əbül Müayad Bəlxinin əsərlərində də şimalda yaşayan qüdrətli rus tayfaları haqda məlumatlar yer alıb. Gürcü mənbələrində göstərilir ki, 1174-1175-ci illərdə Bakı qalasının divarları önündə Bizans imperatoru Andronik Komnin, gürcü çarı 3-cü Georgi və Şirvanşah Axsitanın birləşmiş qoşunları rus ordusuna qarşı döyüşməli olmuşlar. İudey-xazar yazışmalarında göstərilir ki, 10-cu əsrdə rus qoşunları Makedoniyanın Roman sülaləsindən olan imperatoru ilə vuruşmuşlar; Xelq adlı rus çarı Konstantinopolun və Makedoniyanın birləşmiş qoşunlarına qarşı döyüşü uduzur, öz vətəninə qayıtmağa utanır və Persiyaya tərəf gedərək oralarda itkin düşür. 10-cu əsrdə digər Makedeniya imperatoru İoann da ruslarla üzbəüz gəlir. Ərəb coğrafiyaşünası və səyahətçisi İbn-Xaykal göstərir ki, rus knyazı Svyatoslav Bulqar şəhərini aldıqdan sonra Rum və İspaniya üzərinə yeriyir. Bu yürüş zamanı o Filippopol şəhərini ələ keçirir. Bizans imperiyası və uzaq İspaniya ərazisinə rus drujinalarının bu cür möhtəşəm yürüşləri qədim Rusiyanın möhtəşəm hərbi qüdrəti haqqında təsəvvür yaratmağa imkan verir.
Kiyev Rusiyasının qədim əlyazmalarından biri “Ötən illərin povesti”dir (“Povest vremennıx let”). 11-12-ci əsrlərdə yazılması ehtimal olunan əsərdə göstərilir ki, 945-ci ildə Rus ilə Bizans arasında müqavilə bağlandı. Rus tərəfdən müqaviləni imzalayanlar Sfandr, Prasten və Froutan idilər. Bu adların məşhur İran qəhrəmanları İsfəndiyar, Rüstəm və Firudinun adları ilə uyğunluğu ilk baxışda nəzərdə çarpır. 10-cu əsrdə Saltovo Rusiyası artıq slavyan, varyaq və Pribaltikadan gəlmə tayfaların yaşadığı məkana çevrilmişdi, amma İran markaları hələ də rus sərkərdələrinin adlarında qalmışdı. İnteqrasiya o səviyyədə idi ki, hətta slavyan olması şübhə doğurmayan xorvat etnosunun adı belə İran mənşəlidir.
Slavyan şəhərlərinin çoxunda rus tacirləri Xarəzm, alan və fars tacirləri ilə birgə yaşayırdılar. Həm xarəzmlilər, həm də saltovo-alanlar zərgər işinin və metalçılıq sənətinin məşhur ustaları kimi tanınmışdılar. Avrasiya qitəsində eyni xalqın adı qərbdə- Polşa və Macarıstan civarlarında kaliş idisə, cənub-şərq ərazilərində xarəzm adlanırdı. O dövrlərdə dəmirçilik və metal üzərində naxışlama işləri məhz burada yüksək inkişaf etmişdi.
9-10-cu əsrlərdə Şərqi Avropa ərazisi ari və slavyan tayfalarının müştərək yaşadığı əraziyə çevrilmişdi. Yeri gəlmişkən, Şərqi Avropa termini bu yaxınlarda yaranmışdır. Ta qədimdən bura Tartariyanın qərbi, yəni Rusiyanın bir hissəsi sayılmışdır və xəritələrə də məhz belə düşmüşdür. Həmin dövrlərə aid mənbələrdə Rusiya “uzununa Konstantinopol dənizindən İrtış çayına kimi, eninə isə Dərbənddən tutmuş Bulqara kimi” göstərilir. Tatarların hakimlik etdiyi qədim Bulqar səltənətində məscidləri Ermənistan və Azərbaycan ərazilərindən gəlmiş ustalar tikirdilər. Kremlin Şirvandan olan azərbaycanlı usta tərəfindən tikilməsi haqda məlumat vardır.
III hissə: Sandıqların içində cehizlik qab-qacaq, üstündə isə qonaqlar üçün istifadə olunan yorğan, döşək, balışlar, bir sözlə, yataq dəsti saxlayırdılar
Söylənilir ki, 1367-ci ilin yanvar ayının 5-də şaxtalı və çiskinli bir gündə, səhər erkən Şamaxıda əyin-başlarına uzun boz kürklər, qara xəz papaqlar, ayaqlarına qırmızı uzunboğazlar geyinmiş on süvari və arxalarına hədiyyə tayları yüklənmiş xınayı rəngli yeddi köhlən at Şirvanşahlar sarayının günçıxan baş darvazasından həyətə girir. Yolçular Moskvan böyük knyazı Dmitriy İvanoviçin yazılı ərzini gətirmiş, taylardakı ərməğan kimi samur dəriləri, məhşur Vladimir kürkləri, çex büllur güldanları və çini qab dəstləriylə Şirvan hökmdarını şərəfləndirmişdilər. Rusiya sarayından dövlət karetası ilə təşrif buyurmuş boyar Baratınski kazaklara xas bir çılğınlıqla gətirdiyi məktubun məzmunuyla Şirvan hökmdarını məlumatlandır. Rus karvanıyla birgə gəlmiş şahlığın Moskva knyazlığındakı səfiri Qafur bəy tərcüməçi işini görür. Şirvanşahlar diyarının və tamam Azərbaycanın ali memarı və baş inşaatçısı kimi məhşur olan Əlis Sübhan oğlu Kərəmli Şirvani Moskvaya nəhəng bir tikintinin tikilməsinə çağırılır. Memar Əlis bəy Yaxın Şərqdə, Qafqazda, Persiyada, Hindistanda tanınmış mahir usta idi.
Qədim sak torpağı olan Şəki evlərinin interyerində xalq məişətinin ayrılmaz hissəsi olan dekorativ tətbiqi incəsənət ünsürlərinə daha geniş yer verilirdi. Tətbiqi incəsənətin, xüsusən xalq incəsənətinin sadəliyi yaşayış kompleksinin ansamblında özünəməxsus yer tuturdu. Təbii görünüşünü saxlayan belə ünsürlər interyerdə göz oxşayır və öz sadəliyi ilə diqqəti cəlb edirdi. Şəki evlərində interyerin bədii zənginliyi rəngarəng kaşı lövhə, güzgü, rəngli şüşəli şəbəkə, buxarı, həmçinin palaz, müxtəlif serviz, qab-qacaq və digər ev əşyaları hesabına tamamlanırdı. İnteryerdə daha geniş yayılmış tətbiqi sənət növü divar rəsmləri idi. Sak zadəganları yayaşan ərazilərdə divar naxışları yalnız saray və dini tikililərin deyil, həmçinin yaşayış evlərinin memarlığında da istifadə olunurdu. Tikililər üzərində olan yazılarda memarlarla yanaşı get-gedə bədii tərtibat ustaları- singir həkkaklarının, xəttatların, mozaika ustaları və başqalarının adlarının çəkilməsi də səciyyəvidir ki, bu da tərtibat məsələlərinə marağın artması, eyni zamanda binaların bədii obrazının yaradılmasında onların rolunun yüksəlməsindən xəbər verirdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, daha sadə və daha ucuz başa gələn divar yazısı- nəqşkarlıq əsasən nadir və əzəmətli saraylarda, dini tikililərdə tətbiq olunan bahalı kaşı dekorasiyalarla paralel olaraq istifadə olunurdu.
Qədim Azərbaycan evlərində interyerin formalaşmasında divar oyuqları- taxçalar böyük rol oynayırdı ki, taxçalarda da sandıqlar və mücrülər saxlanırdı. Sandıqlar taxtadan hazırlanıb, xarici səthi boyalarla rənglənmiş və uzərində parıldayan dəmirdən çarpazlaşdırılmış zolaqlarla rombşəkilli naxışlar işlənmiş qapaqlı bir qutudur. Müasir sandıqlara bədii gözəllik müxtəlif boyaların əlvan ahəngi üzərində qurulur. İndiyə kimi sandığın öz quruluşu demək olar ki, dəyişməyib. Sandıqlar bir-birindən ancaq ölçüsü və üzərindəki müxtəlif naxışlarla seçilirlər. Sandıqların içində cehizlik qab-qacaq, üstündə isə qonaqlar üçün istifadə olunan yorğan, döşək, balışlar, bir sözlə, yataq dəsti saxlayır və onların üstünü xüsusi örtüklərlə örtürdülər ki, bu da evin interyer tərtibatındakı digər ünsürlərlə- buxarı, xalça, rəf və s. ilə bir vəhdət təşkil edirdi. Evdə bir neçə sandıq ola bilərdi. Daha bəzəkli və yüngül əşyalar rəflərə yerləşdirilirdi. Buraya bahalı qablar da qoyulurdu.
Qədim zadəgan evlərini bəzəyən ünsürlərdən biri də xalçadır. Avrasiya qitəsindəki bir çox xalqlar öz evlərini xalçalarla bəzəyirdi. Xalçalarla yalnız döşəmə və divarları deyil, hətta stol, skamya, sandıqların üstünü örtürdülər.
Sandıqçılıq sənətinin inkişafı ilə bağlı məcməyi (sini) bəzəyən rəssamların da işi artmışdı. Məcməyilərdə yalnız gözəl gül və yarpaqlardan ibarət kompozisiya deyil, həmçinin səhnə sujetləri də təsvir olunurdu. Bu cür məcməyilər həm də evin daxili görünüşü, interyerin tərtbatında böyük rol oynayırdı.
İpəkçiliklə birbaşa bağlı olan nadir sənət sahələrindən biri də naxış tikmə hesab olunur. Əsrlər boyu ev məşğuliyyəti olaraq, qadın fantaziyasının zəriflik və zənginliyini üzə çıxaran naxış tikmə zaman keçdikcə kişilərin də məşğuliyyətinə çevrilərək, xırda əmtəə istehsalını təşkil etmişdir. Sonralar bədii naxış tikmənin sürətlə inkişafı emalatxanalar arasında ixtisaslaşmaya imkan yaratmışdır. Ötən əsrin yazı mənbələrindən məlum olur ki, Şəkinin təkalduz ustaları öz orijinal əl işləri ilə nəinki Zaqafqaziya şəhərlərini, hətta Moskva, Sankt-Peterburq, Vladiqafqaz, Pyatiqorsk kimi şəhərləri də təmin edirdilər. Onların valehedici işləri Qərbi Avropaya qədər gedib çatmışdır. Xalça məmulatları ilə yanaşı ev sahibləri həmişə təkalduzdan hazırlanan naxışlı tikmələri də qoruyub saxlamağa və onları nəsildən-nəsilə ötürməyə çalışmışdılar. Xüsusi üsulla hazırlanmış “təkalduz” tikmələr müxtəlif məqsədlə döşək-mütəkkə, böyük və balaca balışlar, çarpayıların üzərində olan örtüklər, stol süfrələri üçün istifadə olunurdu. Qadınlar ev başmaqları ilə yanaşı, həmçinin araqçın, kişilər üçün gecə papaqları, tənbəki üçün torbaları da təkalduz naxışları ilə bəzəyirdilər. Təkalduzla işlənmiş böyük balışlara söykənərək xalça üzərində oturmağı sevənlər Cənubi Azərbaycanda günümüzdə də az deyil.
Evlərin interyerində habelə xovsuz (tüksüz) xalçalar da geniş istifadə olunurdu. Palaz, kilim, şəddə, verni, sumax kimi ornament motivlərinin işlənməsi baxımından müxtəlif olaraq onların hər birinin evdə öz yeri var idi. Alimlərin fikrincə, keçədən olan bəzəkli xalçaların hazırlanması bir çox xalqlarda köçəri həyat tərzi keçirən və maldarlığın insanların əsas məşğuliyyətinə çevrildiyi vaxt təşəkkül tapmışdır. Olduqca möhkəm, isti və yumşaq olan bu xalçalar geniş şəkildə köçərilərin məişət həyatında istifadə olunurdu. Torpağın üzərinə salınmış və alaçıqların divarlarında asılan keçə xalçalar şaxta və yağış, nəmişlik və bürküdən qoruyurdu. Daha sonra bir çox köçəri xalqlar oturaq həyat tərzi keçirməyə başlayanda, xalçalarla döşəmələri örtür, hörmə, yaxud daş divarlara pərdə çəkirdilər. Xalçaların üzərində yatır, daha qalın və gözəl işlənmişlərdən isə ədyal kimi istifadə edirdilər. Bu gün keçədən hazırlanmış xalçalar öz tərtibatına görə yüksək qiymətləndirilir.
Məişətdə işlənən bu əşyalar sözügedən zamanda yaşayışın əsas hissəsini təşkil edirdi. Bu, “ev” anlayışı ilə bağli olan həyat tərzinin ayrılmaz hissəsidir və şəxsi tələbatları üçün bunları düzəltmək insan əməyi olmadan mümkün deyil. Ev avadanlıqları və məişət əşyaları insan tərəfindən mənimsənilir, ətraf mühitə tamamlanır, ona görünüş verilir və bu əsaslarla yaşayış tərzinin memarlıq üslubu çərçivəsinə daxil olur.
Ənənəvi məişət əşyaları sırasında, hər şeydən öncə suyun çıxarılması, daşınması və saxlanılması üçün olan borular yada düşür. Qədimdə suyu quyular və bulaqlardan çıxarırdılar. Bu vəzifə əsasən qızlara və cavan evli qadınlara aid idi. Səhər tezdən onlar çiyinlərində güyüm evdən çıxırdılar. Belə güyümlər son dərəcə ağır idi, misdən düzəldilmişdi. Mis qab bir sıra müsbət keyfiyyətlərə malikdir və buna görə də məişət əşyaları sırasında üstünlük təşkil edirdi. Mis qabda su, yemək, həmçinin ev quşları üçün də buğda və dən saxlayırdılar. Suyun davamlı ehtiyatının saxlanması üçün tutumlu gil güyümlərdən istifadə olunurdu.
Gil- qədimdən geniş yayılmış, insan tərəfindən mənimsənilmiş təbii xammaldır. Bu xammalın yüksək ahəngdarlığı həmin materialdan məişətdə vacib olan çoxsaylı əşyaların, əsas etibarı ilə də qab-qacaq, təzə bəzək və bütün mümkün olan məişət şeyləri hazırlamağa imkan verirdi.
Yaşayış evi tikmək üçün dağlıq ərazilərdə və çay kənarlarında yaşayan əhali çay-qaya daşlarından, saf torpaqlı yerlərdə palçıqdan, çiy və bişmiş kərpicdən, meşə materiallarından, qarğı-qamışdan istifadə edirdi. Əhali tikintidə çay daşından üç şəkildə: təbii halda, sındırılmış formada və nəhayət, həndəsi şəklə salınmış kubik formasında istifadə edirdi. Keçmişdə olduğu kimi, indi də əhali çay hövzələrindən daş yığır, xüsusi alətlər vasitəsilə onları lazımi şəklə salır və bir yerə toplayaraq araba, yaxud yük avtomobilləri ilə istənilən yerə aparır. Çaylaq daşları ilə kərpic bir-birinə ən müxtəlif variantlarda birləşir.
Ev inşasında əhalinin istifadə etdiyi ən geniş yayılmış tikinti materialları çiy kərpic idi. Çiy kərpic- açıq havada qurudulmuş palçıq materialdır. Ev tikənlər çox vaxt onu inşa edilən evin həyətində hazırlayır, həyətdəki torpaqdan istifadə edirdilər. Çiy kərpicin hazırlanmasında əsasən torpaqdan, samandan və sudan istifadə olunur. Keçmişdə çiy kərpic kəsmək üçün hazırlanan qarışığa peyin də əlavə edirdilər və bu qarışıq qıcqırdıqdan sonra istifadə olunurdu. Çiy kərpic altı olmayan taxta formalara doldurulmuş məhlulun havada qurudulması ilə əldə olunurdu. Çiy kərpic tamamilə ekoloji təmiz materialdır. Çiy kərpicdən hörülmüş divar minimal istilikitirmə qabiliyyətinə malikdir, bu da soyuq mövsümdə evi isti, isti mövsümdə evi sərin saxlayırdı. Həm də evin divarları odadavamlı olurdı.
IV hissə: Şərq, eləcə də Qərb əsilzadələri rus qadınlarına evlənməyi şərəf bilirdilər
Ticarətdən çox rusların hərbi qüdrəti dünyada məşhur idi. Qərblilər kimi, Şərq hökmdarları da tez-tez kömək üçün rus drujinalarına müraciət edirdilər. İstər Bizans imperatorlarının, istər ərəb-fars əmirlərinin, istərsə də Bağdad xəlifələrinin sarayında hökmən muzdlu slavyan qvardiyası olurdu, ya da müharibə təhlükəsi yaranan zaman çağırılırdı. 10-cu əsrdə islam xəlifəliyi uğrunda Əmin və Məmun arasında qızğın mübarizə başlanarkən saray şairi əl-Xureymi yazırdı: “Hanı xəlifəni qoruyanlar?.. Hanı slavyan döyüşçülər?”. 988-ci ildə Dərbənd əmirinin xidmətində slavyan və finlərdən ibarət qoşun durmuşdu. 12-ci ərsdə Qafqazda yaranmış ari dövlətciklərini Şərqdəki semit hücumlarından rus drujinaları qoruyurdu. Səlcuq sultanı Ələddin Keyqubad slavyan, varyaq və qıpçaqları əsgəri xidmətə götürmüşdü, mənbələrin yazdığı kimi, “rus qoşunu” yaratmışdı. 1370-ci ildə Çin imperator ordusunun tərkibində polovets və alanların da qatıldığı ayrıca rus polku vardı ki, Pekin kənarında məskunlaşmışdı.
Nizaminin “İskəndərnamə” poemasının ruslarla bağlı maraqlı detallarından biri də odur ki, Makedoniyalı İskəndərin qoşununda həm də rusların xidmət etdiyi üzə çıxır. Belə ki İskəndər İran şahı Dara ilə müharibədə Rum, Misir və firəng döyüşçüləri ilə yanaşı, Rus elindən də döyüşçüləri köməyə çağırır. İskəndər onların hərbi qabiliyyətlərini tərifləyərək “igid” adlandırır. Eyni notlara həmin hadisələri təsvir edən digər Şərq şairləri Nəvai və Caminin əsərlərində də rast gəlirik.
Tanınmış rus alimi Mixail Lomonosov göstərirdi ki, Makedoniyalı İskəndərdən təltif qramotası alan slavyan xalqları içərisində novqorodlular və çexlər də vardır. 11-ci əsrdə Vladimir Svyatoslaviçin hökmdarlığı dövründə yaşamış, Novqorod və Pskovun ilk yepiskopu olmuş İoakim öz yazılarında göstərir ki, Makedoniyalı İskəndərin vaxtında slavyanların 3 knyazı vardı: Velikosan, Asan və Avenxasan. Köklərində Həsən duran bu adların Şərq mənşəli olduğu göz önündədir. İoakim göstərir ki, Şərqə yürüşə çıxmazdan qabaq Makedoniyalı İskəndər bu 3 rus knyazına qızıl hərflərlə yazılmış qramota göndərmiş və onları tərifləyərək mədh etmiş, bir növ istila müharibəsinə başlamağın xeyir-duasını almışdı...
İskəndərin göndərdiyi həmin məktubdan da aydın olur ki, həm rus knyazları, həm də İskəndərin təmsil olunduğu Şərq aristokratiyasının etiqad spektri eyni, ya da bir birinə yaxın imiş. İskəndər həm şərqlilərin, həm də rusların sitayiş etdiyi Apollon, Mars və Yupiter tanrılarının, Vender, Venera və Artemida ilahələrinin adını ehtiramla çəkir.
Kazaklığın tarixindən bəhs edən E.P. Savelyev yunan müəlliflərinə istinadən bildirir ki, qədim Makedoniyanın sakinləri slavyanlar idi: “Makedoniya çarlığı süquta uğradıqdan sonra onun əhalisi Baltik sahillərinə köçdü. Həmin xalq Bodriçlər kimi tanınmışdı ki, Makedoniyalı İskəndərin atı və quzğunu əks olunmuş gerbi qoruyub saxlamışdılar. Bodriçlər slavyan dilində danışırdılar. Ptolomey göstərir ki, onlar germanların təcavüzü nəticəsində İlmen və Lovat ətrafına köçərək, orada Xristosun doğuşundan 216 il əvvəl Novqorod və Pskov şəhərlərinin bünövrəsini qoydular. Rus knyazları Makedoniyalı İskəndərə tabe deyildilər, amma ona dünya yürüşündə kömək üçün qoşun yollamışdılar. İskəndərə kömək üçün polyaklar və çexlər də əsgər göndərmişdilər”.
A.A. Bıçkov “Kiyev Rusu. Heç bir vaxt olmamış ölkə? Əfsanə və miflər” kitabında göstərir ki, İskəndər yürüşünü bitirdikdən sonra sloven xalqına, onların Baltik dənizindən Qara dənizə kimi bütün torpaqlara sahib olmaları və bütün hüquqlarla təminatı haqda latın dilində fərman vermişdir. Fərmanda deyilir: “Mən, Makedoniya kralı Filippin oğlu, keçi timsalında monarx, Yupiterin övladı, Nektonova vasitəsilə taclandırılmış, brahmanlar və ağaclarla, Günəş və Ayla həmsöhbət olan, Pers və Midiya şahlıqlarına yiyələnmiş, günçıxandan günbatanadək, cənubdan şimaladək bütün dünyanın fatehi İskəndər. Yüksək biliklərə sahib ali slavyan soyuna və dilinə bizdən, dünyanı idarə edəcək davamçılarımızdan salamlar. Sülh və əmin-amanlıq olsun. Bizə həmişə etibarlı kömək etdiyinizə, sədaqətinizdə səmimiliyinizə, döyüşlərdə mətin və möhkəm olduğunuza görə sizə azadlıq veririk. Şimal torpaqlarından tutmuş cənubda İtaliyaya kimi bütün əraziləri həmişəlik sizə bağışlayırıq. Sizin soyunuzdan başqa heç kəs həmin torpaqlara köçə, yaşaya və qərar tuta bilməz. Əgər sizdən başqa orda kiməsə rast gəlinsə, o sizin qulunuz olacaq, onun nəvə-nəticələri də sizin nəvə-nəticələrinizin qulu olacaq. Fərman bizim hakimliyimizin on ikinci ilində Misirdə, Böyük Nil çayı sahilində yeni tikdiyimiz şəhərdə verilir, böyük tanrılar Yupiter, Mars və Plutonun, böyük ilahə Minervanın razılığı ilə qüvvəyə minir. Şahidlər isə bizim şanlı dokoterimiz Analektus və digər on bir əsilzadədir ki, əgər biz övladsız dünyadan köçəriksə, mirasımıza sahib çıxacaqlar və dünyanın idarəsini üzərlərinə götürəcəklər”.
Bir çox qədim rus əlyazmalarında Makedoniyalı İskləndər rus bahaduru kimi səciyyələndirilir. 17-ci əsrdə yaşamış, müqəddəslik statusu qazanmış pravoslav din xadimi Dmitri Rostovski öz yazılarında Makedoniyalı İskəndərin və onun atası Filippin slavyan xalqından olmaları haqda geniş mülahizələr söyləyir. Müəllif slavyan-rusların İskəndərin sevimli xalqı olduğunu, imperatorun onlara ən geniş imtiyazlar, torpaqlar, hüquq və azadlıqlar verdiyini göstərir. Dmtiri Rostovski İsanın doğuluşundan 310 il əvvəl Makedoniyalı İskəndərin ruslar haqqında qızıl hərflər yazdığı fərmanından bəhs edir. Məlumatın mənbəyi kimi müəllif, 16-cı əsrə aid olan polyak tarixi sənədlərinə istinad edir.
Təəssüf ki, bu cür detallar ənənəvi tarixşünaslıqda öz yerini tapmayıb. Zaman ötdükcə tarixi hadisələrə baxışlar siyasi konyukturaya uyğun dəyişdirilib, silinib, reallıq itib. Həqiqət alt qatlara enərək görünməz olub. Rusların tarixdəki rolu bizim təsəvvür etdiyimizdən də qat-qat çoxdur.
Makedoniyalı İskəndərin məşhur atı tarixi mənbələrdə Bukefal adlanır ki, bu da rusların “Bıkoqolovıy”- öküzbaşlı sözünün işlənmiş formasıdır. Tarixi mənbələrə görə, rus çarı Vladimir Monomaxın atı da İskəndərin atı Bukefalın soyundan imiş...
İskəndərin əsl atasının qəribə rus familiyasına malik Nektonov adlı Misir çarı olması haqda mülahizəmizi açıqlamaq da yerinə düşərdi. Məlumdur ki, İskəndərin anası Olimpiadanın uzun müddət uşağı olmamışdır. Çar Filipp sonsuzluqdan əziyyət çəkmiş və dövrün həkimləri tərəfindən müalicə almışdır. Mənbələrdə adı Nektonab, Nektaneba, Nektonova kimi çəkilən Misir çarı Nektonov isə sehrbazlıq və türkəçarə ustası kimi tanındığından Filippin ailəsini sonsuzluqdan müalicə etmişdir. Ehtimal olunur ki, İskəndər məhv Nektonov adlı həmin çardan dünyaya gəlmişdir. Məlumdur ki, İskəndərin anası Olimpiada o qədər də həyalı imici ilə tanınmırdı, azad həyat tərzi keçirirdi.
Orta əsrlərdə Makedoniyalı İskəndərin sərgüzəştləri haqqında hekayətlər Rusiyada geniş yayılmışdı. Xalq arasında bu hekayətlərə “iskəndəriyyə” (aleksandriyya) deyilirdi. 15-ci əsrdə Rusiyada Aristotelin İskəndərə nəsihətlərindən bəhs edən kitablar da məşhur idi. Həmin kitablar “Aristotel qapıları” və “Sirlər sirri” adı altında geniş yayılmışdı. Ailədə və cəmiyyətdə özünü aparmağın yolları, fizilogiya və gigiyena, siyasət və ictimai işlər barədə məsləhətlər verən bu kitablar astrologiya haqda hərtərəfli bilgilərlə müşayiət olunurdu. Aristotel fəlsəfəsi Şərqdə olduğu kimi, Rusiyada da eyni nüfuza malik idi və hərtərəfli öyrənilirdi. Rus çarı 3-cü İvanın kəsdiyi sikkələrin üzərində Aristotelin adı həkk olunmuşdu.
V hissə: Türkün ari-slavyan sivilizasiyası qarşısında xidmətləri danılmazdır
Bu günün maraq doğuran və diskussiyalara səbəb olan mövzularından biri də dövlətçilik ənənələri minilliklərlə ölçülən İran idarəçiliyinin başına orta əsrlərdə türklərin necə gəlib çıxmasıdır. Necə oldu ki, qızılbaş türklər İranda hakimliyyətə yiyələndilər? Bizə elə gəlir ki, bu, Rusiyada həmin vaxtlarda artıq oturuşan, söz sahibi olan, avtoritet qazanan tatar hakimliyinin təsiri olmadan ötüşə bilməzdi. Məhz türklərin (tatarların) Rusiya kimi strateji əhəmiyyətə malik ölkədə hakim olmaları onların İrandakı taleyində də öz sözünü dedi; enerjili və çalışqan türk soyları İran dövlətinin siyasi kursunu aparmağa etibar edildilər. Və tarix göstərir ki, onlar bu missiyanı şərəf və zəfərlə yerinə yetirdilər. Rusiya və İran dövlətçiliyinin çətin dönəmlərində türklərin qoruyucu sipər rolunu oynamaları şəksizdir. İtaətkar və çoxsaylı türk soylarının əzmi, çalışqanlığı və energetikası həmin dövlətləri tarixin çətin burulğanlarından çıxardı, ayaqda saxladı. Roma imperiyası, Suriya səltənəti, Hind padşahlığı kimi Yer üzündən silinərək getmələrinin, tarixin arxivlərində yer almalarının qarşısını aldı. Türklərin ari-slavyan sivilizasiyası qarşısındakı xidmətləri danılmazdılar. Türklər ai-slavyan sivilizasiyasını məhv olmaqdan qorudular (və sonradan onun çiçəklənməsindən yaxşıca bəhrələndilər). Rusiyada kazakların oynadığı rolu İranda türklər yerinə yetirdi; canları və qanları hesabına imperiyanın sərhədlərini qorudular, nəticədə öz sədaqət və xidmətlərinə görə o vaxtın meyarlarına görə müqəddəs sayılan şahsevən titulu aldılar.
Səfəvi və Tararıstan əlaqələrinə tarixdə çox az diqqət yetirilib. Həmin epoxada həm şimalda, həm də cənubda türklərin əlində olan iki faktiki dövlət formalaşmışdı: biri Rusiyadakı Qızıl Orda, digəri İrandakı Qızılbaş. Hər iki dövlətin adında eyni “Qızıl” sözünün olması da maraqlı təəssürat yaradır. Bu elə eyni coğrafiyanı əhatə edən eyni subkultural ari-slavyan imperiyası demək idi. Sadəcə hərəkətverici qüvvə türklər idi. Bundan başqa, İranda Qızılbaş dövləti formalaşdığı ərəfədə Orta Asiyada faktikli olaraq Türkmənbaş dövləti də fəaliyyət göstərirdi. Diqqət edirsinizsə, yenə də hər iki dövlətin adında eynilik- “Baş” komponenti nəzərə çarpır. Beləliklə, biz eyni Avrasiya kompetensiyasına gəlib çıxırıq. Avrasiya qitəsini əhatə edən ari-slavyan dövlətçiyinin tarixən vuran əli, qoruyucu talismanı, işlək rezervi məhz türklər olmuşlar. İlk əvvəl Orta Asiya çöllərində komplektləşən türklər qədim ari-slayan imperiyasının hərbi bazasına çevrilmişlər. Onların Monqolustan çöllərindən Orta Asiya ərazisinə köçürülməsinin də özəl səbəbləri vardır ki, geniş tədqiqatın mövzusudur. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, türklərin şərqə köçü məhz əslən slavyan soylu Bordjiqin tayfasından olan Çingizxanın (dnk araşdırmaları onun monqol yox, rus olduğunu üzə çıxarmışdır; mənbələrdə göstərilir ki, Çingizxanın qarayanız nəvəsi dünyaya gələrkən o həddən artıq təəccüblənmiş, mat qalmışdır), eləcə də digər Avrasiya imperatoru Teymur Ləngin vaxtına təsadüf edir. Teymur Ləngin qəbrinin araşdırılması, sümüklərinin analizi göstərdi ki, o da türk yox, slavyanlara aid anrtopoliji quruşuluşa malik olmuşdur. Qədim kahinlərin türkləri ari-slavyan imperiyası sərhədlərinə köçürməsinin indiki merkalara sığmayan izahı vardır. Məqsəd gələcəkdə görünən təhlükələrdən özünü sığortalamaq, müqəddəs imperiyaya etibarlı sipər çəkmək idi.
***
Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə” poemasında türklər haqda danışarkən deyilir ki, onlar “Xəzər yüksəkliklərindən Çin dənizinə kimi” ərazidə yaşayırlar. Türklər ta qədimlərdən çeçenlər kimi sərt və ya kürdlər kimi qaba olmamışlar, onlar gülərüz və tez ünsiyyətə girən olmuşlar. Nizami də türkləri gözəl üzlü təsvir edir.
Gözəl gözdən bəhs etmək istərkən şair “türk gözü” (çeşm-e torki) deyir, onu ahu (ğəzal) gözü ilə müqayisə edir. Hər hansı gülüşün şirinliyini ifadə etmək üçün ona türk gülüşü deyir; bu gülüş Nizaminin nəzərində o qədər şirindir ki, “şəkər belə ona həsəd aparır” (Xəstedel əz xənde-ye torkan şəkər). Xatirladaq ki, Rusiya Baş Kəşfiyyat İdarəsinin podpolkovniki Aleksey Mixayloviç Kolyubakin 1883-ci ildə yazdığı analizdə kürdləri quldur, türkləri isə çalışqan və yolagedən xalq kimi xarakterizə edir. Çar Rusiyasının məmuru, tibb elmləri doktoru E.V. Erikson 1906-cı ildə yazdığı Qafqaz xalqlarının psixoloji, kriminoloji, antropoloji və hipnotik xüsusiyyətlərindən bəhs edən əsərində erməniləri hay-küylü və idarəolunmaz, Qafqaz türklərini isə itaətkar və zəhmətkeş kimi təsvir edir. Azərbaycan türkləri ermənilərə nisbətən sakit, asan idarə olunan və ünsiyyətçil xalq kimi xarakterizə olunur. Nizami yaradıcılığınında da biz eyni müşahidənin şahidi oluruq. Onun əsərlərində türklə bağlı maraqlı cəhətlərindən biri də türk gözəlini “Türknaz” adlandırmasıdır.
Qədim xəritələrə baxsaz görərsiz ki, dünyanın işğal etmək iştahasında olan İskəndər rusları işğal etmədiyi kimi, türkləri də ilhaq edə bilməmişdi. Onun imperiyasının sərhədləri Şimalda Qıpçaq çöllərinə, şərqdə Uyğurustana kimi gedib çıxr, ondan o yana keçmirdi. Rusiya və Türküstan (Orta Asiya) əraziləri imperiya xəritəsinə daxil deyildir. Dara İskəndərə xitab edərkən: “Məgər türklərimin oxunu yemədinmi ki, mənə basqın edirsən?!”- deyə soruşur. İskəndər hind padşahı ilə deyişməsində: “Türklər əl qaldırsalar, atdıqları hər bir oxla bir ordunu yıxarlar”- deyə deyir. İndi də həmin anlar yaşanır. Qlobal Prediktor “Orta Doğu projesi”ni həyata keçirir, Şərqdən başlayaraq ölkələri viranə qoyur, qoy xalqları əzə-əzə gəlir, lakin türklərə çatanda onun planları pozulur. Suriya və İraqa çatanda proje yerimir, ciddi müqavimətlə rastlaşır, effekt itir. NATO maşını İran hüdudlarında dayanır, sınıq-salxaq olaraq yanı üstə qalır. Çünki yüz minlərlə Cənubi Azərbaycann türkü ələ silah alıb şiə amili altında Qlobal Təcavüzə qarşı döyüşə girirlər. Cənubi Azərbaycan türkləri dünyanın Qoy xalqlarını Satanadan qoruyan əsas qüvvədir. Məhz həmin vuran əl dünyanı yadplanetli reptiliyanın basqınından xilas edəcək. Nizami türklər haqda deyir ki: “Qiyamətə qədər söz söyləyən yalnız odur”. Dünyanın düşünən beyinləri bu həqiqətləri gözəl bilirlər. Proxanov deyir: “Mən sənin əsgərinəm, Əhmədinejad!”. Avrasiyaçılq Hərəkatının banisi Aleksandr Duqin şiələri Şərqdə amerikan imperializminin qarşısını alan əsas qüvvə adlandırır.
***
Türklər qədim dünyanın qəhrəman və döyüşkən xalqıdır. Onların qəhrəmanlıqlarının dəyəri məhz haranı gəldi vurub çarpmaları ilə yox, qədim İran- ari (və eləcə də şimalda slavyan) sivilizasiyalarına sədaqətlə xidmət etmələri ilə ölçülür. İrana döyüşkən türk tayfalarının köçü olmasaydı və onlar ari sərhədlərində sinələri ilə sipər yaratmasaydılar, indi nəinki İran adlı dövlət yox idi, hətta ən xırda ari etnoslar çoxdan Yer üzündən silinmişdi. Çünki Qlobal Prediktorun əsas hədəfi məhz ari-slavyan kontekstidir. Türklər olmasaydı, iudeyləşmiş Avropadan və qədim İsraildən axan reptiliya təcavüzü nəticəsində ari məkanları çoxdan dağıdılmışdı. Rusiya imperiyasını imperiya edən, rus dövlətçiliyini öz canları və qanları hesabına bütün Avrasiya qitəsi boyunca uzadan, dövlətçiliyi hər cür təcavüzdən qoruyan kazaklarla yanaşı, türklərin İrandakı eyni xidmətləri də danılmazdır.
.jpg)
Dediyimiz tarixi həqiqətlər bədii əsərlərdə öz əksini tapıb. Xosrov ilə Bəhramın döyüşlərində Xosrovun ordusunda vuruşanların çoxu rumlular idisə, Bəhramın ordusunda vuruşanlar iranlılardan da çox Əfqanıstan çöllərindən gətirilmiş türklər idi. Nizami öz əsərlərində onların qəhrəmanlıqlarından ağızdolusu söz açır. Nizami bir döyüşü təsvir edərkən igidlərdən birinin hərb meydanına atılmasını “ordunun mərkəzindən sıçrayan dəmir geyimli birisi türk kimi (“torkvar”) meydana atıldı”- sözləri ilə verir. Dara İskəndərə xitab edərkən onu öz “türkləri” ilə qorxudur. İskəndər rusların onun ordusuna qarşı doqquz yüz minlik qoşunla çıxdığını görüb, ətrafdakı türkləri orduya səfərbər etməyin vacibliyindən danışır. Türkün ari-slavyan sivilizasiyanın inkişafında, ümumiyyətlə yaşamasında oynadığı rol təəssüf ki, çox az araşdırılıb. Əksinə, Avropanın yəhudi alimləri Rusiyanın uzun əsrlər boyu tatar-monqol təcavüzü altda qalması haqda mif uydurublar. Və yaxud qədim ari sivilizasiyasının yadelli türklərin hücum-köçləri nəticəsində dağıdılması haqda uydurma əfsanə nəticəsində bəzi yerli etnosların millətçilərinin beynində yeriyib. Araşdırmalarsa bunun əksini göstərir. Qədim dünyada, elə indi də göründüyü kimi yalnız bir təcavüz olub: İud təcavüzü. Tarixən bütün sivilizasiyaları Yer üzündən yalnız iud reptiliyaları silib. Qədim Muğan, Boqrəvan (indiki adı Bəcrəvan, mənası: Allahlar şəhəri) kimi müqəddəs şəhər yerlərimizin qazıntıları göstərir ki, bu qədim mədəniyyət beşikləri şimaldan xazarların- Quba yəhuduilərinin hücumları nəticəsində dağıdılıb, şərqdən axan türk köçləri nəticəsində yox. Zərdüştün qurduğu sivilizasiyasını kim yer üzündən sildi? Semit ərəblər. Mirlər. Reptiloid kökənlilər. Putin də qeyd etdiyi kimi, tatar-monqol iqası olmayıb, yalandır. Monqol-tatar təcavüzü adı altında yeridilən əslində Xazar təcavüzüdür. Həmin İudanın müasir varisi elə Sionizmdir. O yenə də dağıdır, sökür, qana susayıb. İndi də dişlərini bizim coğrafiyamıza qıcıdıb. Şərqdən Vəhhabizm, Nurçuluq, qərbdən Saentologiya, İeqova Şahidləri qismində nərildəyir. Satanizmin müxtəlif formaları üstümüzə gəlir. Fikir verin, Şərq cəbhəsində vəhhabi terrorçular ilə döyüşə girənlər İranın sivil kodunu dağılmağa qoymayan həmin türklərdir. Ərdəbil, Biləsuvar, Parsabad, Germi, Meşgin ərazilərindən avtobus-avtobus adamlar müharibə gedən zonalara vəhhabilərlə toqquşmağa gedirlər. Onlar hətta ikitəkər motosikllərlə Suriya və İraq torpaqlarına yollanırlar ki, müqəddəs mücadilədə həlak olub şəhid adı qazansınlar. Biz bunu şahidiyik. Tarix şahiddir. Öz qanları hesabına qədim müqəddəs irsi, mənəvi kapitalı qoruyanlar türklər olub, indi də onlardır. Sistani fətva verəndə Kərbəlanı qorumağa gedən 10 milyon insan kim idi? Onların əksəriyyəti İran türkləri deyildimi? Hətta İsrail nəzarətinin olduğu Azərbaycan Respublikasından da (əsasən Lənkəran, Cəlilabad, İmişli, Sabirabad və Bakı kəndlərindən) 500-600 şiəmiz fətvaya görə Kərbəlaya yollanmışdı. İslam inqilabından sonra ABŞ-ın əmri ilə İrana hücum edən İraqla vuruşmağa ilk yollanan, İraqın ərəb-semit ordusunu geri oturdan məhz Ərdəbil və Təbrizin qeyrətli türkləri idi. Bunları yaddan çıxarmaq olmaz. Türklərin tarix qarşısında xidmətlərini danmaq mümkün deyil. Hər bir xalqın tarix qarşısında öz xidmətləri var. Türklər farslar kimi mədəniyyət yaradan və ya ruslar kimi mühəndis beyinə malik irq olmasalar da, onlar yaranmışları qoruyan, layiqli irsi saxlayan qövm kimi tarixdə qallblar. Bu gün nəinki Azərbaycanın, Qafqazın ari xalqlarının sağ qalmasının əsas səbəbkarı məhz türklərdir. Gəlin Türkiyə türkləri ilə qarışdırmayaq, onlar qədim İudeya ərazisi ilə yaxınlıqlarına rəğmən vəhhabi-osmanlı kontekstinə oturmuş, Beynəlxalq Sionçuluğun əlində alətə çevrilmişlər. Söhbət İran və Azərbaycan türklərindən gedir. Özümüzkülərdən.
Məmməd Əmin Rəsulzadə bir az şişirdilmiş formada da olsa deyir ki, türk bütün maddi-mənəvi qorunmaların simvoludur. O, günəşin də özüdür: səhərin açılıb, günəşin doğmasını bildirmək istərkən, Nizami “Sultan əzəmətli türkün Çin dəryasından ucalaraq, dağlara nur saçmasını” göstərir.
Dahi Nizaminin də nişan verdiyi kimi: “Hamı ağıllanır, dünya nizama düşür./ Yeddi iqlimin sahibi olan bir türk ki,/ Yerdə, göydə hər şeyə yol göstərən odur!”. Rusun sxem, farsın axıcılıq, türkün hərəkət verdiyi bir plan ilə dünya nizama gələcək.
Zülmdən şıkayətlənənlər, təəssüf ki Azərbaycanı idarə edənlər nəinki türk, heç azərbaycanlı da deyillər. Türkün xislətində zülm yoxdur. Çünki genosid türkün hətta geniologiyasına ziddir. Səbəbkarı siz özünüz də tanıyırsınız. Baiskarı aqillər tanıyır, amma susur. Nizami didaktik əsəri olan “Məxzən ül-əsrar”da zülmə məruz qalmış bir qarının dililə, böyük Səlcuqlardan Sultan Səncərə xitabla: “Madam ki, ədalətsizliyə imkan verirsən, demək türk deyilsən!” - deyir.
VI hissə: Artıq 6-cı əsrdə rus çarevnası İran sarayında görünür
Nizami Çinin bir türk sülaləsi tərəfindən idarə olunduğunu bildirir- Çin xaqanına türk padşahı deyir. Çin xaqanı ordusunu səfərbər etmək istəyəndə Fərqanə, Qırqız (Xırxız), Çaç və Kaşqara fərmanlar göndərib “qızıl kəmərli türk pəhləvanlarını” toplayır. Bu isə Nizaminin təsvir etdiyi Çin dövlətinin əslində uyğurların qədim Türküstan dövləti olduğunu göstərir. Nizami istər Çin türkləri, istərsə də qıpçaq türkləri və xarəzmlilər haqda hüsn-rəğbətlə danışır. Nizamidə türk yalnız insan gözəlliyinin və bəşəri gözəlliklərin simvolu deyildir. Şair təbiəti təsvir edərkən də, təşbehlərində “türk” ismi və sifətini işlədir. Çiçəklər və yaşıllıqlarla bəzənmiş bir çölün görünüşünü verərkən şair, məsələn, “yasəmənin türkü çöldə çadır qurmuşdur”- deyir.
Qeyd edək ki, bütün Şərq ədəbiyyatında heç də belə deyildir. Sədinin bir şeirində yanlış yolda olan bir günahkara müraciətlə: “Ey ərəb, qorxuram Kəbəyə yetişməyəsən, sənin getdiyin bu yol Türküstana aparır”- deyilir. Amma Nizamidə Türküstan tərslik və yanlışlığın deyil, doğruluğun və əsl məqsədin hədəfidir; vüsalı istənilən bir şeydir, hətta vüsalın özüdür. Necə ki bir neçə yerdə şair “Torkestan-e vəsl” (vüsal Türküstanı) ifadəsini işlədir.
Qeyd edək ki, Nizami gözəllik, ucalıq və saflıq simvolu olaraq, “türk” sözünü yalnız ədəbi bir istilah kimi işlətməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda, İran ədəbiyyatında türk mifologiyasından alınmış müqayisələrlə türkcə sözlər də daxil etmişdir: Ayxan, Qaraxan kimi isimlərdən Nizami bir sifət kimi şerlərində istifadə edir. “Ayxan-e xuban” (gözəllər Ayxanı) deyir; “Toğanşah-e soxən” (söz Tuğanşahı) yazır. “Banu” sözü ilə yanaşı “xatun” kəlməsini də işlədir və bunu “kraliça” mənasında götürür.
Bizim “bayraq” dediyimiz şeyi Nizami iki hissəyə ayırır: dirəyinə “sancaq”, parçasına da “bayraq” deyir.
Şairin işlətdiyi çox maraqlı bir sözü qeyd edək: “ekdeş”. Bu sözü şair metis (qarışıq) mənasında işlədir. “Nizami yarısı sirkə, yarısı bal, xəlvətdə (oturan) bir ekdeşdir”- deyir. Sözün mənşəcə fars sözü olmaması aşkardır. “Ekləmək” (əlavə etmək, qarışdırmaq, birləşdirmək) felindən “ek” kökü ilə oxşarlıq bildirən “deş” şəkilçisi vasitəsilə düzəldilmiş bir türk sözüdür. Nəzərdə tutduğu “metis” mənasını bu söz çox yaxşı ifadə edir. Həmin mənada eyni sözü şair başqa bir yerdə də işlədərək “anası türk, atası hindu olan bu nəqş nə ekdeş şeydir”- yazır: “Gerami ekdeş-əst in nəqş-e dəmsaz,/ Pedər hendu-vo-madər tork-e tənnaz”.
Xalqımızın milli kimliyini bu söz kimi ifadə edən yəqin ki ikinci bir söz tapmaq çətindir. Azərbaycan xalqı türk, talış, ləzgi, alban və s. xalqların birliyindən, qaynayıb qarışmasından, assimiliasiya vəhdətindən meydana gəlmiş yüksək potensiala və mənəvi rezervə malik olan bir kosmogenetik bütündür. Həmin bütün yeni başlanan Avrasiyaçılıq erasında vətənimizin gələcəyinə rəşadətlə şəfəq saçacaqdır.
***
Nə qədər qəribə olsa da, Rusiya ilə İran arasında ən isti, qardaş münasibətlər formalaşması məhz qızılbaşların dövrünə təsadüf edir. Bu həmin illərdə iki dövlət arasında gedən türkcə yazışmalarda da özünü göstərir. İran şahı Rusiya çarına məktubu qızılbaş türkcəsində, Rusiya çarı isə İran şahına məktubu tatar dilində yazdırırdı. Nəticədə məktub hər iki tərəfdə başa düşülürdü. İşlək türkcə ari və slavyan aristokratiyası arasında anlaşma və vəhdət yaradırdı.
***
Ruslar haqqında istər Firdovsi, istər Nizami, istər Nəvai kimi dahi Şərq klassikləri kifayət qədər yazıblar. Nizaminin əsərlərində ruslar barədə daha əhatəli şəkildə danışılır. Firdovsinin “Şahnamə”sində bəhs olunan Rüstəm Zal öz personajı deyildi, qədim rus miflərindən götürmüşdü. Rüstəm Zal qədim rus qəhrəmanıdır. Firdovsiyə qədərki Şərq nağıllarında bu qəhrəman haqda çoxlu motivlər var. Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə” poemasında rum ordusu ilə döyüşə girən Tartus adlı rus pəhləvanı deyir ki, mən bütün rusların əcdadı sayılan Rüstəm gücündəyəm. Zal oğlu Rüstəmi şair Ömər Xəyyam Zalezar adlandırır ki, bu da elə qədim rus miflərindəki həmin Zalezara gedib çıxır. Zalezar Puşkinin məşhur “Ruslan və Lyudmila” əsərinə Eruslan Lazareviç kimi düşmüşdür. Puşkin öz əsərinə qəhrəman kimi qədim rus nağıllarındakı Zalezar prototipini götürmüş və özünəməxsus şəkildə işləmişdir. Diqqət çəkən məqamlardan biri də odur ki, Puşkinin bu poeması ilə qədim hind-ari eposu “Mahabharata” arasında çoxlu paraelellər vardır. “Mahabharata”nın Rama haqqında hekayəsində cadugər baş qəhrəmanın sevgilisini oğurlayır. Qəhrəman onu axtarıb tapır, döyüşdə qalib gələrək qadınını geri qaytarır. Eyni süjet Puşkinin poemasında da yer alır. “Şahnamə”nin qəhrəmanı İran bahaduru Rüstəm ilə rus bahaduru İlya Muromets arasında oxşar cəhətlər də (hətta adlarda!) nəzərdən qaçmır. İlya Muromets rus çarlığına sədaqətlə xidmət edərək vuruşduğu kimi, Rüstəm Zal da bütün həyatı boyu şahlıq yolunda çarpışır. İlya Muromets jid (cühud) ilə mübarizə apardığı kimi, Rüstəm Zal da Turanın qara qüvvələri ilə döyüşür. Həmin mübarizə yolu indi də bizim leykmotivimiz olmalıdır. Minilliklər boyu ari-slavyan sivilizasiyanın əsas dağıdıcı qüvvəsi məhz həmin iuda olmuşdur. İnkişaf xəttimizin qarşısını kəsən, yolumuzun üstündə dayanıb dişlərini bizə qıcıdan yenə də İud semantikasıdır. Kooordinatlar dəyişməmişdir.
***
.jpg&container=blogger&gadget=a&rewriteMime=image%2F*)
Makedoniyalı İskəndər Böyük Daranın nəslindən olan 3-cü Daranı və digər ari şanlı şahlarını darmadağın etmişdir. Lakin klassik İran ənənəsinə görə, o da ari hökmdarı sayılır. Tarixi mənbələrdə adı tez-tez səslənən hökmdarlardan biri də Cəmşiddir. O ideal bir üsul-idarə yaratmış, insanlara sənətkarlığın bir çox sahələrini öyrətmiş və şanlı bir dövlət qurmuşdur. Lakin Cəmşidin özünəvurğunluğundan istifadə edən Zəhhak ilanı onu devirmiş və hakimiyyəti min il əlində saxlaya bilmişdir. İnsanlara amansızlığı və zülmkarlığı ilə yadda qalmış Zəhhak ilanı cəsur Firudin tərəfindən məğlub edilmişdir. Firudin qurduğu ari dövlətçiliyi 500 il davam etmiş və sonra möhtəşəm imperiya İran, Turan və Rum olaraq 3 hissəyə parçalanmışdır.
İran tarixindinə düşən şanlı adlar içərisində hökmdarlar Key Xosrov və Key Kavus xüsusi yer tutur. Bu əfsanəvi İran şahları Key sülaləsindən olmuşlar ki, bu da qədim Kiyev rus torpağından gəlmiş slavyan soylu bir sülalədir.
Sadaladığımız tarixi hökmdarlardan fərqli olaraq Ənuşirəvan və Bəhram əfsanəvi yox, 3-7-ci əsrlərdə İranda hökmdarlıq etmiş Sasanilər sülaləsindən olan real simalardır. Şərqin söz ustaları Firdovsinin, Nizaminin, Nəvainin əsərlərində bəhs olunan Bəhram 5-ci Bəhram və yaxud Bəhram-Gur adı ilə tanınan Bəhramdır. Onun ruslarla bağlılğı ilə əlaqədar maraqlı nüanslar üzə çıxır.
Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasında göstərilir ki, Bəhram cavanlığında bir yuxu görmüşdü. Bəhram yuxuda görmüşdü ki, dünyanın yeddi əsrarəngiz gözəlinin yaşadığı nağıllar aləminə bənzər bir saraya düşüb kef edir. O, belə bir saray tikmək arzusuna düşür. Sonradan şah olub hakimiyyətə yiyələnərkən öz arzusunu həyata keçirir. Hər biri üçün ayrı-ayrılıqda möhtəşəm saray tikdirərək, ora dünyanın müxtəlif ölkəsindən yeddi ən gözəl qızı yığır. Poemada göstərilir ki, bu saraylardan hər birinin özünəməxsus rəngi vardı və hərəsi göydəki bir ulduzla bağlıydı. Həftənin təyin olunmuş müəyyən günü Bəhram gözəllərdən birinin yanına gedirdi. Bu gözəllər ona tabe olan ölkələrdən gəlmişdi. Yeddi sarayda rənglərə uyğun olaraq İran şahının (Key sarayından), Çin xaqanının, Rum hökmdarının, Məğrub sultanının, Hind racasının, Xarəzm-şahın və Rus çarının (sahlabların çarı) qızları toplanmışdı. Beləliklə, artıq 6-cı əsrdə rus çarevnası İran sarayında görünür. Nizami Gəncəvi həmin əsərində ən çox rus qızını tərənnüm edir, ən ibarəli tərifləri onun şəninə söyləyir. Şair rus qızını almaya bənzədərək deyir ki, o bal kimi şirin idi. “O alov rəngindədir, su kimi incədir”. Bəhram şah rus qızı üçün çəhrayı porfirdən parlaq saray tikdirmişdi. Şair təsvir edir ki, şah rus gözəlçəsinin yanına səhər-səhərlər gedir, bu zaman qırmızı geyinir və həvəslə qırmızı günbəzli saraya tələsirdi.
Nəvainin Bəhram-Gur haqda poeması isə “Yeddi səyyarə” adlanır. Poemada göstərilir ki, gözəl əl qabiliyyəti olan Mani (Maniliyin banisi olan peyğəmbər) yeddi əsrarəngiz rəngi olan saray nəqş etdi. Şahənşah Bəhram həmin saraylara yeddi planetə uyğun olaraq yeddi gözəl qız topladı. Slavyan qızının olduğu saray qırmızı planetə- Bəhram-Mərrix-Ares-Marsa uyğun olaraq qırmızı rəngə boyanmışdır. Nizaminin poemasında olduğu kimi, burda da slavyan qızı qırmızı rəng ilə assosiasiya olunur. Rus gözəlinin Bəhram-Gura danışdığı nağılda da qırmızı motivasiyalar üstünlük təşkil edir. Rus gözəlinin danışdığı bu nağıl öz sevgililərinin tapmacalarına cavab tapan rəhmsız şahzadə qız haqqındadır; nağılda haqqında danışılan qız da şimal torpaqlarındandır, atası da slavyan şahıdır.
***
Nizami və Nəvai kimi klassik şairlər ruslar haqqında hündürboy, sarısaç və göygöz, qırmızı rəngə meylli insanlar kimi söz açırlar. 10-cu əsrdə Konstantinopolda səfir olan yepiskop Kremonalu Liudprand qeyd edir ki, bizanslılar şimal ərazilərdə yaşayan qonşularını “rusiya” adlandırırlar ki, bu da yunan dilində “rusios”- kürən sözündəndir. O hesab edirdi ki, ruslara əslində öz yaşadıqları şimal ölkəsinə uyğun olaraq “normann” deyilməlidir. Azərbaycanın şimal hissəsində Qafqaz sıra dağları boyunca qıpçaq çölləri yerləşirdi. Ənənəvi tarixşünaslıqda qıpçaqları türk soyları hesab etmək qəbul olunmuşdur ki, qədim rus mətnlərində onların adı “polovets” kimi çəkilir. Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvi öz əsərlərində onları “rus” adlandırır. Nizamidə, eləcə də digər Şərq klassiklərində “rus” dedikdə yekdil və monoqam bir xalq deyil, Qafqaz sıra dağlarından şimalda və Rusiyanın cənub çöllərində məskunlaşmış türk, slavyan və fin soylarının birliyi başa düşülür.
VII hissə: Rusların İskəndərin qabağına çıxardığı ordu sayı 900 mini aşırdı
Nizami “İskəndərnamə” poemasında göstərir ki, Makedoniyalı İskəndər ruslarla vuruşmağa hazırlaşır. İskəndər Çində olanda onun ordusunda xidmət edən abxaz sərkərdəsi Dəvalı Qafqazdan qaçıb yanına gələn birisindən eşidir ki, Abxaziyada ruslar peyda olublar, Dərbəndi tutaraq Xəzər sahillərinə çıxıblar. Dəvalı hadisəni İskəndərə danışır: “Ruslar hücum edərkən Dərbənd ətrafına gəlmiş, gəmilərlə dənizə çıxmış, sahillərə çoxlu əsgər çıxarmışlar”. O İskəndərə bildirir ki, ruslar Bərdəyə hücum edərək Nüşabəni əsir almış və özlərii lə bərabər aparmışlar. Vəziyyəti başa saldıqdan sonra Dəvalı İskəndərdən yardım diləyir və fikirlərinə bu sözləri əlavə edir: “Görəcəksiniz, bir azdan Rum və Xorasana da tamah salacaqlar”. Adətən rusların dövlətçilik tarixi orta əsrlərdən hesablanır, eramızdan əvvəl 4-cü əsrdə rusların Rum və İranı almaq qüdrətinə malik olması ənənəvi rakursdan baxanda təəccüb doğurur. Rus ordusunun sərkərdəsi Kintal İsgəndərin ordusunun yaraq-əsləhəsinin onlardan zəif olması barədə rişxəndlə danışır. Kintal əsərdə “Kiniaz-i-Rusi” kimi göstərilir ki, bu da elə rus knyazı deməkdir. Qeyd edək ki, 11-ci əsrdə yaşamış coğrafiyaşünas alim Biruninin əsərlərində də rusların başçısı knyaz adlandırılır.
Poemada göstərilir ki, İskəndər rusların yürüşü barədə eşidincə gecəni yatmadı, fikir etdi, çarə axtardı. Səhər atına minərək qoşunu ilə yola çıxdı, rusların üstünə yürüdü. Rum ordusu yel sürətilə gələn bir dağ kimi imiş; yürüşündən yer sarsılırmış. Bu orduda polad zirehlərə bürünmüş iki yüz fil varmış ki, “yerin qanını qaynadırlarmış”.
İskəndər Ceyhun sahili ilə ötərək, Xarəzm çölündən adlayaraq, Amildən keçir və Səqlab (slavyan) çöllərinə gəlib çıxır. “Qıpçaqla qaynaşan boz çöllər gördü. Baldırı ağappaq gözəllər gördü. Üzü od, yanağı su kimi oynaq, Günəşdən və aydan daha şux, parlaq. Ağ bədənlər gördü, gümüş vücudlu”. Nizami göstərir ki, İskəndər qıpçaqlara çox hörmətlə yanaşdı. “Ucaldı başları, göstərdi şəfqət”. Lakin qıpçaq qadınlarının üzüaçıq gəzməsi İskəndərin xoşuna gəlmir. Qıpçağın böyüklərini yanına çağırır və deyir ki, üzünü yadlara açan qadın nə ərini, nə də özünü düşünər. “Mən istərdim ki sizin qadınlar üzünü örtsün”. Qıpçaqlar etiraz edərək bildirirlər ki, sənə hər şeydə itaət edəcəyik, amma üz örtmək doğru deyildir. Qıpçaq bu ayinə itaət etməz, bizim öz ayinimiz var. “Üz örtmək ayini qoy olsun sənin, Bizə də göz örtmək olmuşdur ayin. Baxmamaq gərəkdir naməhrəm üzə, Nə suçu var üzün, cəza ver gözə. Bu sözlər gəlirsə padşaha ağır, Nə üçün bəs üzə, arxaya baxır? Örtü salmaqdansa xalqın üzünə, Özün bir örtü çək baxan gözünə. Gözünə pərdəni asan bir nəfər, Şübhəsiz nə günəş, nə də ay görər. Bu işdə cahandar əmr edir bizə, İstəsən hər qıpçaq can verər sizə. Edərik hər əmrin olsa itaət, Öz ayinimizdən dönmərik əlbət”.
İskəndər qıpçağın dilini uzun görüb susur, fikirləşir ki, bu xalqa nəsihət fayda verməz. Tutarlı bir tədbir görmək barədə düşünür. “Nə yolla qıpçağı bəs yumşaldım mən, gizləsin üzünü naməhrəmlərdən?!” Bununçün o yenə müdrik məsləhətçisi Bəlinasla məsləhətləşir. Bəlinas fikirləşib deyir: “Mən elə bir tilsim qurum bu yerdə, Dastanlara düşüb qalsın dillərdə. Tilsimi hər qadın gördüyü zaman. Üz-gözünü örtüb keçər yanından”.
Bəlinas daşdan gözəl bir nazənin gəlin heykəli düzəldir. Həmin heykəlin başında ağ mərmər çadra olur. Heykəl Qıpçaqda gözəgəlimli bir yerdə qoyulur. Onun yanından ötən qıpçaq qadınlar utanaraq həya edirlər, onlar da başlarına örtük salmaq istəyirlər. “Hər qadın keçirkən gördüyü zaman Utanıb üzünü gizlədi ondan. Üzünü, gözünü örtdü hər göyçək, Utanıb üzünə çəkdi bürüncək. O gün ki çarşablı heykəl quruldu, Qıpçağa üz örtmək bir adət oldu”. Poemada göstərilir ki, o heykəldə həm də göylərə aid bir sirr vardı ki, müdrik Bəlinas həmin sirri İskəndərə açmadı. Nizami bildirir ki, o tilsimli heykəl indi də Qıpçaq çölündə ucalır, həmin yer ziyarətgaha çevrilib, pir kimi səcdə olunur və qurbanlar kəsilir. “O tilsim kök saldı durduğu yerdə, Üzlərə oldu bir ismətli pərdə. Tilsimli o heykəl yenə ucalır, Uçmamış, o çöldə indi də qalır. Çevrəsi oxlardan dönmüş ormana, Çay boyunca bitən ota, tikana. Ətəkdə qartallar salan oxlardan Daha çox görünür qartal və tərlan. O yerdən keçərkən daim qıpçaqlar, Pir deyib, başını səcdəyə qoyar. Hər atlı, piyada o yoldan gedir, Heykələ pir deyə, pərəstiş edir. Atını sürərkən daşa, pir deyə, Edir oxluğundan bir ox hədiyyə. Çobanlar sürüylə keçərkən ordan Verər o heykələ bir qoyun qurban. Qartallar ucadan edərkən pərvaz Qoyundan o yerdə bir tük də qoymaz. Qorxaraq o polad pəncə qartaldan Heykəlin səmtinə gəlməz bir insan. Bax bilici necə bir heykəl qurdu, O sənəm gah açdı, gah düyün vurdu”.
Nizami nəql edir ki, İskəndər Qıpçaqla münasibətləri yoluna qoyduqdan sonra rusları üstünə yeridi. “Ulduztək bəzədi baş ordugahı, Göylərə ucaltdı onda dərgahı. Hər tərəf bayraqla döndü tovusa, Ordunun ağzını çevirdi rusa”.
Rus knyazı Kintal yeddi rus soyundan ordu toplayaraq təhlükənin qarşısını almağa çalışır. Bərtas, Alan, Xəzran, İsu və Qıpçaq ellərindən çoxlu döyüşçü axışaraq Kintalın rəhbərliyi altında toplaşır, “bir dəniz və dağ” əmələ gətirir. Ordugahdan ta Qıpçaq çölünə qədər yer üzünü qılınclılar və dəmir geyimlər bürüyür. Sayılması mümkün olmayan bu ordunun yalnız cəbhə hissəsi 900 mini aşırmış!
Rus sərdarı Kintal öz ordusunun yaraq-əsləhəsinin üstünlüyü ilə qürrələnir, öz əsgərləri ilə müqayisədə İskəndərin əsgərlərini “qız-gəlin” adlandırır. O göstərir ki, İskəndərin əsgərləri şahanə şəkildə zinətlə bəzənsələr də, ruslarla müqayisədə onların döyüş qabiliyyəti aşağıdır; rusların göyüş sursatları Rum ordusundan qat-qat üstündür, həm də onların ruslarda olduğu kimi “gedən ayağı, güclü qolu yoxdur”, ruslarla müqayisədə “əlsiz, ayaqsızdırlar”. Rusların ta qədim zamanlardan hərbi sahədə yüksək keyfiyyətlərə malik olması indiki üstünlüklərinə də dəlalət edən amillərdən biridir. Kintal o dövrün ən möhtəşəm ordusu sayılan İskəndərin ordusu haqda deyir: “Onlara bir iynə batırsan, bişəkk, Ağızlar açılar bir pəncərətək… Bu ordu ən qızğın döyüşdə bir az Əzilmiş kəsəkdən toz da qoparmaz. Birlikdə hücuma keçsək üz-üzə, Bu ordu dayanmaz bir həmləmizə”.
Rum ordusu təkcə rumlu və çinlilərdən deyil, bütün qonşu xalqlardan toplanmış, qüdrətli bir imperiya ordusu idi. Poemada göstərilir ki, İskəndərin qoşununda aşağıdakı ölkələrindən döyüşçülər toplanmışdı: “Bənzərdi dörd yanı ulduzlu aya. Qədər xan Çindən, Qur xan Xotəndən, Dübeys Mədayindən, Vəlid Yəməndən, Dəvalı Abxazdan, Hindi də Reydən, Kəyanilərdən istəxrli Qubad, Mazandaranının şöhrətli oğlu Zərivənd, Xavəranın adını ucaltmış Niyal, İraqdan şanlı Kum, Xorasan ulduzu Buşək, Ermənistandan Bərişad, Misir, Yunan, Firəng, Şamdan hesaba gəlməyən bir çox pəhləvan”. Döyüşdən qabaq İskəndər ordu başçılarını toplayaraq deyir: “Ruslarla döyüşdən indi qorxmaram, Onlar bir sel isə, mən də bir dağam”.
Nizami göstərir ki, ruslarla İskəndərin ordusu arasında qanlı döyüş oldu. “İki ordu deyil, iki dəniz qan, Qədərcə çox idi dəniz suyundan. Çapdılar o meydan boyu “qan” deyə, Qılınclar, bayraqlar ucaldı göyə. İki meydan boyu polad ayaqlar, Sıx yerdə dağ kimi tutdular qərar… Hər iki tərəfdə səf çəkdi əskər, Lacivərd göy kimi ucalmış yerlər. Rusların təblindən doğru həyəcan, Xəstə bir hindlitək qopardı fəğan. Göyləri sarsıdan təbil və boru Yerlərin qarnına salırdı buru… Coşduqca yer yaran at kişnəməsi Balığa çatırdı yerin naləsi… Nizədən qamışlıq olmuş yer üzü, Dağ çökür çuxura yedikcə gürzü… Nə yerdə yer tapır yeriyən ayaq, Nə uçan havada tapırdı bucaq”.
Nizami göstərir ki, ruslar böyük əzmlə və mərdliklə vuruşurdular: “Rus döyüşməsindən dəhşət çökürdü; Aslanlar altında atlar ürkürdü. Əflatun, Fəlatus xalqıtək nadan O yerdə əskikdi bir aciz rusdan”.
Poemaın ən maraqlı yerlərindən biri də Gilan pəhləvan Zərivəndin qəhrəmanlığından bəhs olunan səhnədir. O rus ordusunun bir çox adlı-sanlı döyüşçülərini, o cümlədən Kintalın qohumu Kupalı öldürür. Bu döyüşdə o “kükrəyən buludtək” vuruşaraq 70-ə yaxın rus döyüşçüsünü ğldürməyə müvəffəq olur. Bundan qeyzlənən Kintal dəbilqəsini və zirehini geyərək özü ata minir və Zərivəndin üstünə gedir. Onların döyüşü axşama kimi çəkir və sonda Kintal qalib gələrək Zərivəndin başını üzür. “Çatıb bir-birinə, girdilər hərbə, Yaralar açaraq, vurdular zərbə. Qazana bilmədi heç biri zəfər, Çarpışma uzandı gecəyə qədər. Nəhayət, bir qılınc endirdi Kintal, O gəlin bəzəkli igidi dərhal Torpağa düşürdü qızıl yəhərdən”.
Rus ordusu qəhrəmanlıqla vuruşmasına baxmayaraq, say üstünlüyünə görə İskəndərin qoşununa məğlub olur. Rus cəngavərlərinin döyüşdə göstərdiyi hünərlərə İskəndər özü də heyran qalır. Ağır döyüşlərdə rusların Tartus adlı bahaduru da öldürülür. Kintalın əsas döyüşçülərini isə gözəl Çin kənizi Nistan-Darcihan öldürür ki, onun adına Şota Rustavelinin məşhur “Pələng dərisi geymiş qəhrəman” əsərində Nestan-Darecan kimi rast gəlirik.
Poemada rusların gizli silahından bəhs olunur. Nizami onu cəhənnəm ifritəsinə bənzədir. Şairin onu “qır dənizindən çıxan gövhər” adlandırmasından, ərtafa yanar qətran səpən və ya barıt tullayan qədim top olmasını güman etmək olar. Göstərilir ki, ayaqlarına möhkəm zəncirlər bağlanmış, uzun və dimdik dəyənəyi olan həmin dəmir nəhəngin “püskürdüyü amansız alov hətta almazı belə yandırardı” və “bütün döyüş meydanında vahimə yaradırdı”. Yüzlərlə atlını məhv etməyə qadir olan bu dev çölün hərə tərəfini eşıb dağıtmış və oyuqlar yaradıbmış. Nəhəng dev İskəndərin həm əsgərlərini kütləvi surətdə məhv edir, həm də fillərini parçalayaraq yıxırmış. Hətta İskəndəri döyüşün bir yerində qorxu basır, ruslara uduzacağını və məhv olacağını fikirləşir. “Bəxtim məndən üz döndərdi. Bilsəydim bu səfərə çıxmazdım. Ruslarla döyüşüm son döyüşüm olacaq!”- deyə o həyəcan keçirir. Lakin o, yenə də müdriklərin köməyindən istifadə edərək qalib çıxır; göylərin köməyi ilə kəmənd ataraq nəhəng devin başını yerə gətirir.
VIII hissə: Tarixən qədim ari-slavyan sivilizasiyası üçün yalnız bir təhlükə olmuşdur- İud təhlükəsi
Nizami göstərir ki, Rus torpağına gəlməklə İskəndər “torpağın güc və ləzzət verdiyi” yeri tapdı. Burda “sıxlığı ilə seçilən yaşıl otlaqlar, əsrarəngiz meşələr, geniş çaylar və sərin hava” vardı. Burda “könül şənlik və rahatlıq tapırdı”. İskəndərin adamları “yerə xalçalar sərib şadlıq edirdilər”. Bu varlı ölkədən İskəndərin qəniməti də o biri ölkələrə nisbətən qat-qat çox idi. Rus torpağına yürüş nəticəsində İskəndər misilsiz xəzinəyə və qiymətli xəzlərə sahiblənir. İskəndərin xəzinəsi daş-qaşla aşıb-daşır. Çoxlu sayda qızıl və gümüş külçələrini İskəndərin katibləri sayıb qurtara bilmir, tez-tez yanılırmışlar. Yaqut, mirvari, qızıl qalxanlar, ustalıqla nəqş olunmuş zirehlər rumluların qənimətinə çevrilir. Şair göstərir ki, İskəndərin ordusunda zər-zibalı paltar geyinməmiş çiyin qalmamışdı, xaradan, zərdən payı hamının payı vardı.
“Gördü parça-parça sincabla samur, Eləcə üst-üstə tökülmüş durur. Ən başda asılmış bir köhnə dəri”. İskəndər tükü getmiş köhnə dəriyə nəzər salıb deyir ki, bu nəyə lazımdır? Ona başa salırlar ki, sən bu dəriyə elə belə baxma, hətta rusların köhnə dərisi də bizim ölkəmizdə puldur: “Zahirdə çirkinsə bu köhnə dəri, Bizcə hər dəridən çoxdur dəyəri”.
Məlum olur ki, bu dəri ruslarda mübadilə rolunu oynayırmış: bütün kürklər və dərilər ancaq bu quru dəri parçası ilə satın alınırmış. Bu hekayə üzərində dayanan Nizami, İskəndərə “siyasətə baxınız ki, quru bir dərini gümüşdən daha mötəbər etmişdir!”- cümləsini söylədir. Başqa xalqlar qızıl-gümüş üstündə bir-birini qırdığı halda, ruslarda mübadilə vasitəsi dəri idi. Dərinin qədim zamanlarda ruslarda pul yerinə işləndiyi tarixdə bəllidir. “Kuna” adlanan bu dəri pul 9-10-cu əsr rus-bizans münasibətlərinə aid ticarət sənədlərində, “Russkaya pravda” deyilən 11-ci əsrə aid ilk rus qanunnaməsində və Moskva knyazı 3-cü İvanın “Sudebnik” adlanan qanunnaməsində xatırlanır. Rusiya haqqında məlumat verən qədim ərəb müəllifləri, o cümlədən, Məsudi öz əsərində “Kuna”dan bəhs etmişlər. “Kuna” (cəmi “kunı”) latıncası “mustelidae” olub, rusca “kunitsa” adlanan heyvanın dərisindən ibarət idi.
“Saf mədən qızılı, civə gümüşü ay işığı kimi işıq saçırdı… Batmanla zəbərcəd, xalvarla gövhər, Qızıl qalxan, nəhəng donlu zirehlər. Xüsusi toxunmuş mitqal və kətan, Silsilə dağ kimi qalanmış hər yan. Zər ilə işlənmiş qədərsiz paltar, Ulduztək parlayan saysız qalxanlar. Qılınc, tüklü dəri dağ kimi durur, Saya gəlməyirdi zil qara samur. Saf qaqum o qədər yüklənmiş, görcək, Nə saymaq mümkündür, nə də söyləmək. Al tülkü dərisi, sincablar parlaq, Hələ nal görməmiş bir ilxı daylaq. Saf vaşaq dəridən məclis olur şən, Gündüzə xal düşmüş qara gecədən”. Sayı-hesabı bilinməyən ipək və yun parçalar, yaylıqlar, qumaş, zər-ziba topa-topa yığılmış, dəri ayaqqabılar və isti kürklər silsilə dağ kimi qalaqlanmış, sincab, samur, qunduz, tülkü və digər heyvanların dərisi saman kimi üst-üstə tökülmüşdü. Qəniməti dəvələr daşıyıb qurtara bilmirdi. Qarətin miqdarına baxdıqca İskəndərin fərəhdən sinəsi çırpınır. Xəz dərilərin qiymətini öyrənərkən onun nitqi tutulur. Deyir ki, bunların dərisi də bizim daş-qaş qiymətinədir. İskəndər təəccüb qalır ki, ruslar bu qədər xəz və dərini neynirlər: əyinlərinə geyinirlər, ya evlərini bəzəyirlər? Rusların varlı yaşayışı Rum hökmdarını heyrətə salır.
İskəndər rusların qədim inamlara bağlılığına da heyran qalır. O deyir ki, ruslarda şah qorxu hesabına hökmdarlıq etmir, inam hesabına hökmdarlıq edir. “Şah- burda şahdır! Əsl idarəçilik burdadır”- onun gəldiyi nəticə belə olur. O, Rusiyadakı xalq siyasətinə heyran qalaraq “Əhsən!” deyir.
Ələ keçən var-dövlətin ucu-bucağı olmadığını görən İskəndər Yaradana şükür edir. Döyüşdə fərqlənən sərkərdələrə xalvarla qızıl-zinət əşyaları və parçalar verir. İskəndər o qədər səxavətli olmuşdu ki, mətin döyüşçülərinə xalat xalat dalıyca, ovuc-ovuc qızıl bəxşiş verirdi. Hədsiz qızıl, gümüş, inci, gövhər və xəz əsgərlərə paylanır.
.jpg)
Ruslar əsir götürdükləri Nüşabəni İskəndərə verirlər. İskəndər Nüşabəni geyindirib-keçindirir, bir gəlin kimi bəzəyir, Abxaziyalı Dəvalıya ərə verərək Bərdəyə yollayır. O, Nüşabəyə çoxlu mal, daş-qaş verir ki, Bərdəni bərpa etsin, təmir işləri görərək ölkəni dirçəltsin. Kintal da öz şəhərinə qayıdıb yenə hakimlik edir, İskəndərdən razı qalır, hər məclisdə onun adını ləyaqətlə çəkir. İskəndər Rusiyadan müsbət təəssüratlarla ayrılır.
Əlbəttə indiki rakursdan baxanda, İskəndərin ruslarla döyüşməsi fərqli sonluqla bitsəydi, bizi təəccübləndirmiş olardı. Yəcus və Məcusun qoşunlarına qalıb gələn İskəndər rus qoşununa qalib gələ bilmir. Bu tarixi fakt rus düşmənlərinə və ari-slavyan antaqonistlərinə bir dərs olmalıdır...
Mətndən göründüyü kimi, İskəndərin qoşununda daxil olan döyüşçülər əsasən qədim İran imperiyasına daxil olan ərazilərdən yığılmışdı. Bu isə İskəndərin başçılıq etdiyi dövlətin real konteksti haqqında qəribə təzadlar yaradır. Bəzi tədqiqatçılar İskəndər qurduğu dövlətin paytaxtının Babil olması versiyasını inkar edərək, onun paytaxtının əslində İsfahan olması fikri üzərində dayanırlar… Belə çıxır ki, 17-ci əsrdə Şah Abbasın başçılıq etdiyi dünyaya meydan oxuyan dövlət elə İskəndərin yaratdığı möhtəşəm dövlətin mirasıdır… Bu sahədə daha geniş tədqiqatlara ehtiyac vardır və son sözü tarixçilər deməlidirlər.
Ruslarla rastlaşana kimi, İskəndər dünyanın Keyd, Fur kimi möhtəşəm hökmdarlarına qələbə çalmış, ən böyük imperiya olan İranı ələ keçirmiş, saysız-hesabsız Çin ordularını məğlubiyyətə uğratmışdı. Amma onun yürüş epopeyası rus torpaqlarında başa çatır və dünyanı tutmaq iştahasına son qoyulur. Təsadüfi deyildir ki, dünyanın fatehi hesab edilən İskəndərin aldığı ölkələrin, qurduğu imperiyanın xəritəsində indiki Rusiya (eləcə də Türküstan!) ərazisi yoxdur. İskəndər rusların onun dişi üçün olmadığını başa düşür və geri dönür. Ruslar ta qədimdən həm sadə xalq olmaqla yanaşı, həm də döyüşkənkiyi ilə seçilmiş, heç bir qövmə tabe olmayaraq, azad və xürrəm yaşamağı üstün tutub öz möhtəşəmliklərini və aliliklərini saxlaya bilmişlər. (Firdovsinin İran-Turan müharibəsi təsvirlərində də gördüyümüz kimi, qədim İran döyüşçüləri üçün şimaldan gələn rus bahadurları od püskürən əjdahadan da təhlükəli hesab olunurdu).
Tarixi mənbələrdə İskəndərin qədim slavyan torpağı Polşa üzərinə yürüş etməsi, lakin polyak knyazı Leşek Krakoviçin ordusu ilə döyüşdə məğlubiyyətə uğraması və pərişanlıq içində geri dönməsi haqda məlumatlar yer alıb. 16-cı əsrdə qələmə alınmış polyak əfsanələrinin birində İskəndərə qalib gəlmiş, məşhur Keçəl Dağ deyilən yerdə qəsrdə yaşayan sərkərdə qadından bəhs olunur.
Tarixi mənbələrdə İran şahı Böyük Daranın da Dnepr çayı ətrafında yaşayan skiflərlə döyüşməsi və məğlub olaraq qaçıb canını qurtarması haqda da məlumatlar vardır.
***
Poemanın ən maraqlı yerlərindən biri də İskəndərin Dərbənd qala divarlarını tikməsi haqqında hissədir. Şirvandan keçərkən yerli xalq İskəndərə Dərbənd qalasında məskən salmış bir dəstə qarətçinin yolları kəsərək, karvanları soymaqlarından, bütün məmləkəti qorxuda saxlamaqlarından və əhalini talan etdiklərindən şikayətlənir. İskəndər yüz min nəfərlik ordu ilə qalanı düz qırx gün mühasirə edirsə də, ala bilmir. Bu işdə düçar olduğu çətinliyi İskəndər, adəti üzrə, tədbir və sehrlə həll etmək istəyir. Aldığı bir xəbərə əsasən, İskəndər Muğanda yaşayan bir “piri-saleh” qocanın yanına gəlir. Qoca İskəndərə Dərbənd qalasının sirrini açır. Bu “pir"in duası sayəsində Dərbənd qalası alınır.
Bu zaman Xəzər sahilində yaşayan yerli xalq İskəndərin yanına gələrək Qafqaz dağlarının o tərəfində yaşayan yırtıcı tayfaların onlara hücum etdiklərindən və daim qırıb soyduqlarından şikayətlənir. İskəndər bir çarə olaraq, “Səddi-İskəndəri” kimi tanınan Dərbənd divarlarının tikilməsini onlara tövsiyyə edir. İmperatorun əmrilə əhali toplanır, dağ keçidlərini dəmir, çınqıl və ya çaydaşından bir qarışıqla (bir növ, dəmir-beton) tuturlar, dar boğazda möhkəm bir sədd qururlar. Öz tərəfindən bu işə yardım üçün İskəndər “sədd çəkilməsini bilən ustalar və mühəndislər” göndərir.
Dərbənd keçidi şimaldan (Xazariyya- qədim İsrail məhz burda yerləşirdi) cənuba (qədim Muğan və İran sivilizasiyaları) doğru keçən təhlükələrin tarixdə daimi bir keçid yolu olmuşdur. Qədim İranın Muğan, Boqrəvan, Qələ, Mahmudabad kimi möhtəşəm şəhərləri buradan keçən qədim yəhudi tayfaları tərəfindən dağıdılmış, Muğan sivilizasiyası Yer üzündən onların basqısı nəticəsində silinmişdir. “Gülüstan” kimi tanınan Şirvan, Arran, Muğan, İran Azərbaycanı (qədim Midiya), Ermənistan və Gürcüstan şimaldan axan vəhşi və aqressiv iud tayfalarına qarşı uzun əsrlər üzücü mübarizə aparmalı olmuşdur. Məşhur Dərbənd divarları da həmin axına qarşı müdafiə məqsədilə tikilmişdir. Tikilməsi Kəyanilərdən Ənuşirəvana aid edilən bu səddi sonradan təmir edib möhkəmləndirmişlər.
Ümumiyyətlə, görürük ki, tarixən qədim ari-slavyan sivilizasiyanının oturuşduğu ərazilər üçün yalnız bir təhlükə mövcud olmuşdur: İud təhlükəsi. O təhlükə şimaldan xazar basqınları, cənubdan isə ərəb axınları ilə büruzə vermişdir ki, hər ikisinin kökündə semit durur.
***
Kintalın kim olması haqda müxtəlif fikirlər vardır. Ehtimal olunur ki, o məşhur rus sərkərdəsi knyaz İqordan sonra hakimlik etmişdir. Bəzi mülahizələrə görə knyaz İqoru germanlar əsir götürmüş, iki ağacın yuxarısına bağlamış, dartıb parçalayaraq öldürmüşlər. Amma 10-11-ci əsrlərdə yaşamış Bizans səlnaməçisi Lev Diakonun əsərlərini, eləcə də ərəb mənbələrini və iudey-xazar yazışmalarını araşdıranda fərqli mənzərə üzə çıxır. Göstərilir ki, rus knyazı İqor əslində Qarabağ ərazisində Bərdə şəhəri yaxınlığında indiki müsəlmanlarla döyüşərkən həlak olmuşdur. Ondan sonra taxt-taca Kintal çıxmışdır ki, İskəndərin Rusiyaya yürüşü onun vaxtına təsadüf etmiş və o, 900 min nəfərlik böyük ordu ilə İskəndərə qarşı döyüşə girmişdir.
IX hissə: Azərbaycan ərazisində ədalət yalnız ariliyin üstünlük təşkil etdiyi vaxtlarda olmuşdur
Yaradıcılıq sevincindən ilham alan Nizami ədəbi mənliyini 1180-ci ildə yazmış olduğu “Xosrov və Şirin” poeması ilə tapmışdır. Buna qədər şair ruhi bir tərəddüd içində müəyyən kamilləşmə dövrü keçirmişdir.
“Xosrov və Şirin”in müqəddiməsində Nizami bir təəssübkeş dostu etdiyi maraqlı söhbəti danışır. Bu təəssübkeş dost şairin belə bir poema yazacağını bildikdə narazılıq edərək demişdir: “Sən bütpərəstlərə uyma. Zənd ilə Zərdüşt kimi əfsanəçiliyə qapılma. Tövhid qapısını döy ki, bunda məşhursan. Məcusilərin ayin və mərasimlərini niyə təzəliyirsən?”
Nizami dostunun bu acı sözlərindən “qəzəblənmiş”dir, yalnız “dilbənd” Şirinin dadlı ədalarından dostunun qulağına bir neçə kəlmə oxumuş və “toxuduğu ipək”dən ona xoşa gələn bir neçə nəqş göstərmişdir. Daş kimi sərt olan tənqidçi bunları eşitdikdə daşlardakı nəqşlər kimi donub qalmışdır. O zaman şair ona: “Nə üçün susursan, afərin desənə!”- bildirmişdir. O da: “Yüz afərin!”,- deyə şairi təbrik etmiş və sözlərinə bunları əlavə etmişdir: “Şirinin dastanını eşitdim, ağzım şirinləşdi: bütü Kəbə ilə bir araya gətirən bu sehri mütləq axıra çatdırmaq lazımdır!”
Erməni qızı barədə yazdığı bu poema şairə düşərli olmuşdur. Dalıyca məhsuldar bir yaradıcılıq dövrü və dünya şöhrəti gəlmişdir.
Bu sevgi hekayətində şair bizə sevinc qaynağından içdiyi ilham badəsi ilə yaradıcılığının ona şöhrət gətirən özünəməxsusluğunu necə anladığını göstərmişdir. Bu, sənətkar yaradıcılığındakı təkamül tarixinin simvolik bir ifadəsidir. Erməni qadını insana ruh verir. Tarix boyu erməni qadını kimi ikinci bir ilham mənbəyi tapmaq çətindir.
Burda dahi şairin “Leyli və Məcnun”dan götürdüyümüz aşağıdakı fikirləri yerinə düşür: “İt kimi yalnız yemək və yatmaqla kifayətlənmə; bir pişik də olsa, ona könül ver. Çünki bir pişiyin eşqi ilə aslan olmaq, öz nəfsinə düşkünlükdən yaxşıdır”. “Eşqdən bir dənə olmadıqca, kimsənin toxumu göyərməz; eşq evinə sığınmasa, heç kəs özündən əmin ola bilməz”. Əsl əminliyi insana ari qızı verir.
Nizamiyə görə, eşq cansızlara belə hakimdir. “Maqnit aşiq olmasaydı, elə bir şövq ilə dəmiri necə qaldıra bilərdi?”. “İçində bir eşq mayası olmasaydı, kəhrəba samanı necə çəkə bilərdi?!”. “Dünyada nə çox daş və nə çox mineral vardır: amma bunlardan heç biri nə dəmiri qaldırır, nə də samanı çəkir!”. Nə qədər gec deyil, əsl eşqin nə olduğunu dadın.
“Son dərəcə müxtəlif növlü şeylərdə öz mərkəzlərinə doğru meyl etmək xüsusiyyəti vardır. Od yerin mərkəzində qərar tutmamış olsaydı, kürəmiz partlayar, havaya uçardı!”. “Su havada çox qaldıqda ağırlığının təsiri ilə yerə qayıdır”. “Cisimlər arasında daimi bir yaxınlaşma və qovuşma vardır ki, filosoflar buna eşq demişlər!”. “Yaxşı diqqət edilsə, yaradılışın ancaq eşq üzərində durduğu görünər!”. Qayıdacaq.
Varlığı eşqin məhsulu kimi qəbul edən şairin özü də ən böyük aşiqdir. Necə ki “Xosrov və Şirin”dən götürdüyümüz yuxarıdakı fikirləri o özünə aid bu sözlərlə bitirir: “Eşqsiz özümdə can görmədim; qəlbimi verdim, can aldım!”. Sevək!
Nizamidə kişilər kimi ata minən, vuruşan, eyş-işrət içində ismət və namuslarını, qiymət və şərəflərini qoruyan qadınlara aid çox şanlı və şairanə misallar tapa bilərsiniz. Amma şairin təsvir etdiyi ən gözəl, qüvvətli və kamil bir qadın obrazı, şübhəsiz erməni qızı Şirindir. Bir tərəfdən ən ülvi sevgi ilə Xosrova aşiq olan bu şahzadə, o biri tərəfdən də qadınlıq şərəfini uca tutan bir insandır. Eşqin verdiyi zəifliklə təslim olma uçurumunun ta kənarına qədər gələn Şirin ləyaqətinin, qadınlıq şərəfinin verdiyi qüvvətlə sarsılmadan dayanır, aşiqindən özünə qarşı bərabər münasibət tələb edir. Hər bir ari qadında olduğu kimi, Şirində də iki daxili duyğu daimi bir mübarizədədir. Qadınlıq hissi ilə sevir, aşiq olur. Təkliyə qatlanır. İllərcə gözləyir. Xosrov kimi fədakar aşiqə şəfqət göstərsə də, əsl məqsədindən dönmür. Dözümlülük sayəsində, müqavimət və qeyri-adi mətinliyi nəticəsində istədiyinə arzuladığı şəkildə nail olur.
Eşqdən irəli gələn bütün zəiflik və iztirablarına baxmayaraq, həyatda namus prinsipindən əl çəkməyən Şirinin ölümü də namusladır. Əri Xosrovun öldürülməsindən sonra özünü öldürən Şirin haqqında Nizami, “Şirindən başqa bu dünyada heç kəs özünü başqası üçün öldürməmişdir”- deyir.
Ərinin ölümünə dözməyib ölən qadınlar yox deyil. Fəqət Şirinin haqqı vardır: heç kim bir başqası üçün bu gözəlliklə ölməmişdir. O, ərinin məzarı üstünə dərdini azaltmaq, ağlamaq üçün gedən yaslı bir qadın kimi deyil, sevgilisinə qovuşmaq üçün yollanan xoşbəxt bir gəlin kimi gedir və bu “gəlin otağından” bir daha çıxmır.
Nizami qənaətini əri Xosrovun məzarı başında özünü öldürən Şirin haqqında yazdığı bu sözlərlə bildirir: “Afərin Şirinə və onun şirin ölümünə! Afərin can verib can almasına! Eşq üçün belə ölmək lazımdır. Canana belə can vermək gərəkdir. Hər qadın olan namərd deyildir. Əsl qadın- arsız kişidir. O qədər qadınlar var ki, aslan kimi kişi, o qədər kişilər var ki qadına taydırlar!”
Erməni şahzadəsi Şirin- xristian, İran şahzadəsi Xosrov- atəşpərəst idi. Qəribə deyilmi ki, qədim İran əfsanəsinin təsvir etdiyi bu məhəbbət, eyni coğrafi ərazidə cərəyan edən daha sonrakı məhəbbətlərin əsasını ehtiva edir: məsələn, xalq məhəbbət dastanlarından birinin qəhrəmanları Kərəm- müsəlman, Əsli də xristiandır.
“Xosrov və Şirin” əsərində Bərdəni biz erməni torpağı kimi görürük. Nizaminin əsərində bu cür təzahür onun nəticəsidir ki, Bərdədə də Azərbaycanın və Qafqazın digər şəhərlərində olduğu kimi azərbaycanlı, pers, slav, alan, firəng, alban və s. xalqların qarışığı olan yekdil zümrə yaşayırdı. Onların mehrabançılıqla davranır, rahat ünsiyyətə girirdilər, çünki dindən və indiki anlamda başa düşülən milliyyət anlamından başqa onları birləşdirən bir çox yekdil cəhətlər, müştərək tarixi kodlar vardı. İndilərdə qaramata bürünmüş bu yaşıl diyarda yaşayan insanlarda vaxtilə könül xoşluğundan başqa bir şey yoxmuş; hamı şən və xoşbəxtmiş. Poemadakı hadisələrin mühüm bir qismi Ermənistanda, Azərbaycanda və Muğanda baş verir; bu ərazilər eyni coğrafi ərazi, eyni sivilizasiya məkanı göstərilərək hadisələr vahid dövlətçilik fonunda cərəyan edir. Şirin gözəl bir erməni kraliçasıdır- o qış sarayı Arranın mərkəzi Bərdədə yerləşən hökmdar Şemiraminin qardaşı qızı və varisidir. Könlünü Şirinə vermiş Sasani şahzadəsi gənc və gözəl Xosrov “eşq həyatının ilk baharını” Muğanın ilıq havasında və Bərdənin mülayim qış gecələrində keçirir. Burada insanlar gözəl, azad və xoşbəxtdirlər. Qadınlar-qızlar kişilər kimi sərbəstdirlər: at minir, ova çıxır, yarışlarda iştirak edirlər. Şah Şemiraminin və ondan sonra xüsusən Şirinin idarə üsulu ilə Nizami ermənilərin ədalətli və humanist üsul-idarəsini təsvir edir, oxucu heyran qalır.
Fərdin şərəfini cəmiyyət üçün çalışmaqda görən filosof şair ictimai həyatın yalnız birlik, fərdlərin qarşılıqlı dayaq, kömək və yardımları sayəsində düzələ biləcəyini öyrədir. O, bu barədəki fikirlərini hikmətli və şairanə təşbehlər fonunda verir: nə vaxtadək əhəmiyyətli bir ruh, ruh əhlləri haradadır? Yoldaş necə oldu, dost hanı?- deyə soruşan şair yazır: “Xurmanın bal dadması ağacının həmdəmliyindəndir”; “qurdun ipək papağı yoldaşlarının yardımınandır”; “qarışqa yoldaşlarının verdikləri fərəhlə canlanaraq, özündən böyük şeyləri daşıyır”; “Çində hamı ipək toxumaz, həsir toxuyanlar da var”; “etidal və ahəng üzərində görülən hər bir işin sonu uğurla bitər”.
“Başqalarının işinə yaramaq üçün”, Nizami insana “şamtək yanmağı” tövsiyə edir; əgər insan insanlara qarışır və onlara faydalı olursa, həm bu dünyada, həm də axirətdə xoşbəxt olur. Müəllif cəmiyyət naminə faydalı olmağın şairanə bir timsalını da verir: “dünyanı güldürdüyü üçün günəş özü də gülür”. Yalnız öz şəxsi mənfəətini düşünüb daim yemək və əylənmək dərdi çəkən şəxsləri Nizami insan yerinə saymır. “Eşşək kimi gözü daim yemdə olan insandan it daha şərəflidir”- deyir və əlavə edir: “Çalış ki, xalqın işinə yarayasan; ta ki xidmətinlə dünyanı bəzəmiş olasan”.
Hər hansı məmləkətin firavanlığı, şairə görə, hökmdarların xeyirxahlığı ilə sıx surətdə bağlıdır. “Padşahın niyyəti yaxşı olarsa, çöllərdə ot yerinə gül bitər. Niyyəti bəd olan ağacın budağı quruyar; xoş niyyətli padşah ətrafına bolluq bəxş edər; məmləkətdəki abadlıq və firavanlıq padşahın yaxşılığından xəbər verər!”.
Arranın (Azərbaycanın qədim adı məhz belə olmuşdur,- mənası İran ərazisi deməkdir!) tanınmış mərkəzi Bərdənin tarixi zənginlik və abadlığına dair rəvayətlərdən bəhs etdiyi əsnada, Nizami bu şəhərin indiki gününə qan ağlayır. Şair içini gəmirən bir əzabla özünü saxlaya bilmir; yurdunun səfil bu gününə nəzər salaraq, bunları yazır: “İndi ora xaraba bir saray təsiri bağışlayır. Çiçəklər tamamilə solmuş, nə nardan, nə nərgizdən əsər qalmamışdır. Quru otla bataqlıqdan başqa, indi orada heç nə görməzsən!” Nə üçün?! Məlum olur ki, bu sual şairin yurdsevər zehnini rahat buraxmır. Qəlbi ağrıdan bu suala dövrünü amansız surətdə tənələyən misralarla cavab verir: “Çünki o yaşıllıqlar toxumdan deyil, ədalətdən bitmişdi!..”
Azərbaycan ərazisində ədalət yalnız ariliyin üstünlük təşkil etdiyi vaxtlarda olmuşdur. İud geniologiyası ərazilərimizə girən kimi nizam itmiş, həyat ritmindən tutmuş iqlimə şəraitinə kimi harmoniya pozulmuşdur.
Fəqət şair bu gündən kədərlənsə də, “sabah”dan ümidsiz deyil: o mədəniyyət yenidən dirçəlsə, buralar əvvəlkindən də abad olar. Şair öyüdünü dövrünün padşahını ayıltmalı bu sözlərlə bitirir: “Padşah başqa məşğuliyyətlərdən əl çəksə, bura yenidən canlanıb gözəlləşər”. Məmləkət və yurd qayğısı ilə çırpınan şairdə əsrinin təəssübkeşliyi vardır. “Qissədən hissə” çıxaran “qüriz”lərindən birində, şair bu hissiyatına sərbəstlik verir- çağdaşlarının yaxşı müsəlman olmadıqlarını şiddətlə qamçılayır.
Qissəni biz də bilirik: Sasani padşahı Hörmüz, gözünün işığı, bircə oğlu Xosrovu, nisbətən əhəmiyyətsiz bir günah üstündə, ədalət yerini tutsun və başqalarına ibrət olsun deyə, şiddətlə cəzalandırır. Bu hadisəni danışarkən Nizami gözlənilmədən, sözü tarixdəki atəşpərəstlik vəziyyətindən zamanındakı müsəlman gerçəkliyinə keçirir: dövründəki ədalətsizlikdən, “min günahsızın qanı töküldüyü halda bir zalımın burnu qanamadığından” alışan şair, qədim dövrdəki “gəbrliyə” qibtə edir: “Onlar gəbr idi, biz müsəlmanıq. Gəbrlik o isə, müsəlmanlıq hansıdır?!”- deyə ağır kinayə ilə yazır.
Ədalət- şairin Allaha tapındığı kimi müqəddəsləşdirdiyi bir idealdır. O, bu idealının gerçəkləşməsini istəyir; onun bu gün deyilsə də, nə vaxtsa gerçəkləşəcəyinə inanır. O, inandığı bu idealın “keçmişdəki örnəyini” nəzmə çəkir. “İskəndərin idarəsi” poetikləşdirilmiş keçmişdən bir örnəkdir.
Azərbaycanda nizam yalnız türkçülüyün başını buraxıb ariçiliyimizə qayıdacağımız zaman bərqərar olacaqdır.
X hissə: 7 min il əvvəl İran xalqı indikilərin həsəd aparacağı yüksək texnoloji nailiyyətlərə malik olub
Bərdənin həqiqətən də “qadınlar səltənəti” olması mübahisəli məsələdir. Lakin Məsudinin “Arranın Bağdadı” və İbn Hövqəlin “Rey və İsfahandan sonra dünyanın ən böyük bərəkətli və gözəl yeri”- deyə tərif etdikləri Bərdəyə rus drujinalarının yürüşü tarixi bir həqiqətdir. Bu həqiqəti ərəb mənbələrindən tutmuş erməni qaynaqlarına kimi təsdiq edirlər. 12-ci əsrin sonlarına doğru Şirvanşah Axsitan Mənuçehrin də çarpışdığı və saray şairi Xaqaninin bir qəsidəsində qeyd olunmuş hücumdan əvvəl də, müxtəlif çağlarda rus orduları Azərbaycan və Xəzər sahillərində olmuşlar. Məsudi, İbn Əl-Əsir və digər ərəb tarixçiləri, o cümlədən erməni tarixçisi Movses Kalankatlı rus yürüşləri haqda məlumat verir. Rusların ordu halında bizim coğrafiyalara yürüşləri 880-ci ildən başlayaraq, 909, 913, 943 və 968-ci illərdə təkrar olunmuşdur. Xüsusən 943-cü ildə Bərdənin tutulması ilə nəticələnən yürüşdən erməni tarixçisi Kalankatlı geniş bəhs etmişdir.
***
Ermənistan və Bərdə hökmdarı olub, gözəl Şirini özünə vəliəhd təyin edən Məhinbanunun əsl adı, Nizamiyə görə, Şəmiradır. Bu adın Neynəvanın (Nineviyanın) əfsanələrə çevrilmiş kraliçası Semiraminin adı ilə əlaqəli olduğu ehtimalı vardır. Qədim yunanlar hesab edirdilər ki, həmin əfsanəvi ölkənin adı Nina adlı hökmdar qadının adından götürülüb. Hesab olunur ki, Nineviya dövlətçiliyi eramızdan əvvəl 5-ci minillikdən başlayaraq eramızdan əvvəl 14-15-ci əsrlərə kimi mövcud olub. Qədim dövrlərdə bu şəhər İştar (Star- ulduz) ilahəsinə tapınanlar məskəni kimi tanınırdı. Mənbələr göstərir ki, şəhərin məşhur məbədlərindən biri zələzələ nəticəsində dağılmış və akkad çarı Maniştuşun (axırı “uş” ilə bitən tarixi adların ruslara bağlılığı vardır) dövründə bərpa edilmişdi. Bibliyada deyilir ki, “o torpaqlardan Assur çıxdı və Rexovofir, Kalax və Resen arasındakı ərazidə Nineviya şəhərini tikdi”. Bu ölkə tarixdə onunla yadda qalıb ki, İsrail üzərinə hücum çəkib, yəhudilərlə düşmənçilik edib. Yəhudilərin peyğəmbəri Naumun bu ölkəni lənətləməsi haqda məlumatlar vardır. Uzun müddət Midiyanın tərkibinə daxil olmuşdur. Aşşurbanapalın Nineviyada hökmranlığı zamanı məşhur Küncik (ik-lə qurtaran bütün adların da ruslarla bağlılığı haqda demək yersizdir) kitabxanalarında 30 min gil lövhə- qədim kitablar toplanmışdı. Eramızdan əvvəl 623-ci ildə semit hücumları nəticəsində Nineviya şəhəri Yer üzündən silinmişdir. Rusiyada Neva, Samara kimi yer adlarının olması bu qədim slavyan xalqının Nineviya tarixi ilə bağlı olmasına dəlalət edir. Batmış şəhər yerində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan rus naxışları da dediklərimizi təsdiqləyir. Qazıntılar zamanı Suzdal və Vladimir ərazilərində rast gəlinən qanadlı heyvanların oxşarı olan fiqurlar tapılmışdır. Təəssüf ki, 1847-ci ildən 1930-cu ilə kimi Nineviyadakı qazıntılarla mütəmadi olaraq yəhudi alimləri məşğul olmuş və abidələrin çoxunu daşıyıb aparmışlar. Ərazidə tapılmış məşhur heykəllərdən biri Bağdad muzeyinə saxlanmağa verilmiş çar Sarqonun (əsl adı Şarrukin və ya Şurrukin-yenə də axırı in ilə qurtaran rus famili) bürünc başıdır ki, e.ə. 3-ci minilliyin 2-ci yarısında hökmranlıq etmişdir. Akkad sülaləsinin bünövrəsini qoyan bu adam qədim Şumer hökmdarıdır. Atasının adı Ur-Zababadır ki, bu ad da ancaq qədim slavyan familiyası olan Zabavaya (mənası: əyləncə) uyğun gəlir. Zabava adlı yer adları demək olar ki, slavyan ölkələrinin hamısında vardır. Sarqon-Şarrukinin hökmdarlıq dövrü digər şumer dövləti Laqaşın başçısı Uruinimqinanın hökmdarlıqetdiyi dövr ilə üst-üstə düşür. Uruinimqinanın digər adı Urukaqinadır ki, Laqaş sülaləsinin əsasını o qoymuşdur; fikir versəz görərsiz ki, hər 3 adın sonluqları yalnız rus adları üçün xarakterikdir. Uruinimqinanın yazdığı gil lövhələrdəki yazılar qədim Kirill əlifbasına oxşardır. Uruinimqina 36 min insanın içindən demokratik yolla seçilmişdi və böyük reformator kimi tanınmışdı. Laqaş dövləti insanların rifah və təhlükəsizlik içində yaşadığı bir ədalətli məmləkət idi. Heç kəsin malı və ya mülkü varlı biri tərəfindən əlindən alına bilməzdi. Uruinimqinanın fərmanları Laqaş xalqında matriarxata son qoydu. Əgər əvvəllər qadın birdəfəyə iki ərə malik ola bilərdisə və ya istədiyi vaxt ərini qovurdusa, onun dövründə belə hallar qadağan oldu, patriarxat gücləndirildi. Kişilərin hüquq möhkəmləndirildi. Ən maraqlı cəhətlərdən biri də odur ki, Laqaşlar sülaləsi öz ərazilərində yəhudi sələmçiliyinə və alqı-satqısına qadağa qoydu, kabala ənənələri bu ölkədən yığışdırıldı. Laqaş dövlətinin tapındığı qadın Allahlardan biri Babıdır ki, qədim slavyan dilində baba elə arvada deyilir. Digər tapındıqları Allah isə Ninqirsudur ki, Luvr muzeyində saxlanan onun təsviri olan barelyefdəki naxışlar qədim slavyan köynəyindəki naxışlara uyğun gəlir. Boston Arxeoloji İnstitutunda saxlanılan, eramızdan 3800 il əvvələ aid olan üstündə Ninqirsunun təsviri yer almış digər lövhədə onun taxt-tacının yanında ikibaşlı qartal təsviri görünür ki, bu da indiki rus dövlətçiyilinin rəmzidir.
Nineviya şəhəri Tiqr adlanan çayın sahilində tikilmişdır; baş küçəsinin eni 26 metr idi ki, bu cür enli küçəli yaşayış məntəqələri ancaq ruslar üçün xarakterikdir. 730 hektar ərazini əhatə edən şəhərin ətrafına 12 kilometr uzunluğunda, 20 metr hündürlüyündə qoruyucu hasar çəkilmiş, güclü müdafiə sistemləri qurulmuşdu. Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri hesab edilən asma bağları Nineviya şahzadəsi Semiraminin yaratması haqda məlumatlar qədim yunan mənbələrində yer almışdır. Ərazidə gözə çarpan bütün möhtəşəm tikililər rusların mühəndis əqlindən xəbər verir.
Düşmənlər Nineviyanı uzun müddət mühasirəyə alsalar da tuta bilməyiblər. Qala dərin və geniş qazılmış çuxurla və keçilməz qalın divarlarla əhatə olunmuşdu. Qalanın divarları o qədər möhkəm idi ki, hətta ən ağır daşlar tullayan taran cihazları da onu yarmaqda aciz idi. Düşmənlər uzun müzakirələrdən sonra Tiqr çayının qarşısını kəsdilər, çay öz sahillərindən çıxdı və qalanın ərazisinə doldu. Şəhəri su basdı. Nəticədə şəhər zəbt olundu. Bu hadisə eramızdan əvvəl 612-ci əsrdə baş vermişdir. Əfsanədə deyilir ki, Assuriyanın axırıncı çarı düşmənlərin əlinə düşməsin deyə öz sarayını yandırır və özünü alovun içinə ataraq həlak edir...
***
Nizaminin “İskəndərnamə” poemasında ruslarla bağlı digər maraqlı cəhət Rusiyanın Misir ilə assosiasiya olunmasıdır. Məşhur rus alimi L.A. Lelekov da öz araşdırmalarında qədim Rusiyanın Misir ilə əlaqələrinə özünəməxsus şəkildə toxunur. O polovets ordularının başında adətən rus knyazlarının dayandığını qeyd etdikdən sonra polovets döyüşçülərinin mis baş örtüklərindən söz açaraq, bu dəbilqələrin qədimdə “misryuk” adlandırıldığını bildirir. Həmin söz Misir ölkəsinin adı ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, mis metalının rusca adı “med”- “myod”dur ki, bu da onun Midiya ölkəsi ilə bağlılığna dəlalət edir. Qədim Azərbaycan döyüşçülərinin də zireh-sursatı misdən hazırlanırdı ki, adından da göründüyü kimi, həmin metalın idxal yeri qədim Misir ola bilərdi. Koroğlunun dastanlarında qəhrəmanın məşhur Misri qılıncı fikirlərimizə dəlalət edən amillərlərdəndir. Demək, həm qədim Rusiyanın, həm də İran-Azərbaycanın silah-sursatı Misir texnoloji sistemi üzərində bərqərar olmuşdu.
Fars və alman arxeoloqları İranda qədim dövrlərə aid mis emal olunan böyük bir məntəqə üzə çıxarmışlar. Məlum olmuşdur ki, eramızdan 5 min il qabaq İran çiçəklənən və yüksək texniki nailiyyətlərə malik mütərəqqi ölkə olmuşdur. Mərkəzi İranda, Arisman ərazisində aparılan qazıntılar zamanı “Mis səltənəti” adı verilən maraqlı məskən tapılmışdır. Burada uzaq keçmişdə mis istehsalı məşğul olan geniş struktur fəaliyyət göstərmiş, yüksək texniki biliklərə yiyələnmiş ustalar misdən müxtəlif alətlər düzəldərək dünyanın müxtəlif ölkələrinə göndərmişlər. Onlar öz texniki nailiyyətləri ilə qədim Mesopotomiya və Misir sivilizasiyalarını da geridə qoymuşlar.
Qədim zamanlarda mis qızıla bərabər tutulurdu, ikisinin də qiyməti eyni idi. Mesopotomiya və Hindistanda Allahların məşhur heykəlləri qızıldan deyil, məhz misdən hazırlanmışdı. Lakin həmin ölkələrdə mis yataqları yox idi. Üzə çıxır ki, oralara mis İrandan ixrac olunurmuş.
“Mis səltənəti” adı verilən ərazini araşdıran arxeoloqlar Kuxrud dağının qayalıq sahələrində çoxlu süni, insan əməyinin nəticəsi olan tunel və mağaralar tapdılar. Bunlar qədim insanların mis əldə etdikləri şaxtalar idi. Məlum oldu ki, mis əldə olunduqdan sonra eşşək və dəvələrlə Arismandakı emalatxanalara daşınırmış. Arxeoloqlar karvanların dayanması üçün nəzərdə tutulmuş saray-tikililəri də tapdılar.
Arismanda üzə çıxan mis əritmək üçün sobalar və usta emalatxanaları heyrət doğururdu. Həmin sobalarda qədim metallurqlar misdən başqa gümüş və bürünc də əridirmişlər. Arxeoloqlar 4-5 min əvvəl gur həyatı olmuş qədim şəhərin möhtəşəm divarlarını üzə çıxardılar. Qazıntılar zamanı keramik qablar, naxışlarla bəzədilmiş ev əşyaları, ən əsası, çoxlu mis alətlər və silah növləri tapıldı. Bundan başqa, üzərində yazılar olan çoxlu lövhələr burada bir vaxtlar yüksək səviyyəli sivilizasiyanın bərqərar olmasından xəbər verirdi. Arismandakı emalatxanalarda sitayiş predmetləri, ev əşyaları və müxtəlif diləklər, bəzək formaları, daş yonmaq üçün mişarlar, qılınc, nizə və ox ucluqları istehsal olunurdu. Üzə çıxdı ki, burda yaşayan xalq 7 min il əvvəl indikilərin həsəd aparacağı yüksək texnoloji nailiyyətlərə malik olub! Arisman ustaları öz sənət əsərləri ilə bütün Asiyanı təmin edirmişlər. Həmin mis məhsullara qədim Şumer və Hindistan ölkələrində də böyük tələbat varmış.
Maraqlı cəhətlərdən biri də odur ki, qazıntılar zamanı təkcə fəhlələrin evləri tapıldı; nə ağa, nə müdir, nə də digər rəhbər-idarəçi ev və mülklərinə rast gəlinmədi. Məlum oldu ki, Arismanda işləyən ustaların ağaları yoxmuş, onlar özləri üçün işləyirmişlər, azad adamlar imişlər. Axı həmin dövrlərdə nə feodalizm, nə də kapitalizm təşəkkül tapmışdı; ari-slavyan sivilizasiyasında hamı bərabər hüquqlarla yaşayırdı. Planetdə insanların indikindən qat-qat az olduğu dövlərdə hələ müasir anlamda başa düşülən dövlətçilik formalaşmamışdı. İnsanların bir qismi qida məhsullarının əldə edilməsi ilə məşğul olur, digər qismi metal əşyalar istehsal edir, başqa qismi isə onlar arasında vasitəçilik edirdilər.
Arisman yaxınlığında Təpə-Sialk deyilən ərazidə isə saxsı qablar istehsal edən böyük emalatxanalar aşkar olundu. E.ə. 5-3-cü minilliklərə aid olan həmin yaşayış məskənində istehsal olunan naxışlı, parlaq və rəngarəng keramik qablar indi də gözəlliyi ilə heyrət doğurur. Həmin sənət əsərləri İrandan dünyanın hər yerinə yayılırmış.
XI hissə: Avrasiyaçılıq dönəmində sitayiş obyektlərimizdən biri də Moskva olacaq
Bir maraqlı cəhəti qeyd etmək yerinə düşərdi. Firdovsi qədim “Avesta” motivləri əsasında yazdığı “Şahnamə” əsərində Firudin şahın dəmirçisi Gavənin düzəltdiyi dəmir nizədən və digər yaraq-əsləhədən bəhs edir. Hətta Firovsinin dövründə belə Avropada nəinki dəmir silahlar vardı, heç dəmirin nə olduğunu qanmırdılar. Məsələn, avropalıların məşhur Hastinq döyüşündə şahzadə Harold Hodvinsonun başçılığı altında anqlosakson ordusu ilə Hersoq Vilhelmin başçılıq etdiyi normand ordusu üz-üzə gəldi. 1066-cı ildə baş verən bu döyüşdə avropalılar dəmir silahlarla yox, daşdan düzəldilmiş baltalarla vuruşur və döyüşməkdən də çox, ibtidai zamanlarda olduğu kimi, bir-birinə daş atırdılar...
***
İranda olarkən iki şey məni təəccübləndirmişdi. Yol boyu hər yerdə “Residential Area” yazılmış lövhələr qoyulmuşdu. İngilis dilini bilmədiyimdən, ya ilk dəfə sakral məkanda olmağımın həyəcanındandı nəydi, əvvəl elə bilmişdim bu “İran torpağı” deməkdir. Sonra ingilis dili bilənlərdən soruşarkən öyrəndim ki, həmin yazı “Yaşayış məntəqəsi” mənasını bildirir ki, yol boyu kəndlərin girişində qoyulurmuş. Doğrudan da qəribə təəssüratlar yaradırş Area- qədim ari dilində yaşayış məntəqəsi deməkmiş... İnsanlığın ilk yaşayış məntəqəsi də elə İranla bağlıdır. Ariya- insanlığın ilk beşiyidir.
Digər maraq doğuran təəssüratlarım isə də “Mosque” lövhələri ilə bağlıdır. Moskva adının ingiliscə səslənməsi sən demə məscid mənasını bildirirmiş! İranda bu söz yazılmış lövhə məscidlərin yaxınlığına vurulur ki, turistlərə çatsın. Yenə də beynimdə metofizik mənzərə canlandı. İnsanı qəribə düşüncələrə sövq edir. Axı məscid sözü Məkkə sözü ilə eyni kökdən olan sözdür. Moskva adının ari dilində səslənməsi məscid mənasına gəlirmiş. Əslində, qədim hind-ari merkası ilə götürəndə Moskva- elə müqəddəs məkan anlamına gəlir. Avrasiyaçılıq dönəmimizdə sitayiş obyektlərimizdən biri də Moskva olacaq.
***
RÖVŞƏN NOVRUZOĞLU İLƏ TARİXİ SƏYAHƏT. Tarixdə “təyin olunmuşlar” və yaxud “seçilmişlər” ifadələrinə tez-tez rast gəlirik. Araşdırma materiallarına görə hər bir ölkənin, şəhərin, rayonun (məntəqənin), kəndin və nəhayət ailənin öz “təyinolunmuş” və “seçilmiş” simaları, şəxsləri var. Yaradan tərəfindən nəzərdə tutulmuş “təyinolunmuş” və yaxud “seçilmiş” şəxsin (şəxslərin) mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri, gücü, bilik və dərketmə qabiliyyətləri, insanı münasibət və fərqli davranışları haqqında danışmırıq. Sadəcə məxfi qovluğun materiallarına nəzər salıb, az da olsa onlar haqqında məlumatlara malik olmaq mümkündür.
“Tam məxfi -1” qovluğun materiallarına görə Yaradan tərəfdən yer üzündə “seçilmiş” və “təyinolunmuş” şəxslərə Azərbaycanın bütün qütblərində rast gəlmək mümkündür. Sadəcə onları tanımaq və seçib-seçilməmək lazım gəlir. Məsələn, VIII əsrdə Tisa çayının (Macarıstan) sahillərində dünyaya göz açan filosof Erjebet Seç bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar və araşdırmalarda iddia edir ki, “Təyinolunmuşlarla” “Seçilmişlər”i qarışıq salmaq olmaz. Onun fikrincə “Təyinolunmuşlar”ın möhürü bilavasitə Allah tərəfindən basılır. Belə şəxsləri əzmək, öldürmək, məhv etmək, sıradan çıxarmaq filosofa görə əxlaqa sığmayan hərəkət hesab olunur. Onların din xadimlərilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Amma onlar da sadəcə adi insan kimi mənsub olduqları dinə inanır, din xadiminə, din atributlarına hörmət və ehtiram bəsləyirlər. Digər tərəfdən yaradan tərəfdən “Təyinolunmuşlar”ın nədən təyin olunmalarında məqsəd hələlik tam mənada qapalı qalır.
Məlumata görə, 1962-ci il iyulun 19-da Moskvadan Şirvan ərazisində, xüsusən Şamaxı yaşayış məntəqəsində “Təyinolunmuşlar”ı axtarıb tapmaq, onların siyahısını tərtib etmək, onların yaşayış məntəqələrini ayırd edib, müəyyənləşdirmək üçün tarixçi, Moskva Dövlət Universitetinin professoru Dmitri Bulanoviç Urbanın başçılıq etdiyi kiçik bir qrup Azərbaycana gəlir. Sənədlərdə qeyd olunur ki, professorun Şamaxıya gəlişi heç də təsadüfi deyildi. Digər tərəfdən professor D. Urban iyirmi ildən artıq idi ki, meteorit parçaları və daş lövhələri üstündə göydən yerə göndərilən xüsusi işarələrin içində ad və familiyaları oxumaqla məşğul idi.
.jpg)
Araşdırma materiallarına görə professor D. Urban Hitler-Stalin münasibətlərini araşdıran, tədqiq edən ilk alimlərdən biri olub. Məsələn, professor “Tədqiqatlarım” adlı əsərində (çap olunması qadağan edilib) yazır ki, 1944-cü il dekabrın 26-da Hitler Stalinə tarixi bir məktub ünvanlayır. Məktubda Hitler Stalinə anlatmağa çalışırdı ki, o və onun ətrafı Sovet İttifaqı ərazisində xüsusi işarələr altında gəzən “Təyin olunmuş”ları qorusun, onları öldürməsin, qorusun. Müharibənin şıdırğı yerində Kremlə, İ.Stalinə ünvanlanmış məktubda Hitler yazır: “Bu məktubu etiraf məktubu kimi qəbul etmə. Mən müharibəni uduzuram. Geriyə dönüş yoxdur. Amma bir xahişim var. Mənim öz xahişim güman ki tarixdə qalacaq. Mən nə üçün uduzdum? Müharibə məğlubiyyətimə səbəblərdən biri zəbt etdiyim ərazilərdə Yaradanın, yəni Tanrının yer üzü üçün “təyin etdiyi” insanlara qarşı, yəni “Təyinolunmuşlara” qarşı amansız oldum, onlara rəhm etmədim, onların bir qismini diri-diri yandırdım. Gərək belə etməyəydim. Onları tanımaq o qədər də çətin deyil. Bizim kimi adamlar, dövlət başçıları və yaxud fatehlər, sərkərdələr “Təyinolunmuşlar”ı asanlıqla tanıyır, asanlıqla onları görür. Mən Allahın qəzəbinə gəldim... Sən onları axtar, tap və onlara yardım et. Çünki onlar yaşadıqları ərazilərdə həm quraqlıq, həm bərəkət, həm bilik və savad, həm mərdlik və dözümlülük, sabitlik simvoludur. Onların heç biri hakimiyyət və yaxud var-dövlət hərisi olmur... Tale səni və sənin dövlətini çaşdırmasın”.
Professor D. Urban Şamaxıda gözlənilmədən tədqiqatını saxlayıb geri, Moskvaya qayıdır. “Tam məxfi -1” qovluğu üçün yazdığı arayışda professor qeyd edir: “Fikrimdə var ki, gəldiyim Şamaxıda ən azı bir ay qalım. Mən Azərbaycanın yaşayış məntəqələrini çox yaxşı tanıyıram. O yerlərdə xeyli tədqiqat işlərim olub. Şamaxıdan tez qayıtdım. Çünki bu ərazidə “Təyinolunmuşların” taleyi qaranlıq idi. Onlardan bir qismi məhv edilmişdi...”
Məlumata görə Şamaxı ərazisində “Təyinolunmuş”ların sayı ötən əsrin sonları və yeni yüzilin birinci on ilində on bir nəfər olub. Onların taleyi haqqında məlumatlar hələ ki dumanlıdır... Professorun açıqlamasına görə, “istərdim Şamaxıda yaşayan insanlar sadə bir həqiqəti dərk etsinlər. Ərazidə yaşayan və dünyaya ana bətnində göndərilən “Təyinolunmuşlar” Şamaxının gücü və qüdrəti olaraq qalır”.
Araşdırma materiallarına görə dünyada ayrı-ayrı dövlətlər aparılan idarəçilik prinsiplərinin həyata keçirilməsində “Təyinolunmuş”ların taktikasından və strategiyasından geniş istifadə edirlər. Xüsusən Çin Xalq Respublikasının bu sahədə apardığı siyasət və qurduğu model diqqəti cəlb edib.
***
Araşdırma materiallarına görə Azərbaycanın Ağdaş, Göyçay, Ucar ərazilərində xüsusi işarələrə qarşı insanlar daha həssas olublar. Məsələn, bu günün özünədək Ağdaşın Lələyurd deyilən ərazisində (indinin Qaradağlı və Gülbəndə yaşayış məntəqələrinin ərazisi) təqribən iyirmi beş il beş müxtəlif xüsusi işarələrin axtarışı olub. 1943-cü ilin dekabr ayının 16-da Kreml təcili olaraq bu əraziyə altı nəfərdən ibarət “Qızılgül” qrupu (soraqlaşmaq, axtarmaq üçün) göndərir. Qrupa milliyyətcə tatar olan professor-etnoqraf Bayram-Ali (Əli) Bikmuxammadov təyin edilir. Araşdırma materiallarına görə həmin ərəfədə Stalinə məlumat verilmişdi ki, Lələyurd ərazisində müharibənin, baş verən fəlakətin sirləri gizlədilib. O sirlər aşkar edilərsə, “daş lövhələr tapılarsa və oradakı xüsusi işarələr oxunarsa, müharibə tamamlanar” (professor E.Tolstoy). Məlumata görə on yeddi gündən sonra professor B.Ə. Bikmuxammadov üç nəfərlə geri qayıdır. Dəstədən iki nəfər- alim İlya Nikolayeviç Qorbunov və hərbi məsələlər üzrə mütəxəssis Daniel Aleksandroviç Kim Lələyurdda vəfat edir və orada da dəfn edilir. Professor “Arayış”da yazır: “Bizim qrupdan iki nəfər məlum omlayan xəstəliklərdən (?) vəfat etdi. Təyin olunmuş ərazidən (Şübhəsiz Lələyurddan), adını bilmədiyimiz yerdən bir-birindən fərqli altı daş lövhə çıxartdıq. Möcüzə idi. Elə bilirdin bu lövhələrə zər tökülmüşdü, ulduz kimi yanırdı. Onları təcili olaraq yun örtüklərə büküb, Bakıya gətirmək istəsək də xüsusi tapşırıqla biz həmin xüsusi işarələri Tiflisə gətirdik...”
Tarix, tarix olaraq qalır. Onu dəyişmək olmur. Professor ikinci “Arayış”da qeyd edir: “Üstündə çox maraqlı, insanı düşündürən və onu uzaqlara aparan xüsusi işarələr olan kiçik daş lövhələrlə ehtiyatla davranırdıq. Onları Moskvaya gətirəndə Kremlin üstündəki beş ulduz lövhəsi sanki işıq saçmağa başladı. Möcüzə, möcüzə olaraq qalır. Bu insanın yox, bizi yaradan Allahın möcüzəsi idi… Müharibənin gedişi dəyişildi. Bir-birinin ardınca işğal olunmuş ərazilər azad edilidi. On bir gün bu işarələr “yüklənmiş” təyyarə Moskvanın, Leninqradın başı üstündə dövrə vurdu. Hər iki şəhər alınmaz qalaya çevrildi. Bütün bunlarla yanaşı alman ordusunda həddi bilinməyən, saya gəlməyən intihar halları artırdı. Alman qoşun kontingentində vaksinləri məlum olmayan xəstəliklərdən ölən generalların sayı artırdı...”
Araşdırmalar göstərir ki, Seçilmiş insanların ən çox cəmləşdiyi bölgə Azərbaycanın cənub-şərqi ərazisidir (Bakı-Lənkəran yolu). Rusiya çarı 1-ci Pyotr da 1722-ci ildə bura məhz Seçilmişlərin ardınca gəlmişdi. O burda müəqəddəs kitabdan nişan verilmiş Muğanlı Hacı Şövqizadə Mehdi oğlunu, Salyanlı Şeyx Mövsünzadəni, Lənkəranlı Hacı Qasım Ağanı, Hasıllıdan (indiki Cəlilabad) Şirinəli Mövhumatzadəni tapıb özü ilə Rusiyaya aparmışdı. Allah tərəfindən seçilmiş və təyin olunmuşları yığaraq Rusiyaya aparmağı 1-ci Pyotr özü üçün şərəf işi hesab edirdi. Fakt budur ki, 1-ci Pyotru Pyotr edən də elə bu təyinolunmuşlar, seçilmişlər idi. Az müddət ərzində onlar Rusiya hakimiyyətinin dayaqlarına çevrildilər. Rusiyanı imperiya edən elə həmin cənublular oldu.
Məsələ burasındadır ki, 1729-cu ildə “Dünyanın Vahid Xarici Siyasəti” haqqında İngiltərə, Rusiya, Fransa və Almaniya kimi söz sahibi olan dövlətləri arasında “Memorandum” imzalandı. Amma bu memorandum cəmi üç gün qüvvədə qaldı. Üç gündən sonra hər bir ölkə qərara aldı ki, özünün müstəqil Xarici Siyasətini ifadə edən memorandum hazırlasın. Çünki hər bir dövlət özünü mövcud dünyanın hərəkətverici qüvvələrindən biri kimi görürdü.
1-ci Pyotrun imzaladığı Memorandumun ikinci bəndində qeyd edilirdi: “Böyük və nəhəng Rusiya dayanmadan özünün bir nömrəli strategiyası olan “Təyinedilmişlər və seçilmişlər” strategiyasını (Daha dəqiq: “Rusiya üçün təyinedilmişlər və seçilmişlər strategiyası”nı) hazırlamalıdır”. Amma Rusiya üçün minlərlə insanın içindən seçmək, müəyyən etmək, bütün bunları yoluna qoymaq çətin məsələ idi. 1-ci Pyotr üçün Böyük Rusiyanı idarə etmək, onun daxili və xarici siyasətini tənzimləmək üçün Böyük Yaradanın- Allahın təyin etdiyi, seçdiyi adamlar lazım idi (Çünki məhz belə seçilmiş və təyinolunmuş adamlar Yer kürəsini, Bəşəriyyəti, Göy cisimlərini, nəhayət Təbiəti tənzimləyir. Onlar bu qüdrətə sahibdirlər. Onlar sadə olduqları qədər də möhtəşəmdirlər).
XII hissə: Seçilmişlər Rusiyaya xidmət etməlidirlər
Məlumata görə 1722-ci ilin yanvarın 19-da keşiş Tiqran 1-ci Pyotra bir məktub verir. Çar məktubda yazılanları diqqətlə və təkrar-təkrar oxuduqdan sonra, xəritənin önünə gəlir. Keşiş Tiqran 1-ci Pyotra üstündə 1001-ci ilin möhürü olan və Vatikandan oğurlanmış məktubu vermişdi. Tarixi mənbələrə görə 1-ci Pyotr məktubu oğurladığı üçün keşiş Tiqranı məzəmmət edir. Keşiş Tiqrana gəlincə o, bütün bunları ancaq Böyük Rusiyanın və 1-ci Pyotrun gələcəyi naminə etdiyini etiraf edir. Araşdırma materiallarına görə məktubda 39-cu islam peyğəmbəri Mərmərənin adı çəkilir və ona istinadən xəbər verilir ki, Böyük Rusiyanı bütün bəlalardan Xəzər sahillərində məskən salan köç və qəbilələrin arasında yaşayan Allahın təyinedilmiş və seçilmiş bəndələri xilas edə bilər. Məktubda hətta onların adları da çəkilirdi. Keşiş Tiqran məsləhət bildi ki, çar Xəzəri, onun sahillərini səyahətə çıxsın.
1-ci Pyotr oğurlanmış məktubda adları çəkilən bu adamları axtarıb tapır və özüylə paytaxta aparır. Məlumata görə 1-ci Pyotr tərəfindən Muğanlı Hacı Şövqizadə Mehdi oğlunun kiçik bir heykəli qədim Moskvanın tən ortasında qoyulur. Dövrün təzkirçisi Afanasii Krumin bunu da yazır ki, Moskva çayının sahillərinə yaxın qoyulmuş bu heykəl gecələr alov kimi yanardı (?). Bu heykəl 1940-cı ilin sentyabrınadək qoyulduğu yerdə qorunurdu. 1940-cı ilin sentyabrın 22-də heykəl götürülür və yoxa çıxır.
Araşdırma materiallarına görə heykəl İ. Stalinin otağına gətirilir. Artıq Stalin də heykəlin kimə mənsub olduğunu bilirdi. Çünki 1-ci Pyotrun arxivindən (xüsusən kilsənin qoruduğu arxiv) keşiş Tiqranın oğurladığı məktub artıq Stalində idi. O, bilirdi ki, bu kiçik heykəl əslində Moskva üçün ən böyük mesaj idi, xüsusi işarə idi. Heykəl- xüsusi işarə beş il Moskvanı epidemiyadan, bəla və xəstəliklərdən qorudu. Məsələn, Bonapart Napoleon iddia edirdi ki, o artıq beş dəfə heykəli yuxusunda görüb. Heykəl demək olar ki, Moskva çayının sahillərində, şəhərin ətraf yaşayış məntəqələrində və nəhayət Kremldə xəstəliklərin, ağır durumların qabağına sədd çəkildi.
Məlumata görə artıq Təyinolunmuşlar və Seçilmişlərlə bağlı xüsusi qərar verən Stalin belə şəxsləri ətrafında saxlamağı xoşlayır, onlardan tez-tez məsləhətlər alırdı. O vaxt heykəlin yoxa çıxması ilə bağlı onlarla müxtəlif rəvayətlər yayılır. Sonuncu rəvayətə görə heykəl-xüsusi işarə Ben-Quriona (İsrailə) aparılır, 1948-ci ildə İsrail dövlətinin qurulmasında “iştirak edir”. Bütün bu hadisələrdən sonra işə Azərbaycan tərəfi qoşulur, Tel-Əvivə üç nəfərdən ibarət Azərbaycan alimi (professor O.S.Mahmudbəyov, E.D.Naxçıvanski, professor A.A.Abdullayev) göndərilir. Heykəl isə qaytarılmır... Araşdırma materiallarına görə bu gün İsrail dövlətini on üç müxtəlif heykəllər-xüsusi işarələr qoruyur. Muğanlı Hacı Şövqinin heykəli də həmin heykəllərin sırasında və yaxud cərgəsindədir.
Məlumata görə 1940-cı ilin martın 25-dən Stalin Siyasi Büronun üzvlərilə məsləhətləşmələrdən sonra “Təyinolunmuşlar və yaxud seçilmişlərlə iş” planlarını açıqlayır. Amma nə qədər maraqlı məsələ də olsa, təyinolunmuşları və yaxud seçilmişləri axtarıb tapmaq mexanizmi yox idi. Necə axtarmaq? Harada axtarmaq? Bu iş ölkənin Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinə tapşırılır və məsələnin nə qədər ciddi olması haqqında həmin idarəyə “təlimatlar” göndərilir. Çünki Stalin həmin təyinolunmuşların və yaxud seçilmişlərin iti zəkalarından, ağıl və düşüncələrindən, potensial imkanlarından istifadə edərək, yeni silah növlərinin ixtirasını tələb edirdi. Bu onun ən ali məqsədlərindən biri idi. Eləcə də Səhiyyə Nazirliyinə xüsusi məktubla müraciət olunmuşdu ki, baş verə biləcək epidemiyalara, öldürücü xəstəliklərə qarşı mübarizədə vaksinlərin və dərman preparatlarının hazırlanmasında diqqətli olsunlar. Nəticədə 1942-ci ildə İttifaqın müxtəlif yaşayış məntəqələrindən 635 nəfər “təyinolunmuş”, 178 nəfər isə “seçilmiş” insanın adı, soyadı müəyyənləşdi. Azərbaycanda 55 nəfər “təyinolunmuş”, 14 nəfər isə “seçilmiş” insan məlum oldu. Bu şəxslərin iştirakı ilə ilk olaraq Azərbaycanın strateji, hərbi obyektlərinin təhlükəsizliyi təmin olundu.
Altı ay ərzində (1942-ci il) Azərbaycanın səhiyyə sistemində dörd vaksin hazırlandı. “Qara yara” epidemiyasına qarşı ilk dərman preparatı düzəldildi… “Təyinolunmuş” 16 nəfər Mərkəzi Komitənin göstərişilə yüksək vəzifələrdə işləmək üçün göndərildi. Azərbaycan KP MK-nın 1942-ci ilin iyulun 14-də qəbul etdiyi məxfi qərara əsasən “Təyinolunmuşlar”ın, “Seçilmişlər”in ciddi şəkildə qorunması məsələsi bir daha müzakirəyə çıxarıldı (Qeyd edək ki, bu istiqamətdə qurulan iş indi də RF-da həyata keçirilir).
Araşdırma materiallarına görə 1949-cu ilin iyulun 16-da Kremldə keçirilən qapalı iclasda Stalin Sovet İttifaqının müxtəlif regionlarından dəvət olunmuş 65 nəfərin qarşısında çıxış edərkən, xatırladır: “Mən Sizləri- Allah tərəfindən seçilmiş və təyinolunmuşları ölkənin Şah damarı, bel sütunu hesab edirəm. Sizin hər birinizin adına qədim, tarixi bilinməyən daş parçalarının üstündə rast gəldik. Alimlərimiz, akademiklərimiz min bir əzabla sizlərin hər birinizi kəşf etdi. Ölkəmizdə bütün yollar sizin üzünüzə açıqdır. Siz var gücünüzlə ölkənizə yardım edib, arxa durun. Moskvaya kömək edin...”
Bəli, Seçilmişlər Rusiyaya xidmət etməlidirlər. Tarixin bizə qoyduğu kod nizamı budur. Unutmaq lazım deyildir ki, şahımız Xətainin ulu babası Şeyx Səfinin xalçaları Kremldə Stalinin otağına sərilmişdi...
“Tanrının sizə bəxş etdiyi yeri sıx cərgələrlə qoruyun, onu gecə və gündüz müdafiə edin. Özbaşınalığın yeri yoxdur. Harda siz olduz, nəsil artımı olacaq, genişlik olacaq, gözəl həyat olacaq. Rusiya göz oxşayır, onsuz yaşam mümkün deyil. Gələcək hələ qabaqdadır. Tanrının dünyası durduqca biz də duracayıq”. Bürünc dövrünə aid, qədim slavyan dilində yazılmış Fest diski adlı lövhədə bu sözlər həkk olunub. Nəriman Nərimanov Fest diskini oxumamışdı, amma deyirdi: “Azərbaycanın əbədi xoşbəxtliyi Rusiya ilə bağlıdır”.
***
Qeyd etmək lazımdır ki, qədim ari-slavyan sivilizasiyası Suriyadan tutmuş Çin səddinə kimi böyük bir ərazini əhatə edirdi. Bu ərazilər məhz e.ə. 4-cü əsrdə İran şahı Böyük Dara tərəfindən birləşdirilərək rəsmi şəkildə İran torpaqları elan olunmuşdu.
Rus torpağının qədim adı Moskoviya, ondan əvvəlki adı Skifiya, daha əvvəlki adı isə Tartariya olmuşdur ki, bu toponimlər tarixi xəritələrlə öz əksini tapmışdır. Rus dövlətinin cənub-şərqdə hansı ölkələrlə sərhəd olması haqda mənbələrdə dəqiq məlumat yoxdur. Sərhəd yox idi. Ural, Aral- bu adlar elə İran adının müxtəlif formalarıdır. Həmin ərazilər elə qədim Ariya məkanlarıdır. Azərbaycanın qədim adı Aran da həmin kökdən olan sözdür. Osetiyanın da qədim adı İran idi. Eləcə də Türkiyə Alaniyası həmin qəbildəndir. Skifiya- qədim sak tayfalarına söykənir ki, həm şahlıq anlayışı, həm aparıcı şiə ülləmaları olan şeyxlər, həm Qarabağın köhnə adı Arsak, həm də Fransa və Almaniyanın bir hissəsini əhatə edən qədim Saksoniya həmin anlayışla bağlıdır. Linqvistika çox məsələlərə aydınlıq gətirir. Qədim talışın müqəddəs kahinləri olan şıx-şeyxlərin göygöz və sarışın olmaları kosmogenetik ari-slavyan köklərə bağlılıqları ilə əlaqədardır. Rusiyanın qədim adı Tartariya bizim Tərtər rayonunda ilişib qalıb. Avrasiyanı ağışuna almış qədim sivilizasiyanın komponentlərinə qitənin hər guşəsində rast gəlmək mümkündür. Müxtəlif dövlətlər qurulurdu, yeni xalqlar yaranırdı, bölgülər dəyişirdi, lakin sivilizasiyanın ari-slavyan mahiyyəti eyni olaraq qalırdı. Hakimlər adətən slavyan soylarından formalaşır, imperiyanın əsas hərəkətverici qüvvəsi isə ari tayfaları olurdu. Müxtəlif xalqların və etnosların mədəniyyət və dilləri bir-birinə inteqrasiya olunur, müştərək ünsiyyət sferası təşəkkül tapırdı. İndi də Uraldan tutmuş Altaya kimi, Sibirdən tutmuş Moskvaya kimi tarixi abidələrdə, qədimliyini saxlamış məkanlarda İranın keçmişi ilə bağlı, miflərində təzahür edən atributikalara rast gəlmək mümkündür. Rus tarixi abidələrində qədim İran mədəniyyətinə aid olan şir, qartal naxışları, arilərin fantastik miflərindəki heyvan cizgiləri doludur. Məsələn, iranlılarda Simurq quşu ruslardakı Semarqlın eynidir. Semarql- qədim slavyanlarda bitki aləmini qoruyan Allah sayılır. Qanadları od saçan quş şəklində təsvir olunur. Simurq da irandilli xalqlarda quş formasındadır, xoşbəxtlik simvolu, şahlıq quşu sayılır. Daha bir maraqlı cəhət. Qədim rus şəhərlərində xalqın toplaşdığı mərkəzi ərazi maydan adlanırdı, İranda isə meydan. Maydan-meydan qədim rus dövlətinin paytaxtı olan Kiyevin də mərkəzində var, Şah İsmayılın şiə fərmanları verdiyi Tiflisin də mərkəzində. Həm Rusiyada, həm İranda meydanlarda həm ticarət ilə məşğul olur, həm vacib yığıncaqlar keçirir, həm də güləş kimi idman yarışlarını keçirirdilər.
Xaç işarəsi qədim Azərbaycan xalçalarının hamısında var. Buna əmin olmaq üçün evimizdəki köhnə xalça-kilimlərə baxmaq kifayətdir. Svastikanın alman yox, qədim rus işarəsi olduğunu isə çoxları bilmir. Həmin işarə həm ortodoks geyimlərində, həm rus kilsələrində, həm də 1919-cü ilə qədərki Rus imperiya ordusunun gerbində yer alıb. Bizim köhnə kilimlərdə, eləcə də Qobustan qayaüstü təsvirlərində svastika işarəsinə rast gəlinməsi iudeyə nifrətin xalqlarımızın genetik kodunda olmasına dəlalət edir.
Rus sözünün özündə belə iudaya nifrət kompotenti durur. Yəhudi araşdırmaçısı İrma Xaynman hesab edir ki, Ros - Rus – Rusiya termini nifrət bildirən iki ivrit sözünün birləşməsindən əmələ gəlib, dindən dönən deməkdir. O göstərir ki, yəhudi peyğəmbəri İezekil bu xalqı yəhudilərin potensial düşməni hesab edirdi. Bibliyada Yeşayaxu peyğəmbərin Babil haqqında söyləmələrində göstərilir ki, rus - İsrailin düşməni deməkdir.
***
Mitra- qədim İran və hind müştərək Allahıdır. Barışıq, dinclik və həqiqəti təcəssüm etdirir. Öküzün başından tutub onu öldürən insan timsalında təsvir olunur. 17-ci əsrə aid olan rus ikonalarında tez-tez öküzü öldürən həmin Mitra təsvirinə rast gəlinir. Mitra süjeti həm pravoslav, həm də şiə ellərinin tarixi yerlərində geniş yayılmış təsvirdir. Rusiyanın xristianlaşmasından sonra qədim ari-slavyan Mitrası arxangel Mixail formasında təzahür etdi. Buddizmin banisi olan Buddanın həyatı haqqında əfsanə isə xristianlığın gəlişindən sonra Varlaam və İoasaf haqında hekayətə çevrildi.
“İqor polku haqqında dastan”da yad ellərdən gələn Div adlı mistik personaj var. Bu elə həmin bizim nağıllardakı div deyilmi? İranın qədim tarixi şəhəri Persepolun barelyeflərində Daranın divlərlə döyüşü təsvir olunur.
Düzdür, biz mif və əfsanələrin tam dəqiqliyini əmin olaraq əsas kimi götürə bilmərik və doğruluğuna inanmaq, ya inandırmaq fikrində də deryilik, amma müasir tarixşünaslıqda qədim nağıllar, əfsanələr, hekayətlər və sərgüzəştlər mühüm yer tutur, tədqiqat və araşdırmaların özəyini təşkil edir. Başqa meyar yoxdur.
XIII hissə: Şiə idarəçilik məktəbi Ayətullahlıqla pravoslavlığın gizli Qara İsixastlar Ordeni- eynidir
Qədim rus mətnlərinin çoxu taxta üzərində oyulur və ya qələm ilə yazılırdı. Odur ki bu mətnlər uzunömürlü olmurdu və günümüzə gəlib çatmamışdır. İranda isə mətnlərin çoxu daş və qaya üzərində həkk olunduğundan çoxu günümüzə qədər saxlanmışdır. Amma böyük hissəsi hələ də oxunmamış qalır. Məlumdur ki, zərdüştlüyün müqəddəs kitabı “Avesta” 12 min lövhə üzərində qızıl hərflərlə yazılmış və indiki Türkmənistan ərazisindəki atəşpərəstlərin Mərv məbədində saxlanılırdı. Avestanın məlum olan digər variantı isə 12 min öküz dərisi üzərinə həkk olunmuşdu və İranın Persepol şəhərində qorunurdu. Makedoniyalı İskəndərin Persepola hücumu zamanı həmin dərilər yandırılaraq məhv edildi. İskəndər İranın qalan reallıqlarına toxunmayıb təkcə atəşpərəstlikdən ibarət olan dinini rədd etmiş, atəşgədələri tamamilə dağıtmış, qeyd edildiyi kimi, “müqəddəs atəşləri söndürmüşdür”. Maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, Zərdüşt peyğəmbərin deyimlərində div ordularının törədəcəyi həmin vəhşətlər barədə qabaqcadan xəbər verilirdi və İskəndərin adı çəkilirdi. O, göstərirdi di ki, “Şər təcəssümü olan lənətə gəlmiş rumla İskəndərin törədəcəyi bəlalar cəzasız qalacaq”.
Ordusunun tərkibində ari millətlərindən də soylar olmasına baxmayaraq, İskəndərin mübarizəsi ari-slavyan sivilizasiyasına qarşı olmuşdur. Bu isə onun dövlətçilik kontekstinin iud mahiyyətli olmasına dəlalət edir. İskəndərin gördüyü işləri xülasə edərkən, Nizami digər əməlləri içərisində bunu da qeyd edir: “Ze souda-ye hendu, ze səfra-ye rus/ Foru şostəm aləm ço beyt-ol-ərus” (Hindu qaralığından, rus sarılığından Dünyanı gəlin otağı kimi təmizlədim). Çin imperatoruna yazdığı məktubda İskəndər “atəşpərəstliyi aradan qaldırması, rusların da kökünü kəsməsi”- deyə öyünür: “Foru şostəm əz molk rəsm-e məcus/ Bər avərdəm atəş ze dərya-ye rus” (Ölkədəki atəşpərəstlik adətini sildim, Rusun dəryasından atəş qopardım).
Makedoniyalı İskəndərin imperiyası çökdü, amma ari-slavyan “Avesta”sı yenidən dirçəldi və zərdüştlük daha geniş yayıldı. Atəşpərəstlik məhz ərəb-semitlərin İrana hücumu zamanı məhv edildi. Ərəblər bütün “Avesta” kitablarını yandıraraq yox etdilər. Zərdüşt sivilizasiyasına əsaslı zərbə həm də şimaldan xazar-yəhudilərin hücumu nəticəsində dəydi. Bu iki semit təcavüzü nəticəsində atəşpərəstlik bizim coğrafiyalardan tamamilə silindi, işartıları qaldı. Pərən-pərən düşən zərdüşti perslər şimala doğru Bakı kəndlərinə və cənuba Hindistan ərazilərinə axışdılar. 18-ci əsrdə məlum oldu ki “Avesta”nın tam mətnini Hindistana köç etmiş İran persləri qoruyub saxlamışlar.
“Avesta”ya görə dünya dedikdə İran nəzərdə tululurdi. Hansısa mənada bu doğru idi, çünki o vaxt İran- elə dünyanın yarıdan çoxunu tuturdu. Dünyanın əksər ölkələri ari şahları tərəfindən idarə olunurdu. Firdovsinin “Şahnamə”sində isə dünya İran və Turandan ibarətdir. Əsərdəki hadisələr Tartariya və İran ərazilərinə bölünmüş Avrasiya qitəsində cərəyan edir. Görkəmli rus iranisti L.A. Lelekov qeyd edir ki, İranın mədəni təsiri Yaponiyadan tutmuş Atlantikaya kimi yayılmışdı. Həmin təsirin əlamətləri Qədim Bizansda, Fransa düzlərində, Baltikada, Çində və Rusiyada indi də duyulmaqdadır.
Firdovsinin “Şahnamə”sindəki Cümşid şah “Avesta”dakı Yimdir (Yama). “Şahnamə”dəki Firudin şah “Avesta”dakı Traytaondur. “Avesta”da deyilir ki divlər Traytaonun oğlu Sayrimin hakimlik etdiyi ölkədən gələcəklər. “Avesta”da Traytaon öz ölkəsini 3 oğlu- Sayrim, Tur və Arya arasında böldüyü kimi, Şahnamədə də Firudin Aralıq dənizindən Hind okeanına kimi uzanan ölkəsini 3 oğlu- Səlm, Tur, İrəc arasında bölür. “Şahnamə”də olduğu kimi, Sayrim və qardaşı Tur birləşərək digər qardaş Aryanı öldürürlər. Arya Traytaonun sevimli oğludur və ari xalqlar ondan törənmişdir. Ənənəvi tarixşünaslıqda Sayrimin hakimlik etdiyi ölkənin rus ölkəsi olduğu qəbul edilir.
“Avesta”da, eləcə də “Şahnamə”dəki hekayətlərlə qədim rus əfsanələri arasında çoxlu sayda paralellər vardır. Qədim slayan dastanlarından birində Rus adlı bahadurun tanımadan öz oğlu Asen ilə döyüşməsindən bəhs olunur. Yalnız oğlunu ölümcül yaraladıqdan sonra Rus onu tanıyır və peşman olur. “Şahnamə”də də eyni səhnə vardır. İran sərkərdəsi Rüstəm Zal tanımadan oğlu Söhrab ilə döyüşür.
“Avesta”da İran hökmdarı Traytaon Zəhhak ilanını öldürərək hakimiyyətə gəlir. Firdovsidə isə Firudin şah Dəmirçi Gavənin köməyi ilə Zəhhak ilanına qalib gələr və taxt-taca yiyələnir. Kimdir Zəhhak ilanı? Araşdırmalar göstərir ki, bu elə qədim İudadır. Məlum olur ki, o gəncliyində ərəblərin şahı olub, sonra İran hakimiyyətini ələ keçirib. İstər-istəməz Ermənistan ərazisinə İudeyadan köçmüş və hal-hazırda Ermənistanın ictimai-siyasi həyatında mühüm rol oynayan Zok adlı qədim yəhudi tayfası yada düşür. Traytaondan fərqli olaraq Firudin Zəhhakı öldürmür; Gavəyə əmr edir ki, onu Demavənd adl dağa zəncirləsin və qiyamət gününə kimi orda qalsın. Tarixi analiz göstərir ki, Zəhhak həmin zənciri çoxdan qırmışdır və nifaq salmaqda davam edir. Ulu Şəhriyarımız “Azərbaycan” şeirində dediyi kimi, “Əfsus ki, düşmən hiyləsi özümüzkülərin napak əli ilə Azərbaycanda kürdlərin itaət zəncirini qırıb”.
Zəhhakdan əvvəlki İran şahıl Cəmşid adil hökmdar idi. Onun vaxtında heç kim bir-birini nahaqdan öldürmürdü, düşmənçilik yox idi, əmin-amanlıq hökm sürürdü. Lakin özünəvurğunluq ona çox hakimlik etməyə imkan vermədi. Boşluqdan istifadə edən yəhudi Zəhhak hakimiyyəti ələ keçirir. Onun gəlişi ilə bəlalar başlayır, xalq qara günlərə qalır. Əsərdə göstərilir ki, Zəhhaki İblis (Satana) idarə edirdi. Tanış mənzərədir, deyilmi? Yəhudi ilanı nə vaxt hakimiyyəti ələ alıb, həmişə Satana üsul-idarəsi bərqərar olub. Əsərdə göstərilir ki, Zəhhakın çiyinlərindən çoxlu ilan başları çıxmışdı və o insan beyinlərini yeyirdi. Yəhudi Zəhhak düz min il arilərin qanını içir, nəhayət xeyir qüvvələr onu hakimiyyətdən salmağa müvəffəq olur.
Qəhrəmanın ilan ilə cəng etməsi səhnəsi İran mifologiyasının sevimli süjetidir və bir sıra heykəllərdə, barelyeflərdə və rəsm əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu İudeyanın ari-slavyan sivilizasiyası ilə əbədi müharibə vəziyyətini əks etdirən simvolik səhnədir. Rus mifologiyasında o Zmeya-Qorınıç - Qorınıç ilanı kimi əks olunub. Uçan əjdaha- qanadlı ilan obrazı demək olar ki, bütün xalqların incəsənətində və dinlərində yer almışdır. İstər Assuriya mətnlərində, istər Misir mifologiyasında, istər Meksika abidələrində, istər Çin bayrağında biz həmin qanadlı məxluqla rastlaşırıq. Həm Bəhram Gurun, həm Mikayıl mələyinin, həm də müqəddəs Georginin onunla vuruşan halda məşhur rəsmləri vardır. Bibliyada o, “bütün bəşəriyyətə zülm edən böyük əjdaha, qədim ilan, iblis və şeytan” kimi göstərilir və Allah qarşı gedən yırtıcı kimi səciyyələndirilir. İndi də bəşəriyyətin başı üstünü həmin qanadlı ilan G-20, Qlobal Hakimiyyət, Yevronal, NATO kimi kəsdirmişdir. Ölüm-dirim savaşı gedir.
Qədim german-skandinav eposunda “Avesta” və “Şahnamə” olduğu kimi, göstərilir ki, Odin (bir) adlı Allah dünyəvi ilana qalib gəldi və onu Yerin dərinliklərində qiyamət gününə kimi zəncirlədi. Alman əfsanələrindən birinin qəhrəmanı Ziqfrid eynən Müəqddəs Georginin təsvirində olduğu kimi, ilanla döyüşür və onu tikə-tikə doğrayır. Qədim İran bahadurları Rüstəm və İsfəndiyar əjdaha ilanlara qalib gəlmək üçün içinə qılınclar sancılmış sandıqdan istifadə edirlər; əjdahalar o sehrli sandıqları udur və qan qusaraq ölürlər.
.jpg)
***
İran və Rusiya mədəniyyətlərinin vəhdətliyinə nümunələr çoxdur. Həm qədim İranda, həm də Rusiyada cərşənbə axşamı qeyri-iş günü sayılırdı; həftənin beşinci günü dincəlirdilər və alış-veriş edirdilər. Hətta qədim Rusiyada bu gün bizdə olduğu kimi, bazar günü adlanırdı. Şərq hərəmxanası Rusiyada terem adlanırdı. Rembrandtın rəsmlərində rus və iranlıların geyimləri çox oxşardır. Rus çarları, eləcə də kazakların başçısı Stepan Razin İran şahları kimi, başlarına çalma bağlayırdılar. Pyotrun hakimiyyəti dövründə ruslar bir-biri ilə görüşəndə “Salam!” ifadəsini işlədirdilər. Rus çarlarının təntənəli silahlarında ərəb yazıları olurdu. 15-ci əsrdə dünya səyahətinə çıxmış rus taciri Afanasi Nikitin eyni kiril hərfləri ilə həm rus, həm türk, həm də ərəb dillərində sərbəst yazırdı. Rusların dini ibadət yeri olan monastırın adı da Şərq mənşəlidir, nə qədər qəribə olsa da namazla bağlıdır; monastır “namastır”, yəni namaz qılınan yer deməkdir. (Əslində “namas” qədim rus dili olan sanskrit sözüdür, mənası təzim, ehtiram deməkdir). Tədqiqatçı-alim V.Q. Vişnev göstərir ki, əsrlər öncə Rus və İran dindarları ibadətlərini eyni transliterasiyada, üstündə ay və ulduz olan eyni günbəzli məbədlərdə edirdilər.
Çoxları bilmir ki, şiə idarəçilik məktəbi Ayətullahlıqla pravoslavlığın gizli Qara İsixastlar Ordeni- eyni sistemin qollarıdır. Qədim Misir tanrıları Set və Qorun müharibəsində onlar ikisi də Setin tərəfindədirlər. İsixazm bəzi təzahürlərində, məsələn fiziki hərəkətlər kompleksində və dini mətnlərin meditativ tətrarlanmasında hind yoqasını xatırladır. Bu asketik dünyagörüş Şərqin və Qərbin hinduizm və digər mistik təlimlərindən qaynaqlanır. İsixastlar haqq yolu ilə gedirlər və insanları da öz bu yola dəvət edirlər. İsixazm Şər Qüvvələrin əsrlər boyu Rus ruhundan qovub çıxarmağa çalışdığı kşatrik və nordik xüsusiyyəti özündə saxlaya bilib. Tədqiqatçı-alim Aleksandr Duqin isə şiəlik barədə deyir: “İran şiəliyi təkcə islamla bağlı deyildir. O həm də mazdeizm, maniçilik, zərdüştlük, maqların doktrinası, nestorianlıq, Şərq qnozisi və digər ezoterik təlimləri özündə birləşdirir. Bu, böyük bir fəlsəfi məktəbdir”. Şəxsən mənimçün yepiskop institutu elə şiə ayətullahlığı qədər müqəddəsdir, əzizdir. Çünki hər ikisi Satanaya (Şeytana) qarşı çarpışır. Şiə döyüş məktəbi Hizbullah Şərin qarşısını alır, planlarını pozur. O Yəcus və Məcus orduları ilə esxatoloji mübarizəyə girir. Proxanovun “Allahın partiyası” adlandırdığı Hizbullah qiyamət günü Antixristin nökərlərinə qarşı son döyüşə hazırlaşır.
XIV hissə: Tarix boyu Avrasiya qitəsində yaşayan ari-slavyan xalqları eyni mədəni kodlarla bağlı olublar
Qədim miflərdən qaynaqlanan qrifon (bədəni şir, başı qartal olan əcaib heyvan), ox atan kentavr (başı adam başı, bədəni at formasında vəhşi məxluq), təkbuynuz dəniz atı cizgiləri ilə həm Rusiya, həm də İran əraziləri boldur. Qədimlərdə onları həm rus, həm də fars rəssam və şairləri təsvir edirdilər. Həm ellin-hiperboriy Allahı Apollon, həm də qədim İran Allahı Mitra qrifonlar qoşulmuş arabada təsvir olunur. Qədim slavyan nağıllarının qəhrəmanı İran Çareviç otuzunçu çarlığa Moqul adlanın nəhəng quşun belində uçur, bu isə bizim muğ sivilizasiyamız ilə bağlılığa işarədir. Rus xramlarında fars naxışlarının çoxluğu rusların özünü də təəccübləndirir. Şərq xalq folklorunun sehrli fiqurları ilə qədim rus kilsələrinin divarları doludur. Suzdal, Vladimir kimi Rusiyanın tarixi yerlərinin ilkinliyini saxlamış kilsələri buna əyani sübutdur.
Rusiyanın Klyazma çayı boyunca kilsələrin ornament və arabesklərinin Şərq mənşəyi heyrət doğurur. 12-ci əsrdə tikilmiş Dmitriyevski kilsəsinin fasadındakı şir heykəlləri İsfahanın Çehel sütun (Qırx sütun) sarayında və Hindistanın Bidjapura şəhərinin divarlarında olduğu kimi eyni spiralvari cızlarla işlənmişdir. 13-cü əsrdə tikilmiş Vladimirdəki Qeorqiyevski kilsəsinin naxışları Xivə məscidinin və qədim İran məbədlərinin naxışları ilə tam eynilik təşkil edir. Qədim pravoslav kilsələrinin naxışları olan süjetlər e.ə 6-4-cı əsrlərdə Əhəmənilər İranının qızıl və Luristanın bürünc qab-qacaqlarını da bəzəyirdi. Həmin magik məzmunlu çertyojlara eramızdan 4 min əvvəlki Mesopotomiya abidələrində də rast gəlinir.
Fars zərdüştlüyünün və rus staroverasının müştərək Avrasiya subkulturası qədim ari-slavyan xalqlarını sıx birləşdirir. Ərəblərin gəlişindən və Bizans təsirindən qabaqkı Avrasiya qitəsində real vəziyyət belə idi. Eretik azadlıq, Mani fəlsəfəsi, Avesta konsilidasiyası uzun əsrlər boyu Avrasiya qitəsindəki xalqları birləşdirmiş, onları birgə yaşamının və yekdil fəaliyyətnin ideoloji bazasını təşkil etmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, həm rus, həm fars klassik şairləri və sənət adamları eyni mifoloji keşmişin motivləri üzərində işləmişlər. Ariya-slavyan sivilizasiyası vəhdətinin şəfəqləri indi də Avrasiya qitəsinin müxtəlif guşələrindən nur saçmaqdadır. Həmin vəhdət indi də İudaya qarşı mübarizədə bizə stimul verir, döyüşə ruhlandırır.
Bir çox ünlü tədqiqatçıların da yekdil fikri belədir ki, Rusiya və İran eyni müştərək tarixə malikdir. Minilliklər boyu bu iki ölkə eyni geopolitik zonanı təmsil etmişlər. Hətta İran və Rusiya adlarının kökü də (ari) eynidir. Maraqlıdır ki, həmin adların vəhdət kompozisiyası bizim “Dəqə Qorqud” eposumuza düşən Aruz adıdır. Dədə Qorqudun adındakı Qor ilə qədim rus bılinalarındakı qəhrəman Svyatoqor (Müqəddəs Qor) eyniliyi də diqqətdən qaçmır. Həm Dədə Qorqud, həm də Svyatoqor dastanlarında qədim çağların şanlı bahadur qəhrəmanlıqlarından bəhs olunur.
Tartariyada sərhəd yox idi. Uralda, Kama çayı sahillərində, xantı və mansilər yaşayan ərazilərdə Sasanilərin gümüş pulları işlənirdi. Dünyada ən yaxşı saxlanmış Sasani pulları Sankt-Peterburqun Dövlət Ermitajında olanlardır ki, Kama çayı hövzəsindən yığılmışdır. Hətta İranın öz muzeylərində Ermitajda saxlanılanların onda biri də yoxdur! Gümüş Sasani sikkələri Kama çayı ətrafına gələn rus tacirləri vasitəsilə Novqoroda da yol açmışdı və Moskva knyazı İvan Kalitanın xəzinəsində işlənməyə başlamışdı. Novqorodda Sasani sikkələri “zakamsk” pulu (Kama ətrafından gəldiyinə görə) adlanırdı. 1332-ci ildə İvan Kalitanın novqorodlulardan töycünü “zakamsk” gümüşü ilə tələb etdiyi haqda sənəd saxlanılır. Hətta “Kalita” sözünün özü də türk pulu ilə bağlıdır, belə ki bu adı İvan Daniloviç pul və daş-qaşını “kələtə”də, kisədə (kələtə qədim türk dilində həm də cib deməkdir) daşıdığına görə almışdı.
Beləliklə, Sasani pulu bütün Avrasiya qitəsində işlənirdi. İran və Rusiya mədəni-siyası həyatının tarixi paralellərindən xəbər verən detallar yetərincədir. Ari və slavyan xalqlarının industrial həyatı qarışılıqlı şəkildə bir-birinə calanmışdı. 12-ci əsrdə Tartariya və İran ərazilərində məişət həyatı bədii dəyərlərin qarşılıqlı təması ilə müşayiət olunurdu. Ölkədən ölkəyə milli geyimlərdə, naxışlarla işlənmiş bahalı silahlarda və bər-bəzəkli atlarda çoxlu sayda adam keçirdi. Hər yerdə xarici ornamental motivlər gözə dəyirdi və yerli əhalinin həyatında öz əksini tapırdı. Şərq ornamentləri Rusiyanın saray və kilsələrində, slavyan naxışları isə Şərqin saray və məbədlərində yer alırdı. Xarici tacirlərin bəzəkli paltarlarını görən rus varlıları Şərq modasına uyğun geyinirdilər.
***
İlanla və yaxud əjdaha başlı məxluqla vuruşan qəhrəman obrazı qədim Babildən tutmuş Neva sahillərinə kimi hər yerdə rast gəlinir. Vaxtilə Bakının cənub girişi olan Bayılda qoyulan Bəhram Gurun ilanla döyüşməsi heykəlinin süjeti Moskva şəhərinin gerbində də var. Eyni təsvirə Qızıl Ordanın paytaxtı olan Kazan şəhərinin gerbində, Roma Papası 13-cü Georginin təsvirində və hətta amerikan kolonizatorları ilə vuruşan hindu qəbiləsi Dakotanın döyüş bayrağında da rast gəlinir. Qədimlərdən gələn mesaj bizi hər yerdə ilanın başını əzməyə, şərə qarşı səfərbər olmağa çağırır. İkibaşlı qartal təsvirləri də bütün coğrafiyalarda yayılmışdır. Qədim qot və bizansların döyüş bayrağında yer almış ikibaşlı qartal Rusiya və Avstriya-Macarıstan imperiyasının gerblərində və... hətta avropalıların amansız qoşunlarından müdafiə olunan Amerika aborigenləri- asketlərin bayrağında da oturmuşdur.
İran qrifonlarının təsvirləri Balkanlardan Baykala kimi ərazilərə yayılıb. Qrifon Pompey qladiatorlarının dəmir dəbilqələrində də vardı. Həmin cizgi sonradan həm İsa peyğəmbərin simvolu olmuş, həm Romanovlar sülaləsinin əsasını qoymuş rus çarı Mixaliln gerbinə düşmüş və ümumilikdə Rusiya dövlətinin simvoluna çevrilmişdi. Moskvada Mariinski Teatrın, Sankt-Peterburqda Böyük Teatrın ön fasadları İran qrifonlarının təsviri ilə doludur. Qədim İran simvolik rəmzlərinə Sankt-Peterburqun Universitet sahili boyunca rast gəlinir. Firdovsi “Şahnamə” əsərində İranın əfsanəvi şahı Key Kavusu qrifonların belində göydə uçan halda təsvir edir. Eyni motivə Rusiyanın tarixi abidələrində də rast gəlmək olur. Orta əsrlərdə Rusiyada geniş yayılmış “iskəndəriyyə”lərin səhifələrində, eləcə də xristian kilsələrinin divar naxışlarında Makedoniyalı İskəndər qrifonların belində göydə uçan halda göstərilir.
Qədim Babilistanın əzəmətli İştar qapılarını bəzəyən təkbuynuzlu at təsviri isə Sibiri alan kazak atamanı Yermakın bayrağında yer almışdı. Slavyanların ağsaqqal kahinləri olan volxvların qədim təsvirlərində onların fars paltarları geyindiyini görürük. Qədim İran mifologiyasındakı quş başlı, şir bədənli, qartal qanadlı əfsanəfi heyvan Rusiya imperator sülaləsi Romanovların gerbində də əks olunmuşdu.
Qədim slavyanların Semarql, Perun, Dajboq, Striboq, Mokoş, Xors adlı tanrıları vardı. Bunlardan Semarql (Simurq) və Xorsun eynilə qədim perslərin də allahı olması şəksizdir. Bu iki allahın necə slavyanlara gəlib çıxması haqda müxtəlif versiyalar söylənilsə də, ari və slavyan xalqlarının eyni tarixi köklərə (Daaraya) malik olması bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirir.
Tədqiqatçı alim V.Q. Vişnevin fikrincə, qədim dövrlərdə İran və Rusiya bir-birinə indi təsəvvür edə bilməyəcəyimiz dərəcədə yaxın idi. Vaxtilə bütün Avrasiya qitəsi Ariya şahlığının hakimiyyəti altındaydı. İranın minilliklər qabaq yüksək texnoloji nailiyyətlərə malik olması və elmi-texniki tərəqqiyə qədəm qoyması onu bütün qitədə söz sahibi etmişdi. İrandakı ideologiya bütün Avrasiya xalqlarına siyarət etmişdi. İranın hakim dairələri isə rus-slavyan mənşəli sarışın və göygöz boylardan seçilirdilər.
Qanadlı köpək formasında göstərilən Semarql (Simarql) Kiyev knyazlığının xristianlığa qədərki Allahlar panteonu içərisində insan timsallı Svaroq və Xorsla yanaşı xüsusi yer tuturdu. Simarqlın mənşəyi ilə bağlı uzun müddət bir sıra mülahizələr söylənilmişdir, lakın iranistikanın inkişafından sonra onun qədim İran mifologiyasındakı qanadlı və quyruqlu dəniz köpəyi Senmurvun eyni olduğu üzə çıxmışdır. Simarql sadəcə İran Senmurvunun qədim slavyanlardakı səslənməsidir. Qanadlı köpək formasında olan bu heyvanatın müxtəlif formaları mövcuddur. Ona qədim ərəblərdə, bizanslılarda, ermənilərdə, avropalılarda, çinlilərdə də rast gəlinir. Qanadlı köpək cizgisi orta əsrlərdə bir çox dünya xalqlarının incəsənətini zəbt etmişdi. Onu dünyanın müxtəlif ölkələrində həm daş üstdə yonmuş, həm metaldan düzəltmiş, həm də qızıl ilmələrlə bahalı parçaların üzərinə işləmişlər. Onsuz kilsələrin fasadını və şahzadələrin paltarını təsəvvür etmək çətin idi. Amma Simarql-Senmurv Qərbdə bir növ moda atributu idisə, dəbə uyğun oraraq yayılmışdısa, Rusiya və İranda xalqın tapındığı Allah idi, milli subkulturanın elementi sayılırdı. Bu iki ölkədən başqa dünyanın heç bir yerində o, tanrı kimi qəbul edilməmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, əgər Rusiyada Simarql naxışları hələ skif vaxtlarından var idisə, Qərbə bu Roma-Parfiya müharibələri dövründə, eramızın əvvəllərinə yaxın vaxtlarda gəlib çıxmışdır. Parfiyalıların döyüş bayraqlarını bəzəyən qorxunc qanadlı it şəkilləri sonralar avroplalılarda döyüş qüdrətinin simvolu kimi assosiasiya olunmağa başladı və qəsrlərin gerblərində yer aldı.
Qədim Rusiyada Simarql naxışı İrandakı kimi, daha çox gümüş bilərziklərin üzərini bəzəyirdi. Hesab olunurdu ki, üstündə Semarql-Senmurv olan bilərzik insanı gözdəymədən və şər qüvvələrdən qoruyur.
Parfiyaları taxt-tacda əvəz edən Sasanilər sülaləsinin hökmranlığı dövründə Simurq-Senmurv rəmzi bütün dünyaya yayıldı. Sasani imperiyası bütün Avrasiya qitəsini əhatə edərək dünyanın ən mühüm ticarət yollarını öz içinə almışdı və qlobal status daşıyırdı. İran dünyanın əsas ölkəsi idi. Bizans imperatorları və Avropa aristokratları Sasanilərin geyindiyi paltarlardan geyinməyə çalışır, özlərini onlara oxşadır, iranlıları yamsılayırdılar. Dünyaya moda İran şah sarayından yayılırdı. Qərbin kilsə xadimləri İranda istehal olunmuş və geyilən ipək parçalarlardan paltarlar tikdirirdilər. Həmin paltarların üstünü İran naxışları bəzəyirdi. Bizans imperatorları Konstantin və Yustinian özlərini Sasani şahlarına oxşatmağa çalışırdılar. O dövrlərdə hətta yunanlar fars ənənəsinə uyğun olaraq İsa peyğəmbərə şahənşah deyirdilər. Konstantinopolda məscid fəaliyyət göstərirdi və İslam peyğəmbərinin Əhli-beytinə aid olan məbədlər tikilmişdi. Bizanslılar belə hesab edirdilər ki, islam- xristianlığın qollarından biridir.
Məhz Sasanilər, Samanilər, Səlcuqlar qədim yunan və Roma antik mədəniyyətini qoruyaraq şaxələndirdilər və onu hind müdrikliyi ilə sintezli şəkildə yenidən İntibah dövründə Avropaya yaydılar. Sasanilərin dövrlündə bir çox simvollar kimi qanadlı köpək rəmzi də dünyaya çıxdı və Avropa qəsrlərinin gerbində öz əksini tapdı. Əlbəttə, təbiəti təcəssümü olan şir, öküz və yaxud quş kimi fiqurlar müxtəlif xalqlarda avtonom şəkildə də meydana gələ bilərdi, bir-biri ilə əlaqəsiz, müstəqil şəkildə də meydana çıxardı, amma analiz göstərir ki, İran və Rusiya ərazisində populyar olan qrifon, kentavr və sfinks kimi fantastik heyvan obrazlarının bir qədim qaynağı, eyni monoton kökü vardır. Ari-slavyan sivilizasiyasının bərqərar olduğu Avrasiya qitəsi müxtəlif xalqların yaşayış məskəni olsa da, onlar tarixən eyni mədəni kodlarla bağlı olublar, müştərək stilistik bədii obraz və simvollardan istifadə edərək, vahid kosmogenetik təfəkkürdən və fantastik təxəyyüldən bəhrələniblər.
XV hissə: Persiya və Rusiya eyni köklü sözlərdir
E.ə. 8-ci ərsdə Oka və Dnepr çaylarından tutmuş Qara dənizə kimi ərazilərdə hind-ari subardinasiyalı skif tayfaları yaşayırdılar. Bəzi versiyalara görə bu tayfalar “Boq”- Allah və “nebo”- göy adlarını iranlılardan əxz etmişdilər. Nə bilmək olar, bəlkə elə həmin anlayışlar skiflərin öz anlayışları idi? Ruslarda cavan uşağa “paren” deyilirdi. Maraqlıdır ki, “parna” qədim iranlılarda hələ evli olmayan cavan döyüşçüyə deyilirdi. Bu cür eyniliklər qədim fars və rus dillərində minlərlədir. Həm İran, həm rus əfsanələrində üstünlük verilən, hörmətlə anılan rəng qırmızı rəngdir. Qədim slavyanlar indiki “prekrasnıy”- gözəl sözünü ən qırmızı mənasında işlədirdilər. “Şahnamə”nin qəhrəmanlarından biri olan Söhrabın adının mənası da “al qırmızı, alışıb yanan” deməkdir.
Skifiyanın mövcudluğu Avrasiyadakı tiplərə böyük təsir göstərmişdir. 1960-61-ci illərdə sovet arxeoloqu Aleksandr Daniloviç Qraç Tuvaya arxeoloji ekspedisiya təşkil edir. Qazıntılar nəticəsində iskit dönəminə aid maddi mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı kəllə sümükləri də aşkar olunur. Həmin sümüklərin əsas qismi 40 yaşdan yuxarı insanlara, az qismi isə uşaqlara aid idi. Sümüklər təhlil edilir və ictimaiyyətə sovet antropoloqu Vitali Veniaminoviç Qinzburq tərəfindən təqdim olunur. Əldə olunmuş kəllələrin 18-i kişi, 19-u isə qadın kəlləsi idi. Qinzburq bu kəllə qutularını aşağıdakı qarışıq tiplərə aid edirdi: avropoid, nisbətən monqoloid, metis, Orta Asiya tipi.
1980-ci ildə Aymırlıqda (Qoxman), 1987-cil də isə Tümendə (Qoxman, Alekseyev) aparılan araşdırmalar iskitləri ari-fars kökənli monqoloid bir etnos kimi qəbul etməyə məcbur etdi. 2008-2010-cu illərdə MDU-nun antropoloqu Çikişeva tərəfindən həmin ərazilərdə aparılan araşdırmalar sübut etdi ki, iskitlərdə monqoloidlik göstəricisi cənubdan gələn əhali ilə qarışma nəticəsində yaranmışdı. Və iskit dönəmində həmin əhali ümumi Skifiyanın müəyyən hissəsini təşkil edir. Sıralamaya görə Skifiyada əhalini avropoid, metis, avropoid və dördüncü, ən az qismini monqoloid təşkil edirdi.
***
Qafqaz sıra dağlarından şimalında və cənubunda formalaşan sivilizasiyaların qarşılıqlı bağlılığından çox danışmaq olar. Skif, sarmat, o cümlədən bəzi alan soylarının və tarixə saltov tayfaları kimi düşmüş qrupların məhz hansı xalqın əcdadı olmasını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Onları slavyan və perslər arasında yer tutan müştərək insan toplumu hesab etmək müəyyən mənada düzgün olardı.
Saltovlar Rusiyanın cənub çöllərində 8-10-cu əsrlərdə yaşamış xalqdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı onların Don sahillərindən məskunlaşdığı 12 qala-şəhər tapılmışdır. Mütəxəssislər həmin məskənləri 8-9-ci əsrlərə aid edirlər. Ağ daş bloklarından tikilmiş qala divarlarının hündürlüyü bəzi yerlərdə altı metrə çatır. Bunlar qədim slavyan üslubu ilə tikilmiş qalalardır. 7-8-ci əsrlərə aid olan ərəb mənbələri məhz Don ətrafında yaşayan saltov tayfalarını rus xalqı kimi göstərir. Digər ərəb mənbələri isə Rusiyanın cənub hissəsində və Qafqazın şimalında at oynadan sarmat tayfalarını “rus” adlandırır.
Suriya və Rusiya adlarının oxşarlığı məni həmişə düşündürüb. Professor Stoleşnikov Rusiya və peRSİYA adlarının oxşarlığını yanaşı qoyaraq, bu iki ölkənin əslində eyni qaynağa bağlılığından danışır. O göstərir ki, Qərbi Avropa Roma imperiyasından, Rusiya isə Persiya imperiyasından təşəkkül tapmışdır. Roma imperiyası öz idarəçiliyini qılınc və qırmanc üzərində qurmuşdu. O fəth etdiyi xalqları zəncirə vurur və qul alveri baş alıb gedirdi. İmperiyanın hər yerində qladiator döyüşləri təşkil olunur və insanlar təbəqələrə bölünürdü. Roma imperiyasının aparıcı qüvvələri olan yəhudilər xoşuna gəlməyən adamları xaça qadaqlayırdılar. İndiki ABŞ imperializmi kimi, Roma idarəçiliyi də istismar etmək və qırıb-çatmaq fəlsəfəsinə əsaslanırdı. Persiya imperiyasının idarəçilik sistemi isə tam fərqli idi. Persiya imperiyasında ümumi rifah prinsipi əsas götürülürdü. İmperiya ərazisindəki xalqlara fərq qoyulmurdu, hamı dostluq və mehribançılıq içərisində yaşayır və dövlətçilik işlərində iştirak edə bilirdi. İran şahları Roma imperatorları kimi tutduqları ölkənin şəhərini yerli-dibli yandırıb kül etmirdilər və əhalisini doğrayıb tökmürdülər. İran ərazisində Romada olduğu kimi, qladiator döyüşləri və insanı arenadakı pələnglərə yedirtmək ənənəsi yox idi. Həmin ənənələri Roma imperiyasına yəhudi reptiliyaları gətirmişdilər və bu cür davranış ari-slavyan təbiətinə yad idi. Ona görə də məhz Persiyanı SSRİ və Rusiya imperiyasının sələfi saymaq olar. SSRİ və Rusiya imperiyasına xas olan insani prinsiplər məhz pers qanından gəlmədir. Kimin kimin varisi olması indiki idarəçilik prinsiplərində də özünü yaxşı biruzə verir. Britaniya imperiyası ilə Rusiya imperiyasının idarə üsulları arasındakı fərqlər görməmək üçün gərək kor olasan. İngilislər Hindistanı zəbt etdilər; hələ indi də hindlilər nəinki məktəbin, heç ayaqqabının nə olduğunu bilmirlər. Azərbaycanda Sovet hökuməti qurularkən hesablanmışdı ki, xalqın savadlanması üçün 940 il vaxt lazım olacaq. Amma ruslar bu xalqı cəmi 20 ilə savadlandırdılar. Kürd işğalından sonra isə xalq yenə ibtidai icma quruluşuna qayıtdı.
“Bəzilərinin “xalqlar həbsxanası” adı vermək istədiyi Rusiyada əsrlər boyu hətta ən kiçik etnos belə itməyib, yoxa çıxmayıb. Onlar hamısı nəinki daxili sərbəstliklərini və mədəni identikliklərini, hətta tarixi ərazilərini belə qoruyub saxlayıblar” (Vladimir Putin). Britaniyalılar əbəs yerə həmişə öz Rim kökləri ilə öyünmürlər. İngilislər Amerika qitəsinə ayaq basan kimi ilk növbədə yerli aborigenlərin kökünü kəsməklə məşğul oldular. İngilislər qitəyə ayaq qoyanda Qrinqo xalqı bizim kimi 8 milyon idi. İndi cəmi 13 min qalıblar. İndi həmin genosid uğurla Azərbaycanda həyata keçirilir. BP ingilis (əslində yəhudi) transmilli şirkəti Azərbaycana qədəm qoyan kimi nefti pulsuz İsrailə axıtdı, xalq ac-yalavac qaldı, bank sələmi ilə quldarlığın gizli forması yaradıldı, müxtəlif xəstəliklər yaylmağa başladı. Xalq zəlil vəziyyətinə salındı.
Professor Stoleşnikov deyir: “Rusiyanın ana vətəni- Persiyadır. İlk Rusiya- Persiya olmuşdur ki, mənası da elə rus ölkəsi deməkdir. Persiya- qədim rus mədəniyyətini özündə saxlayan beşikdir. Rus xalqı öz şanlı pers köklərini xatırlamalıdır. Qardaş İran xalqı ilə birləşərək Anqlo-Rim şər imperiyasına qarşı çıxmalıdır. Bəli, ruslar- perslərdir. Burda pis nə var ki? İran imperiyasının 2 min il yaşı olanda Roma hələ balaca kənd idi! Kim öz keçmişini bilir, onun gələcəyi də işıqlı olacaq. Kim ki öz keşmişini unudub, onun nə müasirliyi, nə də gələcəyi olacaq”.
İran dövləti Xəzər dənizi ilə Fars körfəzini birləşdirən kanal çəkmək niyyətindədir. Həmin kanal sivilizasiyalarımızın yenidən bütünləşməsinə böyük rol oynayacaq.
***
Əgər İran şahı Daranın hökmranlıq etdiyi ari imperiyası Balkanlardan Çinə kimi ərazini əhatə edirdisə, slavyan nişanlı skif-sakların at oynatdığı ərazilər Saxara səhrasından tutmuş Saxalinə kimi uzanırdı; bura indiki adı Gürcüstan olan Sakartvelo ölkəsi, Saxa-Yakutiya, o cümlədən Arsak (Qarabağ) da daxil idi ki, “sak” bu yerlərin adında saxlanmışdır. Slavyan naxışlı skif-saklar və ya soqdiyalılar dəfələrlə iud naxışlı yunan orduları ilə vuruşmuşdular. Makedoniyalı İskəndərin vaxtında böyük qırğınlar olmuşdu. Diodor yazır ki, İskəndər 120 min soqdiyalını qırmışdı.
***
Güman etmək olar ki, tarixə peçenqlər və polovetslər kimi düşmüş boylar öz milli mənşəyinə görə qarışıq kütlə idi; həm rus, həm pers, həm də türk qarışığı olan assimilyasiya zümrəsini təşkil edirdi. Sülh vaxtı tacir, müharibə vaxtı əsgər rolunu oynayan bu zümrə Avrasiya imperiyası bütövlüyünün tarixi şərti sayılır. Rusiyanın cənub, İranın şimal çöllərinə səpələnmiş bu boylar Rusiya və İranı birləşdirən zəncir rolunu oynayırdılar və Avrasiya subkulturasının tamlığını təmin edən komponent sayılırlar. Onlar həm də ari-slavyan sivilizasiyanının təhlükəsizliyini şərtləndirən güc mərkəzinə çevrilmişdilər.
Polovetslərin rus knyazlarının bayrağı altında vuruşduğu məlumdur. Onlar Minsk, Smolensk, Novqorod və Pskovun qala divarları ətrafında döyüşlərdə görünmüşdülər. Knyaz Oleq Svyatoslaviçin hərbi müttəfiqləri polovetslər idi. Knyaz Monomax Minsk üzərinə yürüşdə Çiteeviçlərin ordasından istifadə etmişdi. 1093-cü ildə ilk dəfə polovets xatunu (Tuqorkanın qızı) rus knyazına (2-ci Svyatopolka) ərə gedərək Böyük Kiyev Knyaginyası seçilmişdi.
1099-cu ildə San çayı ətrafında döyüşdə polovets xanı Bonyak macar qoşunlarını düz iki gün qovmuşdu. Polovets döyüşçülərinin igidliyi Şərqdə olduğu kimi, Avropada da məşhur idi. German imperatoru onları öz qoşununda xidmətə götürmüşdü. Bir çox macar şahzadələrinin polovets qvardiyaları vardı. Erməni mənşəli Gürcüstan aristokrat sülaləsi Baqrationların, Səlcuq sultanlarının, Xarəzmşahların polovetstlərdən ibarət qoruyucu dəstələri vardı. Misirdə də hökmdarın şəxsi mühafizə dəstəsini onlar təşkil edirdi; hətta bir müddət hakimiyyəti ələ almış və dövlət də qurmuşdular. Polovetsləri Nil çayından tutmuş Ural çayına kimi hamı özününkü sayırdı. Qaynayıb qarışaraq Avrasiya kontingentinin birləşdirici mayasını təşkil edirdilər. Onların yaydığı sənətkarlıq, inam və rəvayətlər sistemi ilə böyük bir qitənin vahid formatı təşəkkül tapmışdı.
Rürikoviç sülaləsindən olan rus çar və knyazlarının əksəriyyəti polovets zadəganları ilə qohum olmuşdular. Monomax öz oğlanlarını gənc polovets şahzadələrinə evləndirmişdi. Polovetslər Kiyev knyazlığı sisteminə həmişəlik faktor kimi daxil olmuşdular. “Basurman” adlandırılan müsəlman bahadurları Suzdal knyazlarının yaxın ətrafında yer almışdılar. Müharibələr zamanı alan-bolqar və polovets əsgərləri rus knyazları ilə eyni ittifaqda düşmənə qarşı çarpışırdılar. Mənbələr xəbər verir ki, Moskvanın əsasını qoyan Vladimir-Suzdal knyazı Yuri Dolqorukiy yürüşə çıxanda onun ardınca “Volqadan tutmuş Dneprə kimi bütün Polovets torpağı” gedirdi. Yuri Dolqorukiy özü polovets qızına evlənmişdi və Volqa-Xəzər ticarət yolunu nəzarətdə saxlayan Volqa-Yaitsk Ordalarından olan polovets xanları onun sarayına tez-tez gəlib-gedirdilər.
Marko Polo isə göstərir ki, Makedoniyalı İskəndər Rusiyaya hücum edərkən tatarlarla vuruşmuşdu. Monqol-tatar və rus-polovets Ordaları tarix boyu bir-birinə elə qarışıb ki, onları bir-birindən ayırmaq mümkin deyil. Tarixdə kəsişmə nöqtələri o qədər çoxdur ki, onları yekdil ictimai-siyasi konqlomerat kimi səciyyələndirmək daha düzgündür.
XVI hissə: Rusiyanın İranla qohumluğu məhz türk konstruksiyalı qıpçaq boyları vasitəsilədir
Bu gün regonumuzla bağlı tarixçilik elmində dartışmalar davam edir. Qədim şəhər yerlərinin və üzə çıxan sivilizasiyaların kimin ula babalarına mənsub olması ilə bağlı mübahisələr, bəzən də çarpışmalar səngimək bilmir. Dolaşıqlıq yaradan səbəblərdən biri də regiondakı xalqların monoton olmaması ilə bağlıdır. Qədim şəhərlərimizin ərazisində həm iranlılar, həm qafqazlılar, həm də altaylılar rahat gəzir dolaşır, ticarət əlaqələri qurur, yekdil mədəniyyətə oturuşurdular. Hətta uzaq Romada belə qürur duyduqları əsilzadəlik şəcərəsindən əsər-əlamət qalmamışdı. Aşağı təbəqə sayılan patrisilərin varisləri olan kəndlilər tədricən paytaxt Romanın аristokratiyasına çevrilmişdi. Roma varlı ailələri içində həm Alp, həm Asiya, həm də semit irqi tipinə rast gəlmək olurdu. İlk əvvəl Romada ayrı-seçkilik kasta, sonra irq fərqinə görə idisə, yəhudilər bu ərazilərə doluşandan sonra kasıb-varlı fərqinə görə oldu. Sonradan idarəçilik varlı patrisi və plebeylərin (nobilitet) əlindən atlıların əlinə keçdi. Hər il müxtəlif millətlərdən və təbəqələrdən olan 3-4 min muzdlu əsgərə vətəndaşlıq hüququ verilirdi və onların övladları dövlət işlərinə qatılırdılar. Artıq Neronun vaxtında senatorlar və atlılar ali təbəqədən deyil, qulların nəvə-nəticələrindən seçilirdilər. İrqşünas alim Qans Günter göstərirdi ki, Sezarın vaxtında Roma imperiyasının əsas şəhər əhalisi Asiya, Qafqaz və Alp irqlərinin qarışığından ibarət idi. Yulius Evola “Ənənə və irq” kitabında yazır: “Roma imperiyasının sərhədləri genişləndikcə, Roma irqinin özünəməxsusluğu da itirdi”.
Slavyanların əcdadlarının və Qədim Kiyev dövlətçiliyinin ictimai-syası həyatı da Şərqin ari xalqları ilə ilişkili şəkildə əsrlər boyu davam etmişdir. Rusiyanın cənub çöllərində mehribançılıq və əmin-amanlıq içində iranlılar, slavyanlar və ellinlilər birgə yaşayır, xarici təcavüzlərə birgə sinə gəlirdilər. Müasir rus dilində ellin və İran təsiri açıq-aydın duyulmaqdadır, o cümlədən xristian dinindən əvvəlki inam sistemini, material mədəniyyəti, hətta məişət xırdalıqlarını araşdırarkən ari tematikası biruzə verir. Xristianlaşmadan sonra həmin baza kilsə sisteminə hopdu.
Kiyev Rusiyasında Qafqazdan olanlara böyük postlar etibar edirilirdi. Onların təşkilatçılıq və liderlik qabiliyyətlərinə üstünlük verilirdi. Bir çox rus knyazları “yasınya”lara, yəni alan-osetin qadınlarına evlənmişdilər. Vladimir-Suzdal taxt-tacında oturanlar arasında alan mənşəli qadına evlənmək dəb düşmüşdü. Böyük Knyaginyaların demək olar ki hamısı pers-ari soylu idi. Məşhur knyaz Andrey Boqolyubskiy osetin qızına evlənmişdi. Məhz onun dövründə Vladimir-Suzdal knyazlığı çiçəklənməyə başladı və müasir Rus dövlətçiliyinin bünövrəsi qoyuldu.
Plovetslərdən başqa alan tayfaları da Suzdal knyazları ilə müttəfiq idilər. Məhz alanlar vasitəsilə Rus knyazları gürcü çarları ilə dostluq əlaqələri qurmuşdular. Qıpçaq xanı Atrak 13-cü əsrin əvvəllərində Qurucu Davidin şəxsi dəvəti ilə öz möhtəşəm ordusu ilə Gürcüstana gəlir və bu ölkənin hərbi-siyasi həyatında əsaslı rol oynamağa başlayır.
1185-ci ildə gürcü çariçası Tamara Andrey Boqolyubsikinin oğlu knyaz Georgiyə ərə getmişdi. Düzdür, onların nigahı uğursuz olmuşdu və qalmaqalla nəticələnmişdi. Maraqlı burasındadır ki, Tamaranın bibisi Rusudan da Volın knyazı İzyaslava ərə verilmişdi. İzyaslav öləndən sonra Rusudan Səlcuq hökmdarı Sultan Səncərə ərə getmişdi. Rusudanın həyat hekayəti o dövrə aid bədii ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Həmin təsvirlərdən də görürük ki, Rus knyazlığı ilə Şərq Sultan sarayı arasında o qədər də tünd kontrastlar müşahidə olunmur; onlar eyni kökə malik tarixi-mədəni zonanın rəngarəng atributikalarını ehtiva edirlər.
RÖVŞƏN NOVRUZOĞLU İLƏ TARİXİ SƏYAHƏT. Peterburq arxivlərində saxlanılan materiallara əsasən, Boris Qodunov 1585-ci ilin qışında rus xalqına ünvanladığı məktubunda (bu onun 17-ci məktubu idi) məsləhət bilirdi ki, rus xalqının gözəl qızları, sağlam və əsrarəngiz vücudları olan xanımları ailə qurarkən Xəzər sahillərində yaşayan xalqların və millətlərin ailələrinə meyl etsinlər. Rus hökmdarı 19-cu məktubunu isə “Xüsusi Poçt”un Təhlükəsizlik Qaydalarını Təmin edən qrupun iştirakı ilə oxuyur. Bu həm də onun qapalı fərmanlarından biri olur. Rus hökmdarı Boris Qodunov həmin məktubunda qeyd edir: “Rusiyada əhali azdır. Sağlam, işıqlı və güclü beyinlərə ehtiyacımız var. Rusiyanı daha davamlı və comərd görmək üçün biz öz qızlarımızı Xəzər dənizi sahillərində yerləşən ailələrə verməliyik. İstərdim ki bizim qızlar heç bir adət-ənənəyə baxmadan həmin oğlanlarla sağlam ailə və həyat tərzi qursun. Məsələn, mən qızım Keniyanı Şirvan mahalına ərə verməyi fikirləşirəm. Yaxud oğlum Fedor Borisoviçə o yerlərin Talış elindən qız alardım”.
Rusiyanın o vaxtkı digər arxiv materiallarında görürük ki, bu ənənə ayrı-ayrı rus çarları tərəfindən davam etdirilib. Məsələn, 1-ci Yalançı Dmitrinin şəxsi həkimi (1606-cı ilin əvvəllərində), əslən Qəbələdən olan Mehdi Paşa Sərdaroğlu qulluq etdiyi hökmdara münasibətində yazırdı ki, bu şəxs öz əshabələrinə məsləhət görürdü ki, Azərbaycanın Salyan, Yevlax, Ucar, daha dəqiq desək, Kürqırağı yaşayış məntəqələrindəki ailələrlə qohumluq əlaqələri qursunlar. Rus hökmdarı Aleksey Mixayloviç isə 1674-ci ildə “Patriarx İosifə məktub” məsləhətində qeyd edirdi ki, o da dinin qanunlarından və yaradanın hökmlərindən istifadə edərək Rusiyanın gələcəyi, sabahı naminə ona yaxşı və sağlam övladlar, ailələr arzulasın. Bu yolda dualarını səngiməsin. Məlumata görə çar Aleksey şairə Natalya Karişkinadan olan Mariya adlı qızını əslən Qazaxdan olan Ərdəhan adlı oğlana ərə vermişdi.
Avrasiya sivilizasiyasının çoxrəngli palitrası daim belə olub. Tarix boyu Rus və İran arasında kəskin konturların diqqət çəkdiy anlar çox azdır; onları bir-birindən Qıpçaq çölü ayırırdı, vəssalam. Bu çöldən tacir qrupları ilə yanaşı, çox zaman səfir ənamları ilə dolu yüklər və toy karvanları da keçirdi. Rusiyanın İranla qohumluğu məhz türk konstruksiyalı qıpçaq boyları vasitəsilədir.
Rus-polovets boylarının bir-birinə qohumluğuna ən gözəl nümunə məşhur “İqor polku haqqında dastan”ıdır. Burda bolluca Şərq mənşəli insan, tayfa, çay, şəhər, titul və rütbə adlarına rast gəlinir. Dastanın müəllifi ortma, yaponçiça, teleqa, xoruqv, sablya, çaqa, koşşey, bolvan kimi qədim türk sözlərini işlədir və onları rus oxucusu üçün izah etmir, çünki bu cür sözlər qədim Rusda sərbəst işlənir və başa düşülürdü.
XVII hissə: Ruslar kosmik xalq olduqlarından onların dilinin də öz kosmogenetikası var
Sanskrit sözlərinin 60 faizi mənasına və səslənməsinə görə rus dilinə tam uyğundur. Doğrudan da qəribədir. Hindistan əhalisi zənci irqinə daha yaxın olsa da, onun elit, savadlı təbəqəsi rus dilinə yaxın olan bir dildə danışır! Müəyyən uyğunluqlar olsa da, sanskrit dünyanın heç bir başqa dili ilə rus dili qədər yaxın deyil. Akademik Nikolay Levaşov araşdırmalarında göstərir ki, sanskritin ieroqliflərlə yazılışı qədim ari-slavyan runalarından başqa bir şey deyil.
İndi isə sankrit və rus sözlərinin eyniliyinə fikir verək:
Rus dili - Yer kürəsinin ən qədim dilidir. İnsanlığın danışdığı ilk dilə ən yaxın olan dildir. Bu dil Yer üzündə ilk sivilizasiyanın və ilk dövlətin də dilidir.
Alimlər müəyyən ediblər ki, insan beyninin neyronları sıxlıq dalğalarında bir-biri ilə rusca təmasa girirlər! Rus qrammatikası xarüqələr yaradır və insanın beynini ariləşdirib duruldur. Ruslar kosmik xalq olduqlarından onların dilinin də öz kosmogenetikası var. Rus dili beyni formalaşdırır, insani baxış və struktur yaradır. Çalışın övladınız rus sektorunda təhsil alsın.
***
İndiki spekrtdən baxanda nə qədər qəribə görünsə də, tarixən nəinki İranda, hətta bütün Şərqdə baş verən ciddi dəyişikliklər Rusiyanın təsiri olmadan ötüşməmişdir. İntibah amillərinin və müsbət reformaların Rusiya ilə birbaşa bağlılığına dəlalət edən amillər yetərincədir. Tarix boyu Şərqdə istənilən çiçəklənmə periodu da məhz rus təsiri ilə müşahidə olunur. Məsələn, Şərq ədəbiyyatı və mədəniyyətinin intibah dövrü 11-15-ci əsrlərə təsadüf edir; məhz həmin dövrlərdə Firdovsi, Nizami, Cami, Nəvai kimi söz ustalara yetişərək meydana çıxmışlar, özlərindən sonra böyük bir kult qoyub getmişlər. Maraqlıdır ki, məhz 11-15-ci əsrlər Rus dövlətçiliyinin yaranması dövrüdür. Rus idarəçiliyinin yaranması ilə şimaldan xazar hücumlarının qarşısı alınmış və Şərqin öz axarı ilə inkişaf etməsinə şərait yaranmışdır.
XVIII hissə: Rus xalqının gücü və möhkəmliyi Xeyir və Sevginin gücü və möhkəmliyidir
1820-ci ildən etibarən Abbasqulu ağa Bakıxanov Qafqazda ordu komandanı dəftərxanasında mütərcim kimi çalışmaqla, dövrünün görkəmli şəxsiyyətləri ilə ünsiyyətdə olmuşdu ki, bu da onun dünyəvi mədəniyyəti mənimsəməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Onun 1833-cü ildə Peterburqa, 9 aya yaxın isə Varşavaya uzunmüddətli səfərləri dünya mədəniyyət ilə yaxından tanış olmaq xarakteri daşıyırdı. Dünya mədəniyyəti ilə tanışlığı onun “mən ürək və ağıl üçün maraqlı olan çox şey gördüm və onlardan faydalanmağa çalışdım” kimi etirafına səbəb oldu. Beynəlxalq mədəni əlaqələrin öyrənilməsi məsələsində isə A.Bakıxanov proseslərin tarixiliyinin dəqiqləşdirilməsinə üstünlük verərək yazırdı: “Tarix onu doğma torpağın keyfiyyətləri ilə, onu üzərində məskunlaşmış tayfaların xarakteri ilə tanış edir və xalqların bütün qarşılıqlı əlaqələrindən nəticə çıxararaq, onun zərərini və faydasını göstərir”.
Bakıxanovun A.S. Qriboyedov, A.A. Bestujev-Marlinski, A.S. Puşkin, sürgündə olan polyak şairi Tadueş Lada Zablotski, xarici səyyahlar qraf Suzanne, K. Kox, F. Bodenşted, gürcü şairləri A. Çavçavadze, Q. Orbeliani və erməni şairi X. Abovyanla münasibətləri mədəniyyətimizin inteqrasiyası aspektindən maraqlı və əhəmiyyətli hadisələrdəndir.
Yaradıcılıq fəaliyyətini Kazan (1826-1849) və Peterburq (1849-1870) universitetlərində həyata keçirən azərbaycanlı alim Mirzə Kazımbəy N.İ. Lobaçevski, L.N. Tolstoy, N.Q. Çernışevski kimi görkəmli şəxsiyyətlərlə ünsiyyət saxlayır, onlarla yaradıcılıq əlaqələrindən Azərbaycan mədəniyyəti üçün faydalanırdı. Alimin kiçik qardaşı Əbdül Səttar Kazımbəy də Kazan Universitetində mühazirəçi kimi çalışırdı. Əlaqələrimizin aparılmasında digər görkəmli şərqşünas Mirzə Cəfər Topçubaşovun da rolu vardır. O, Rusiyada çalışaraq Azərbaycanla mədəni əlaqələrin qurulmasına faydalı şəkildə xidmət edirdi.
O cümlədən, görkəmli şərqşünas Mirzə Cəfər Topçubaşov nümunəsini göstərmək olar ki, Rusiyada çalışaraq Azərbaycanla mədəni əlaqələrin qurulmasına faydalı şəkildə xidmət edirdi. Abşeron yarımadasında vulkanik hadisələrin öyrənilməsi üçün Qafqaz geologiyasının atası sayılan Y.V.Abix, onun ardınca digər rus geoloqları K.İ. Lısenko, V.İ. Arxipov və Q.B. Xalatovun Azərbaycandakı fəaliyyəti bu sahədə milli mütəxəssislərin və ümumilikdə, elmi sahənin formalaşmasına təkan verdi. Artıq 1879-cu ildə Rus Texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi açıldı və M. Hacınski, İ. Rzayev, F. Rüstəmbəyov və A. Mirzəyev kimi alimlər yetişərək burada işlədi.
Elmi əməkdaşlıq sahəsində ən maraqlı tarixi fakt Həsən bəy Zərdabinin rus alimləri və ziyalıları ilə əlaqələridir. Ali təhsilini Moskvada almış milli mədəniyyətin bu görkəmli şəxsiyyəti hələ gənc ikən N.A. Dobrolyubov, D.İ. Pisarevin mütərəqqi dünyagörüşlərini mənimsəməklə yanaşı, Rusiya elminə yaxından bələd olmuş, bir çox rus alimləri ilə mədəni ünsiyyət saxlamış, yaradıcılıq əlaqələri yaratmışdı. 1875-ci ildə Zərdabi tərəfindən işıq üzü görən “Əkinçi” qəzeti Şərq dünyasında yeni üsulda nəşr olunan mətbu orqanı olduğu üçün beynəlxalq əks-səda doğurdu. Qəzetin Cənubi Qafqaz, Dağıstan və İranda müxbirlərə malik olması ilə yanaşı, Peterburq, Moskva ilə də əlaqələri mövcud idi. Qəzet səhifələrində Rusiya və Asiya xalqlarının mədəniyyətinin təbliğ edilməsinə, tərcümələrə başlıca yer verilirdi.
Rusiya imperiyası xətti ilə Strasburq Universitetində ali təhsil almış, üzvi kimya sahəsində ilk azərbaycanlı kimyaçı alim olan Mövsüm bəy Xanlarov Almaniyada Rudolf Fittiqin laboratoriyasında çalışmış, kimya doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdi. Azərbaycan ədəbiyyatında Avrasiya əlaqələrinin ən parlaq nümunəsi kimi Mirzə Şəfi Vazehin Tiflisdə təşkil etdiyi “Divani-hikmət” adlı ədəbi məclisə alman şairi və tərcüməçisi Fridrix Bodenştedtin dəvət edilməsi və maraqlı münasibətlərin yaranması faktını göstərmək olar. Alman müəllifi ilə Vazehin mədəni əməkdaşlığı 20-ci əsrin 40-cı illərinin sonunda Bodenştedtin Rusiya imperiyasının əyalət şəhəri Tiflisə gəlişi ilə başlayır. Şərq poeziyasını M.Ş. Vazehin timsalında öyrənərək sevən alman şairi ünsiyyətdə olduğu şairin şeirlərinə ürəkdən vurulur və Almaniyada onları öz ana dilinə tərcümə edir.
Eyni xüsusiyyətlər N. Vəzirov, C. Məmmədquluzadə, N. Nərimanov, o cümlədən Cənubi Azərbaycan ədiblərinin həyat yoluna da xasdır. Onların ədəbi yaradıcılığın əsas mütərəqqi özəyini Rusiya mədəniyyətinin təsiri təşkil edir.
Şamaxıda “Beytüs-Səfa” məclisinin təşkilatçısı, görkəmli şair S.Ə. Şirvani də gəzib-görmüş kişi idi. O, mədəni inteqrasiyanın qızğın tərəfdarı olmaqla, mütərəqqi düşüncə, ideya və prinsiplərinin əməllərilə üst-üstə düşdüyünü sübut etdi. Görkəmli şair dini təhsil almış olsa da, yeni üsullu məktəblərin açılmasına üstünlük verir və burada fəaliyyət göstərirdi. Onun görkəmli rus pedaqoqu A.O. Çernyayevski ilə yaxından dostluq əlaqəsi pedaqoji fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdi.
***
20-ci əsrin əvvəllərində artıq Rusiya imperiyasında “Moskva- Üçüncü Rim” konsepsiyasının tərəfdarları olan çoxlu olan ziyalılar yetişmişdi. Həmin ziyalılar müxtəlif millətlərin nümayəndəri idilər. Tarixin müxtəlif dönəmlərində panslavizm ideologiyasının daşıyıcıları olan insanlar içərisində təkcə slavyanlar yox, Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan digər xalqların nümayəndələri də olmuşdur. Onların içində hətta almanlar da vardı. Onlar alman və yaxud başqa millətin soyadını aşısalar da, Rusiya patriotları idilər və özlərini ruhən rus hiss edirdilər. Tatarıstanın paytaxtı Kazanda çoxlu tatar gənclərinə rast gələ bilərsiniz ki, ata-anaları tatar olsa da, özlərini rus adlandırırlar. Onlar hətta “Sağlam həyat tərzi uğrunda Rus qaçışları” adlı ictimai təşkilat da yaradıblar. Cənubi Uraldan, Çelyabinskdən çoxlu başkirlər də həmin təşkilata üzv olublar. Təşkilatdakı tatar və başkirləri məhz panslavist dünyagörüş birləşdirir: onlar hesab edirlər ki, Rusiya, Ukrayna və Belorusiya birləşməli və güclü slavyan dövləti qurmalıdırlar. Bu gün Udmurtiya, Tatarıstan, Kalmıkiya, Tuva, Osetiya ərazilərində müxtəlif etnoslardan olan gəncləri arxasına “Mən – Rusam” yazılmış futbolkalarda görə bilərsiniz. Rus olmaq indi moddadır və bu ənənə gələcək Avrasiya Birliyimizin təməl prinsipini təşkil edəcək.
“Kim Rusiyanı sevir və ona xidmət edirsə, o da rusdur!” (1-ci Pyotr). “Kim başa düşürsə, o da rusdur” (Vladimir Mamontov). “Rusiya bizim hər hansı birimiz olmasa da yaşayar, amma biz Rusiya olmasa keçinə bilmərik. Rus təkcə rus familiyası daşıyan deyildir; Rusiyanı sevən və onu öz vətəni sayan hər bir kəs rusdur” (General-leytenant Denikin). “Mən gürcü milliyyətindən olan rusam” (Stalin). “Mən çeçen milliyyətindən olan rusam” (Ramzan Kadırov). “Əgər siz ruslar olmasaz, biz tatarların da axırı çatar” (Mintimer Şaymiyev). “Rus xalqı tarix boyu düzlük, əməksevərlik, vicdanlılıq, xeyirxahlıq kimi şəkk-şübhə doğurmayan insani xüsusiyyətləri toplayıb, saxlayıb və hörmət pilləsinə qaldırıb” (Vasili Şukşin). “Azərbaycan bütün nailiyyətlərinə görə Rusiyaya borcludur və sadə Azərbaycan xalqı həmişə ruslarla və Rusiya ilə bir olacaq” (Rövşən Talışinski).
“Fransanın departamentlərini gəzin, yerli əhalidən soruşun görün, düşmən ordularından hansının əsgəri daha çox insaniyyət göstərib, ciddi nizam-intizama malik olub və yerli əhaliyə ən az düşmənçilik edib? Mən mərc gəlirəm ki, onlar rus əsgərlərinin adını çəkəcəklər” (F.İ. Tütçev).
Tanınmış Amerika fiziki Feynmandan soruşmuşdular: “Rus xalqının kökü kəsilə bilərmi?”. O demişdi: “Məgər elm aləmində fundamental kəşflərin yarısına sahib olan xalq itə bilərmi? Məgər mədəniyyətdə tayı-bərabəri olmayan xalq yoxa çıxa bilərmi? Rus xalqı - filosof, şair və döyüşçü xalqdır. Yox, ruslar xalq deyil, ruslar – nəhəng bir sivilizasiyadır”. “Onlar Rusiyanı bəd yer kimi göstərmək istəyirlər, amma Rusiya - ecazkardır” (Eduard Snouden). “Rusiya özünü ölkə kimi aparır, amma əslində qitədir. Rusiya özünü xalq kimi aparır, amma əslində sivilizasiyadır” (Joze Manuel Barrozu).
“Hələ uşaq olarkən mən Rusiyanı nağıllar aləmi kimi təsəvvür edirdim. Mənə elə gəlirdi ki, orda hər evdə soba yandırılır və ətrafına ev sahibləri yığışıb ordan-burdan söhbətlər edirlər. Pəncərədən qar görünür. Evdə odun çırtıltısının səsi eşidilir və müdriklik hökm sürür. Rusiyanı- Yerin mərkəzində qərar tutmuş, hətta müdrik fikirlərini müharibələrin belə öldürə bilmədiyi ölkəni mən bax belə təsəvvür edirdim. Mən çox şadam ki, bura gəldim və burada öz alovumu yandıra bildim, çünki dünyadakı şərin kökünü kəsəcək böyük alov məhz buradan başlayacaq” (Adriano Çelentano). “Göydə - Allah, Yerdə - Rusiya!” (Serb atalar sözü).
“Rusiyanın bədbəxtliyi ondadır ki, o öz mənasını və təyinatını unudub. Mən sadə və təvazökar rus insanlarına demək istəyirəm: Ağalar, unutmayaq ki, biz ağalarıq!” (M.O. Menşikov).
“Mən dünyada çiçəklənmənin başlayacağı heç bir yer görmürəm, çünki, centlmenlər, bildiyiniz kimi, biz pozğunluq girdabına yuvarlanırıq, mənəviyyatsızlıq, talançılıq, oğurluq və amorallığa doğru gedirik, simasızlığa sürüklənirik. Dünyada inkişafın baş qaldıracağı yeganə yer kimi mən Rusiyanı görürəm” (Prinç Çarlz Uelskiy).
“Ruslar getdilər. Hanı bəs sizin qızıl unitazlarınız? Hara yox oldu idmanınız, mədəniyyətiniz, diliniz? Yoxsa rus işğalçıları təkcə bəy-xanlığa, quldarlığa, quldurluğa, dağıntıya, talana və narkotrafikə mane olurdular?! Bu cür nailiyyətlərdən indi sizdə boldur.
Böyük Rus xalqına görə dua edin. Onun qalxması üçün dua edin. Dua edin ki, rus xalqı güclü və möhkəm olsun. Çünki rus xalqının gücü və möhkəmliyi Xeyir və Sevginin gücü və möhkəmliyidir. O Xeyir və Sevginin ki, sizin hamınızı istənilən təhlükədən və ehtiyacdan qoruyacaq və müdafiə edəcək.
Ruslara dua edin. Ona görə yox ki, ruslar özlərinə xüsusi hörmət və ehtiram tələb edən ağalardır, yox! Ona görə ki, ruslar olmasa, siz qırılarsınız.
Ruslara dua edin. Çünki rus – həyat deməkdir” (German Sadulayev).
“Rusiya – elementar sağ qalmaq deməkdir” (İqor Dubovski).
“Ölülərin heç, mən olmasam, dirilərini kim müdafiə edəcək?”- etrusklara aid olan qədim dəbilqənin üstündə rusca belə yazılıb...
***
Yeni yaradılacaq Müqəddəs İmperiya Avrasiya xalqlarının eyni ideologiya və mədəniyyət altında birləşməsi hesabına olacaq. Niyə də olmasın? Şərq və Cənub sivilizasiyaları həm ruhani, həm də etnik planda qarışıq və hibrid mahiyyətə malikdir. General Konstantin Petrovun göstərdiyi kimi, paytaxtı Ladoqa olan böyük bir imperiya-sivilizasiyamız vardı. Rusiyanın cənubunda, Qazaxstanın şimalında rus-iranlı-türk bir-birinə qarışmışdı. Əsl Avrasiya etnogenezi məhz orda əmələ gəlmişdi. Marilər, buryatlar, yakutlar, ruslar, ukraynalılar, beloruslar, alanlar, osetinlər, tatarlar üçün minilliklər boyu təbiət təzahürlərinin başa düşülməsi sistemi eyni olmuşdur. Həmin kodları diriltmək, ənənələri bərpa etmək lazımdır. Anqlosaksonların “Parçala və hökm sür” prinsipini alt-üst etməliyik.
Elm və mədəniyyətin yüksək inkişafına baxmayaraq, rus qədimliyinin bir çox fraqmentləri itmişdir. Şərq ilə Rusiya arasında əlaqə tarixi ilə bağlı çoxəsrlik itki vardır. Müasir tarixçilərin borcu həmin itkini bərpa etmək, Böyük Rusiya ilə bizim ari elləri arasında ikitərəfli mədəni-ictimai və industrial əlaqə hərəkatı mənzərəsini yenidən canlandırmaqdır. Batmış şəhərlərin, qalaların və məbədlərın xarabalıqları öz tədqiqatçılarını gözləyir. Türkiyə, İran və Rusiya ərazisində minlərlə tarixi yerlər dövrün texnoloji imkanları cəhətdən tam araşdırılmalı, bir çox məsələlərə yenidən baxılmalıdır. Həqiqət üzə çıxarılmalı, tarixin şanlı mənzərəsi canlandırılmalı, real təsəvvür əldə olunmalıdır.
Комментариев нет:
Отправить комментарий