İbrahim SelHəsən bəy Rumlu yazır ki, Ərzurum hakimi İsgəndər paşa qoşunu ilə 1549-cu ildə Çuxursədə hücum edən zaman burada hakim Hüseyncan sultan Rumlu idi. O, mülazimləri dağınıq olduğuna görə İsgəndər paşa ilə döyüşə girməyi məqsədəuyğun hesab etmədi. Bu zaman onun vəkili Təbət Ağanın qarovula göndərdiyi iyirmi nəfər əsgər İsgəndər paşanın kürd silahlıları ilə qarşılaşdı, savaşda beş nəfər itirərək geri çəkildilər. İsgəndər paşanın qoşunu İrəvanı tutub xalqı qırdı, bazarı yandırdı, ancaq az vaxtda geriyə- Vana çəkilmək məcburiytyətində qaldı. Hüseyncan sultan Rumlu geri çəkilən Osmanlı qoşununu təqib edərək kürdlərdən beş nəfəri öldürdü. Bu hadisə İran şahına çatdıqda dərhal İrəvana Çərəndab sultan Şamlınıın başçılığı altında yardım göndərdi.
1552-ci ilin əvvəlində kürdlər yenidən Ərzurum hakimi İsgəndər paşann rəhbərliyi altında Xoy ərazisindən Səfəvilərin hüdudlarına soxuldu, sonra isə Çuxursədə keçib İrəvan şəhər bazarını yandırıb geri qayıtdılar. I Şah Təhmasibin Osmanlı sultanı Süleymana göndərdiyi məktubundan aydın olur ki, “qiyamçı və fitnəkar bir şəxs olan İskəndər paşa” hələ Van hakimi olarkən Hüseyncan Sultan Rumlunun üzərinə- İrəvana yürüş edərək şəhəri qarət etmiş və xalqa divan tutmuşdu. Ərzurum paşası qonşu ellərin başına elə oyunlar açmış və ətraf torpaqlara ağalıq etmək eşqinə elə səylə düşmüşdü ki, qızılbaş əmirlərinə lovğalıqla yazdığı hədələrlə dolu məktublarda özünü “Şirvan və Gürcüstan hakimi” adlandırırdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, kürdlərin atdığı bu addımlar I Şah Təhmasibi Osmanlı ərazilərinə daxil olaraq müdafiədən hücum əməliyyatlarına başlamağa vadar etdi. Kürd paşasını “cəzalandırmaq” qərara alındı. Şah öz oğlu İsmayıl Mirzənin başçılığı altında ordunu ona qarşı göndərdi. Qarabağ hakimi Şahverdi Sultan Ziyad oğlu, Çuxursəd hakimi Şahqulu Sultan Ustaclı, Bədr xan Ustaclı və Məhəmməd xan Mosullu kimi adlı-sanlı əmirlər bu yürüşdə iştirak etdilər. Qızılbaş ordusu Ərzurum uğrunda döyüşdə mühüm qələbə qazandı. Görkəmli Osmanlı əyanları Trabzon hakimi Mustafa bəy, Mərəş hakimi Kəbir İsa, Sultanın qullarağası Məhəmməd bəy, İsgəndər paşanın qardaşı Ramazan bəy, Malatya hakimi Xeyrəddin bəy və bir çox başqaları əsir alındılar. Səfəvi ordusu Osmanlı dövlətinin sərhəd ərazilərində quldurluq edən kürd tayfalarına divan tutdu. Bitlis, Vostan, Adilcəvaz, Ərciş, Muş və Pasi bölgələrində əmin-amanlıq yaradıldı.
Bu hadisədən sonra kürdlər Osmanlı sultanını yenidən Azərbaycana yürüşə çıxmağa təhrik etdilər. Sultan Süleymanın 1554-cü ildə Azərbaycana IV yürüşü zamanı əvvəlcə Naxçıvan şəhəri Osmanlı ordusunun növbəti hücumuna məruz qaldı. Osmanlı ordusunun Naxçıvana daxil olması və geri çəkilməsi “Çaldıran Rüznaməsində” təfsilatı ilə öz əksini tapmışdır: “Çərşənbə günü Araz çayını keçib Əlincə qalasının yuxarı hissəsindəki Kəsikkünbəzdə dayanıldı. Növbəti gün Naxçıvan şəhərinə daxil olub, qızılbaş olduqlarına görə xalqı yəğma edildi”. Osmanlı ordusu 1554-cü il iyulun 28-də Naxçıvana girdi, şəhər əhalisinin mallarını və gizlədilmiş dəfinələri qarət etdi, yerli əmirlərin saraylarını və iqamətgahlarını yandırdı, üç gün ərzində “daş üstə daş qoymadı” (Fahrettin Kırzıoğlu, “Osmanlıların Qafqaz ellərini fəthi”). Osmanlılar Naxçıvanın şiə əhalisini qılıncdan keçirdilər və şəhəri od vurub yandırdılar. Osmanlı ordusunun törətdiyi dağıntıları, gətirdikləri fəlakətləri hətta Osmanlı tarixçiləri belə etiraf edirlər. XVI əsrin sonları- XVII əsrin I yarısında yaşamış tarixçilərdən İ.Pəçəvi yazırdı: “Aydınlıq gündüz qaranlıq gecəyə çevrildi. 27-ci gün Naxçıvan düzənliyinə çatdılar... Bütün şəhər və kəndlər, qəsəbələr və evləri o qədər amansızlıqla talan edirdilər ki, onlardan bir əsər belə qalmırdı”. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə Sultan Süleyman Naxçıvanda çox qalmadı. Bunun əsas səbəblərindən biri qoşun üçün yaşayış vəsaiti, ərzaq və hərbi sursatın çatışmaması olmuşdu. Buna görə də sultan üç gündən sonra, 1554-cü ilin 30 iyulunda şəhəri tərk etdi. Osmanlı əsgərləri şəhəri tərk edən zaman Sultan Süleymanın əmri ilə şəhəri yandırdılar (Həsən bəy Rumlu, “Əhsən-ət təvarix, ehtimame Əvdülhüseyn Nəvayi”).
Osmanlı ordusu Şörəyel və Şərabxana bölgəsini talan edərək İrəvanı ələ keçirdi. Şəhərin şiə əhalisi qətliam edildi. Osmanlılar tərəfindən şəhər tamamilə qarət olundu, Şah Təhmasibə, oğluna və əmirlərə məxsus saraylar dağıdıldı, bağ və baxçalar yerlə-yeksan edildi. Şəhərdə Şaha məxsus olan “Sultaniyə baxçası” da tamamilə məhv edildi. Kəskin ərzaq çatışmazlığı ilə üzləşən Osmanlı sultanı geriyə- Ərzuruma qayıtmalı oldu. Qızılbaş qoşunları geri çəkilən osmanlıların ardınca Osmanlı ərazisinə qədəm qoydular.
İsgəndər bəy Münşi həmin hadisələrdən bəhs edərək yazır: “Ordubad olduqca ürəkaçan və ürəyəyatan bir qəsəbədir... Ordubad Qapan dağının ətəyində yerləşmişdir. Suyunun təmizliyi, bağ-bağatının meyvəsi və çeşmələrinin gözəlliyi ilə bütün ölkədə məşhurdur. Oranın camaatı qatı şiədirlər, kəramətlə səfəviyyə xanədanına sadiq olmaları ilə məşhurdurlar. Məhz buna görə də Osmanlı ağalığı vaxtı bir neçə dəfə qətliam olunmuşdular. Həmin pərişanlığın iqbal qüvvəsi ilə aradan qaldırıldığı bu vaxtlarda Ordubad şahanə inayətə layiq görüldü, bütün divan vergilərindən azad olundu. Azərbaycan vilayətində ona bənzər başqa bir yerə bu imtiyazlar verilmədi”.
XVII əsr fransız səyyahı Tavernye o dövr hadisələrdən bəhs edərkən yazır: “Naxçıvan çox böyük şəhərlərdən biri olmuşdur. O, Sultan Murad tərəfindən tamamilə dağıdılmışdır. Orada çoxlu miqdarda gözəl məscidlərin xarabalığları görünür. Bu məscidlər osmanlılar tərəfindən darmadağın edilmişdi”.
Oruc bəy Bayat yazır ki, 1580-ci ilin sentyabr ayında Sultan Muradın qoşunu Lələ paşa başda olmaqla Azərbaycana hücum etdi, Cəfər paşa isə xeyli qüvvə ilə İrəvana göndərildi. Bu vaxt İrəvan hakimi Əmir Toxmaq xan osmanlılarla vuruşub, onlardan 400 nəfərinə ciddi müqavimət göstərdiyinə görə 1581-ci ildə Fərhad paşa başda olmaqla Qars yolu ilə Çuxursədə yeni qoşun göndərildi. Çuxursəd bəylərbəyi, sərkərdə Məhəmməd xan Toxmaq vəziyyəti Azərbaycan bəylərbəyi Əmir xan Türkman və Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacara bildirdi. Lakin Əmir xan Türkman İrəvan camaatına yardım göndərə bilmədi, çünki kürd qarətçi dəstələrinin Təbrizə hücumu gözlənilirdi. Nəticədə Məhəmməd xan Toxmaq azsaylı qoşunla osmanlıların qarşısına çıxdı və məğlub oldu. Osmanlılar Çuxursəd bölgəsini tutub əhalisini qılıncdan keçirdilər. 1605-ci ildə Osmanlı ordusu yenidən İrəvana hücum etmək istədikdə I Şah Abbas Əmirgunə xana İrəvan əhalisini başqa yerə köçürməyə tapşırdı və o İrəvan camaatını Qaradağa köçürdü. Osmanlı ordusunun növbəti hücumu zamanı Naxçıvan əhalisi qaçaraq Dizmar və Qaradağa, Culfa əhalisi isə İsfahana sığındı.
1578-1590-cı illər İrəvan şəhəri ardıcıl olaraq Osmanlı ordusunun hücumuna məruz qaldı. 1583-cü ilin avqustunda Şərq yürüşünün yeni hərbi rəhbəri kürd Fərhad paşa 70-80 min nəfərlik qoşunla Ərzurumdan çıxdı və Qarsı keçərək Çuxursəd vilayətinə daxil oldu. Öz qarşısında osmanlıların üstün qüvvələrini görən Çuxursəd bəylərbəyi Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı qaçdı, İrəvanı tərk edərək Naxçıvana çəkildi. Fərhad paşa İrəvanı ələ keçirdi.
İrəvanı tutduqdan sonra osmanlılar müdafiə xətti qurdular. Şəhərinin ətrafına qala divarlarının çəkilməsi osmanlıların onun müdafiəsinə xüsusi diqqət yetirdiyini göstərir. Şəhər ətrafında qaya və daşların az olması möhkəm qala divarlarının tikilməsini çətinləşdirdiyi üçün qala divarlarının qarşısında xəndək qazıldı. Fərhad paşa tərəfindən Xızır paşa İrəvan bəylərbəyi təyin olundu və o lazım olan sursat və hərbi ləvazimatla təhciz edildi. E.Çələbinin yaazdığına görə Xızır paşanın sərancamına 70 minlik Osmanlı əsgəri verildi.
Osmanlılar qırıb çatdıqları Naxçıvan və İrəvan (Çuxursəd) ərazilərinə kürdləri köçürdülər. Ətrafda yaşayan qoy xalqlar genosidə uğradıldı, region tamamilə iudeyləşdirildi. Həmin yaşayış məntəqələri uzun müddət Osmanlı dövlətinin tərkibində qaldı.
1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsində Qızılbaşlar məğlub olduğu üçün İrəvan şəhəri Osmanlı dövlətinin nəzarətində qaldı. 1590-cı il İstanbul müqaviləsinə görə, Azərbaycanın əksər əraziləri kimi mərkəzi İrəvan olan Çuxursəd bəylərbəyliyi də Osmanlı tərkibinə qatıldı. Abaran, Şərabxana, Bazarçayı, Zar və Zəbil nahiyə-ləri Osmanlı ordusunun kürd dəstələri tərəfindən mühasirəyə alındı, yerli əhaliyə çıxmağa imkan verilmədi. Türkmən-şiə və erməni-xristian əhali tamamilə qılıncdan keçirildi, mal-qoyunları, var-dövlətləri, əmlakları kürdlərin əlinə keçdi. Ali Əfəndinin və İbrahim Rəhimizadənin verdiyi məlumata görə, 1579-cu il oktyabrın 4-də Qarsdan hərəkət edən 40 minlik Osmanlı ordusu Şörəyel livası tərəfdən Arpaçayı keçərək Şərur qəzasınının Şərabxana nahiyyəsinə girmiş və buradan 20 minə qədər şiəni əsir aparmışdı. Həmin əsirlər qul kimi ərəblərə satılmışdı.
Zaman-zaman Azərbaycan torpaqlarını işğal etməyə müvəffəq olan Osmanlı sultanları Türkiyə ilə həmsərhəd olan Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən İrəvan bölgəsində möhkəmlənmək üçün bu yerlərdən şiə məzhəbindən olan Azərbaycan türkmənlərini didərgin salaraq, boş qalmış şəhər və kəndlərə Osmanlı torpaqlarından sünni məzhəbindən olan kürdləri köçürürdülər. XVI əsrin sonlarına aid Başbakanlıq Osmanlı Arxivi “Mühimmə dəftəri”nə görə, Sultan III Muradın əmri ilə “Diyarbəkrdən və s. yerlərdən “Kurmac” adlanan Dəclə kürdləri Maku, İrəvan və Naxçıvan bölgələrinə gətirilərək buradan köçmüş qızılbaş-türkmənlərdən və Oyrat xalqından boşalan kənd və qəsəbələrə yerləşdirildi”. Osmanlı dövlətinin onurğa sütunu olan kürdlər ətrafda yaşayan türkmən, erməni və rumluların qəniminə çevrildilər. İrəvan, Karbi, Karni, Vedi, Talın, Ərmavi, Naxçıvan, Mülki-Arslanlı, Qarabağ, Şərur, Azadciran, Şorlut nahiyələri qoy xalqlardan tamamilə təmizlənərək iud-semit mənşəli xalqların nəzarəti altına düşdü. Bununla belə, Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin gedişində vəziyyətin səfəvilərin xeyrinə dəyişməsindən asılı olaraq Azərbaycan türkləri yenidən öz yurdlarına qayıdır, ənənəvi demoqrafik durum yeni¬dən bərpa olunurdu.
İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, 1606-cı ilin baharında Osmanlı qoşunu Qacar paşa və Mustafa paşanın rəhbərliyi altında Vandakı kürd əmirlərilə birlikdə Naxçıvan üzərinə hərəkət etdi. Əlincə qalasında olan Səfəvi sərkərdəsi Əmirgünə xan qazilərdən ibarət bir dəstə və tabeliyindəki türkmənlərlə Araz çayı kənarına kimi irəlilədi. Qızılbaşların qorxmazlığını və cəsarətli addımını görən Osmanlı paşaları ehtiyat edib irəli çıxmağa cürət etmədilər və geri döndülər.
Türkiyə tarixçilərindən F.Kırzıoğlu dövrün qaynaqlarının verdiyi məlumatlara əsaslanaraq yazır ki, 1583-cü ilin avqustunda Fərhad paşanın başçılığı ilə Osmanlı ordusu Şörəyel və Talın tərəfdən İrəvan əyalətinə daxil olan zaman əyalətin şiə-türkmən əhalisi Osmanlı ordusunun hücumundan xəbər tutaraq buraları tərk etdi, Ağrı dağına və yaylaqlara çəkildi. Osmanlı ordusu Çuxursəd bəylərbəyliyini ələ keçirən zaman yerli şiə əhalinin yaşadığı ərazini tərk etməsini Osmanlı arxiv sənədləri də təsdiq edir. Çuxursəd bəylərbəyliyi ərazisində məskunlaşdırılan kürd tayfaları bu yerlərə XVI əsrin sonlarında Osmanlı sultanları tərəfindən Diyarbəkr və Dəclə çayı sahillərindən (tarixi vətənləri olan qədim İudeyadan) köçürülmüşdür. Osmanlı sultanları kürdləri sünnü olduqları üçün Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı buradan köçməyə məcbur qalmış şiə məzhəbli Azərbaycan türklərinin- qızılbaşların torpaqlarında yerləşdirirdilər. Beləliklə, İudanın bizim regionda sadiq koloniyası yaradıldı və onlar gələcək fəsadların bünövrəsini qoydular.
Ona görə də türk tarixçilərinin dediyi “Kürdlər Anadoluya türklərin ardından gəldi” məsələsi tam doğrudur. Kürdlərin ilkin yaşayış məskəni qədim İudeyadır. Türklər regiona Altay-Yenisey çöllərindən axın etmişlərsə, kürdlər də bizim ərazilərə qədim İudeya vadisindən köçüb gəlmişlər. Ümimiyyətlə, XVI əsrin sonuna kimi Gəncə-Qarabağ əyalətində kürdlərin yaşamasını dövrün heç bir mənbəsi təsdiq etmir. Kürdlər Qarabağ bölgəsinə XVI əsrin sonunda Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin gedişində yerləşdirilmişdir. Çünki Osmanlı ordusu Qarabağ bəylərbəyliyini ələ keçirən zaman yerli türk-müsəlman şiə əhali Osmanlı hakimiyyətini qəbul etməyərək yaşadığı ata-baba yurdlarını tərk etmişdi. Sultan III Murad işğal olunmuş bölgələrdə özünə sosial dayaq yaratmaq məqsədilə Di-yarbəkirdən və Dəclə çayı sahillərindən sünni kürdləri bura köçürmüş, onları şiə məzhəbli Azərbaycan türklərinin torpaqlarında yerləşdirmişdi. Nəticədə kürdlər, el arasında deyildiyi kimi, “urumdan şama kimi” yayılmışdılar. Artıq 16-cı əsin əvvələrində Qarabağ kürdləşdirilmişdi.
“İyirmdördlü” tarfalarının adı ilə adlandırılan inzibati dairə Tərtər çayı boyunda yerləşirdi və mərkəzi Bərdə şəhəri idi. Şərəf xan Bidlisinin verdiyi məlumata görə, bu tayfa birliyi Şah Təhmasib dövründə yaranmışdı və Əhməd bəy Portal oğlu İyirmidörlü tayfa birliyinin başçısı təyin edilmişdi. İsgəndər bəy Münşinin 1628-ci il əmirlər siyahısından bəlli olur ki, Şah Abbasın hakimiyyətinin sonlarında Ziyadoğlu nəslindən olan Peykər xan Qacar iyirmidördlülərin xanı titulunu qazanmış və Bərdə hakimi olmuşdu. Şərəf xan Bidlisi “Şərəfnamə” əsərində kürd tayfalarının bir çoxunun adını qeyd etdikdən sonra yazır ki, “digər iyirmi dörd kürd tayfası Qarabağın Aranında yaşayır və “iyirmidörd” ümumi adı altında tanınırlar”.
Səfəvi hakimiyyətinin yerli nümayəndəsi İmamqulu xan özünün böyük hərbi sərkərdəlik qabiliyyəti nəticəsində Osmanlı ordusuna qarşı on ildən artıq mübarizə aparmışdı. Onun 1587-ci ildə Gəncədə ölümündən sonra Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qarabağ bəylərbəyi təyin olundu. Şərəf xan Bidlisinin yazdığına görə, 1588-ci il sentyabrın 1-də Fərhad paşa Gəncəni ələ keçirən zaman Məhəm-məd xan Ziyadoğlu ətrafdakı 40-50 min evdən ibarət olan ulusunu Araz çayının kənarına köçürmüşdü. Fərhad paşa onun ulusunu burada da rahat buraxmamış və sentyabrın sonunda Arazbara yürüş edərək, onların var-dövlətini və qoyun sürülərini qarət etmişdi.
Osmanlılar tərəfindən tərtib edilən 1593-cü il “İcmal dəftəri”nin təsdiq etdiyi kimi, Gəncə-Qarabağ əyaləti Azərbaycan turklərinin, onlara məxsus tayfa və oymaqların yurdu olmuşdur. Oturaq həyat tərzi ilə yanaşı, yaylaq-qışlaq maldarlığı ilə məşğul olan Azərbaycan türkləri bu bölgənin kürdlərdən əvvəl əsl sahibi olmuşlar. “İcmal dəftəri”ndə qeyd olunan yaşayış məntəqələrinin, kəndlərin, yaylaq və qışlaqların, yer adlarının türk mənşəli olması fikrimizi bir daha təsdiq edir. Beləliklə, XV-XVII yüzilliklərdə Qarabağ əhalisinin əsas hissəsini türk dilli Azərbaycan tayfaları və onun oymaqları təşkil etmişdi. Həmin dövrdə buranın əzəli etnik qrupu olan xristian albanların rolu əhəmiyyətli səviyyədə deyildi.
XVI əsrdə kürdlərin böyük hissəsi İslam dinin sünni məzhəbinə (Şəfi) aid olduğundan onlar bölgədə Osmanlı maraqları naminə çarpışırdılar. Anadoluda Ələvi inancına sahib olanların böyük hissəsi isə türkmənlər idi. Osmanlı dövləti sərhəddə yerləşən türkmənləri öz varlığına təhlükə kimi görürdü. Odur ki regiondakı kürd bəylərindən türkmən toplumuna təcavüz üçün istifadə edirdi. 200 ildir var olan Osmanlı imperiyası Şərqi Anadoludakı türkmən ellərini mərkəzi hakimiyyətə tabe edə bilməmişdi. Ələvi inancı o dövrdə yeni yaranmamışdı. XI əsrdən etibarən Anadoluda yaşayan türkmənlər içində Ələvilik çox geniş yayılmışdı. Şah İsmayılın türkmən inancı, ələviliyi (Qızılbaşlığı) rəsmi dövlət dini olaraq qəbul etməsi, türkmən boylarına yaxınlığı, eləcə də Anadoludakı türkmənlərin Osmanlı qurulduğu gündən həmin dövlətdən narazılığı və qaldırdıqları üsyanlar türkmənlərin yeni yaranan Səfəvilər imperiyasının tərəfinə keçməsinə səbəb oldu. Osmanlı dövləti məhz həmin səbəblərdən Çaldıran döyüşündən sonra kürdləri Şərqi və Cənub-Şərqi Anadoluya gətirərək 200 ildir həll edə bilmədiyi Şərq sərhədlərindəki türkmən problemini həll etməyə çalışdı. Çaldıran döyüşünün nəticəsi kimi, əsasən də gəlmə kürdlərin təzyiqləri nəticəsində həmin bölgədə yaşayan türkmənlər genosid olundular, yurd-yuvalarından çıxmaq məcburiyyətində qalıb İran Azərbaycanına köçməyə başladılar. Osmanlı Cənub-Şərqi Anadoluya köçürdüyü kürdlərə çox böyük torpaqlar, eyni zamanda lazım olandan artıq güzəştlər verdi. Məsələnin başqa bir tərəfi də kürdlərin daim bölgədə güclü olan dövlətlərin tabeçiliynə girib öz mənafelərinə necə sərf edirsə, o formada hərəkət etmələri idi. Beləliklə, bölgədəki türkmən gücü Osmanlının siyasəti nəticəsində feodal və quldur kürd əmirlikləri ilə əvəz olundu.
Osmanlı dövlətinin bütün işlərini sünni kürdlər idarə edirdilər. Kürdlər Osmanlı imperiyasının ali təbəqəsi sayılırdılar. Dövlətin əsas vəzifələri onların əlində idi. Onlara xüsusi imtiyazlar verilmişdi. Osmanlı mənbələrində, xüsusən də “icmal” dəftərlərində müsəl-manlardan yalnız kürdlərin etnik mənsubiyyətləri qeyd olunurdu. Məsələ ilə bağlı kürd əsilli məmur İdris Bitlisidən danışmaq yerinə düşərdi. İdrisin babasına, eləcə də özünə Ağqoyunlü bəyləri sarayda təhsil, tərbiyə və vəzifə vermişdilər. Türkmənlərin hesabına həyatda yer tutmuş və böyük var-dövlət sahibi olmuşdu. Ağqoyunlu dövlətinə xidmətdə püxtələşmiş Bitlisi daha sonra İstanbula gedərək Osmanlı imperiyasında xidmət etməyə başladı. Bir müdət işi-gücü Osmanlı sarayında Sultan II Bəyazidə yaltaqlanmaqla keçdi. Daha sonra savadın qıcqırdığını hiss edən İdris apo Osmanlı sultanlarının işinə yarıyacaq tarix yazmaq fikrinə düşdü. 30 ay çalışdıqdan sonra “Heşt Behişt” adlı əsər ərsəyə gətirdi. Lakin saray əhli əsər ilə tanış olarkən üzə çıxdı ki, əsərdə boş yerə uzunçuluq çoxdur (tipik kürd ədəbiyyatına xas cəhət!) və... tam olaraq əvvəlki alimlərin kitab və risalələrindən oğurluqdur! İdaris aponun qanadları sındı. Ona qarşı haqsızlıq olduğunu və əsərinin düzgün başa düşülmədiyini bildirən ağsaqqal küsdü və Həcc ziyarətinə yollandı. Kürd İdrisin Mövlanə İdris olmaq arsuzu puça çıxdı. Bir müddət Qahirədə qaldı və orada özünü alim kimi təqdim etməyə çalışdı. İşi-gücü Misir və Məmlük sultan və üləmalarına yaltaqlanmaqla keçdi. Məmluk sultanına o qədər mədhiyyə söylədi ki, nəticədə sultan fərman verdi və İdris Məkkəyə gedərək orada yerləşə bildi. 1512-ci ildə II Bəyazidin ölümündən sonra yerinə oğlu Sultan Səlim keçdi və bu zaman İdris İstanbula döndü. Saraya gələrək yeni sultana mədhiyyələr söylədi. Yaltaqlığının sayəsində yenidən mənsəb sahibi oldu.
Sultan Səlimi Səfəvilərin üzərinə də məhz həmin o İdris Bitlisi təhrik etmişdir. Yüz minlərlə şiənin qanı bu kürdün üstündədir. O, Səfəvilərin Anadoludakı fəaliyyətinə diqqət çəkərək sultanın bu bölgələrə hücum etməsinə səbəb oldu. Çaldıran məğlubiyyətindən sonra təbrizlilərin qətlə yetirilməsində aktiv rol oynadı. Dəfələrlə Anadolunun əşirət bəyləri ilə görüşüb onları Səfəvi dövlətinə qarşı qaldırmağa çalışdı. Bölgədə yaşayan quldurluğa meylli kürdlərə Səfəvi nizam-intizamı sərf etmirdi, odur ki İdrisin onları yoldan çıxarması çətin olmurdu. Kürd bəylərini birləşdirməyə çalışan İdris Bitlisi Osmanlı-Səfəvi savaşında kürdləri Osmanlı ordusunun əsas qüvvəsinə çevirə bildi.
İdris Bitlisi Anadoluda şiə türkmənlərin genosid olunmasının əsas təşkilatçılarından biridir. Bu məmur Cənub-Şərqi Anadoluya kürdlərin köçürülməsində xüsusi canfəşanlıq etmişdir. Yazdığı “Səlimnamə” əsərində Bitlisi bütün kürdləri türkmənlərə qarşı savaşmaq üçün birləşdirdiyini və kürdlərin Anadoluda 40 min Qızılbaş türkməni qılıncdan keçirdiyini fəxrlə yazmışdır. Eyni zamanda o Sultan Səlimdən aldığı icazə ilə kürd bəylərini Osmanlının fəth etdiyi Şərqi Anadolu vilayətlərinə vali təyin edirdi. Kürd bəyləri vali vəzifəsini daha sonra atadan oğula keçərək davam etdirdilər. Gördükləri işlər baxımından İdris Bitlisinin Anadolunun kürdləşməsində əsas rol oynadığını deyə bilərik.
1606-cı ildə I Şah Abbasın yeni hərbi cəhdləri ilə İrəvan qalası tamamilə azad olundu və osmanlı-kürd qoşunları bölgədən tamamilə qovuldular. I Şah Abbas Əmirgunə xan Qacara İrəvan qalasının təmir olunmasını tapşırdı. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, İrəvan qalası təmir edilənədək Əmirgunə xan və onun məmurları, mülazimləri Əlincə, Ordubad və Naxçıvanda çətin günlər keçirdilər. O öz məmurları ilə köçkünləri Azərbaycanın pərakəndə halda yaşayan tərəkəmələri içərisindən toplayaraq yenidən İrəvana qaytardı. İraq-i Əcəmdən Şah Abbasın əmri ilə Qacarın Ağcaqoyunlu oymağı, Musaoğlu, Səbat elinin hamısı gətirilib İrəvan və Şərurda yerləşdirildi. Naxçıvan və Çuxursəd camaatı yenidən öz doğma yurdlarına qayıtdılar. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, Əmirgunə xanın başçılığı ilə qalalar, şəhərlər bərpa olundu. Beləliklə, region dəfələrlə gah kürd, gah da türkmən tayfalarının əlinə keçdi.
“Zeyl-i tarix-i alamara-yi Abbasi”də göstərilir ki, 1629-cu ildə kürd soylu Xosrov paşanın başçılıq etdiyi Osmanlı ordusu Bağdadı və Təbrizi tutmaq məqsədi ilə yürüşə çıxdı, bu zaman Diyarbəkirdən keçərək ətraf yurdları çalıb-taladı və ərazini xaraba qoydu. 1635-ci ilə qədər isə Çuxursədə Sultan Muradın kürd süvari dəstələri hücum etdilər. Hətta İrəvan hakimi Təhmasibqulu xanı əsir götürüb İstanbula apardılar.
1656-1663-cü illərdə Səvəfi imperiyasının ən çətin bölgəsi sayılan, tez-tez kürd üsyanlarının və narazılıqlarının baş qaldırdığı Çuxursəd bəylərbəyliyinə Rusiya imperiyası təbəəsi Kazak xan Çərkəz təyin edildi. Yollarda quldur və yolkəsənlərin sayı çoxalmışdı. Oğrular cəzalandırılmırdı. Onlardan rüşvət alaraq buraxırdılar və sonra yenidən oğurluq edirdilər. Bütün İrəvan əhalisi kürd soyğunçularından şikayətçi idi. Kazak xan Çərkəz regiondakı narazlıqları tez bir zamanda yatırdı, yollarda quldurlar edən kürdləri qırıb çatdı. Bir müddət sonra ləzgi Səfi xan buraya bəylərbəyi təyin edildi, lakin kürd əyanlar ona işləməyə imkan vermədilər. Ləzgi xanı digər hakimlərlə müqayisədə ədalətli olduğu üçün ərazi əhalisinin hörmətini qazandı. Lakin yerli kürd sultan və əyanları ona tabe olmaqdan boyun qaçırıb, əleyhinə Şah və divanbəyiyə çoxlu şikayətlər etdilər. Şardenin yazdıqlarından aydın olur ki, həmin şikayətlərə görə tez-tez paytaxta çağırılan bəylərbəyi çoxlu yolxərci məsrəf etməli olurdu.
Səfəvi şahlarının göndərdikləri məmurlar vergilərin miqdarını azaldırdılar, xüsusən gəliri az olan mahallarda vergiləri yüngülləşdirib ticarət yollarının təhlükəsizliyini təmin edirdilər. Z.Kanakertsi yazır ki, quldurluğa rəvac verdiyinə görə İrəvan əhalisi və qoşunlarının şikayəti nəticəsində Səfiqulu xan həbs olundu. Bundan sonra Şah ari oğlu Zal xanı İrəvana hakim təyin etdi. Zal xan İrəvana Azərbaycanın baş vəziri Mirzə İbrahimlə gizli gəldi. Onları qarşılamağa adam getmədi, çünki camaat onların gəldiyini bilmirdi. Zal xan İrəvan qalasına daxil olduqdan sonra vəzir, şeyxülislam və bəzi başqa əyanları çağırtdırıb Şahın fərmanını oxudu. Oraya toplaşanların hamısı ona itaətkar olduqlarını ifadə etdilər. Bu mərasimdən sonra carçının küçəyə çıxıb “Zal xan İrəvanın sahibi oldu, ömrü çox olsun!” deyə uca səslə İrəvan sakinlərinə bildirişini müəllifin türkcə olduğu kimi əsərində qeyd etməsi, şəhər camaatının türk olmasından, bu diyarın bir şiə türk yurdu olmasından xəbər verir.
Səfəvi imperiyasının mövcud olduğu əsrlər ərzində Naxçıvan bölgəsi ən narahat region olaraq qaldı. Bu bölgədə müharibələrin ardı-arası kəsilmirdi. Səfəvi hökmdarı Şah Abbas dövrün tələbi və rəqib qarşısında əyilməmək əzminin nəticəsi kimi Naxçıvanın tamamilə dağıdılması və sakinlərin köçürülməsi qərarına gəldi. Əhalini köçürmək, əkin sahələrini yandırmaq, məhsulu osmanlı əsgərlərinin əlinə verməmək üçün qızılbaşlar tərəfindən Naxçıvan bölgəsi tamamilə dağıdılıb viran qoyuldu. Şah ordusu bütün tikililəri, istehkamları xarabazara çevirdi. Düşməni yaşayış vəsaitlərindən məhrum etmək məqsədilə əsgərlər ağaclara od vurur, mal-qaranı aparır və su çeşmələrini zəhərləyirdilər. Onlar keçmişin yadigarı olan tarixi abidə¬ləri belə məhv etməkdən çəkinmirdilər. O, dövrün xatirə yazılarından birində açıq şəkildə deyilir: “Culfadan başlayaraq Naxçıvana və Vana qədər bir bina da olsun qalmamışdı”.
İsgəndər bəy Münşi yazır: “Səfəvi ordusu Naxçıvanda bir gün qaldı, taxıl və başqa azuqə toplanmasından ötrü ətrafa adam göndərildi. Asimanın qəzavü-qədəri nəticəsində yaşamalı olan kiçik bir yer belə qalmamışdı... Ertəsi gün oradan çıxıb Culfa keçidi vasitəsilə Araz çayını keçib münasib bir yerdə dayandılar”.
Şah Abbas tərəfindən Naxçıvan və Culfa əhalisinin köçürülməsi və yaşayış məntəqələrinin dağıdılması barədə İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumatları Arakel Təbrizli da təsdiq edir. Onun yazdığına görə, qızılbaşlar Naxçıvanı yerli-dibli dağıtmaqla köçürülən əhalidə geri qayıtmaq ümidini tamamilə söndürmək istəyirdilər. Tədqiqatçıların fikrinə görə, Şah Abbas tərəfindən Culfanın dağıdılmasında məqsəd Naxçıvanın birdəfəlik dirçəldilməsinə yol verməmək olmuşdu; Naxçıvanın yenidən dirçəlməsinə həmin şəhərdəki ticarət əlaqələri müsbət təsir göstərə bilərdi.
Şah Abbasın hərbi və siyasi zərurətdən həyata keçirdiyi “böyük sürgün” siyasəti nəticə etibarı ilə Naxçıvan bölgəsinin xarabazara çevrilməsinə gətirib çıxardı. Lakin maraqlıdır ki, Naxçıvan dağıdıldıqdan sonra osmanlıların Azərbaycan torpaqlarına hücumları azaldı. İsgəndər bəy Münşinin yazdığı kimi, Osmanlı ordusunun gəldikləri hər bir yerdə abadlıqdan əsər-əlamət yox idi. Ehtiyat azuqənin olmaması və başqa çətinliklər vəziyyəti olduqca çıxılmaz hala salırdı. Yeniçərilər sərdara deyirdilər ki, belə bir vəziyyətdə nə müqavimətə taqətimiz, nə də burada qalmağa qüvvətimiz vardır və geri qayıdırdılar. Məsələn, böyük qoşunla gələn Osmanlı paşası Cığaloğlu məsləhətləşmələrdən sonra Vana qayıdıb ora¬da qışlamağa qərar verdi.
XVII əsrin 70-ci illərində Naxçıvanda olan fransız səyyahı Jan Şarden şəhərdəki vəziyyətlə bağlı yazırdı: “Naxçıvan səksən faiz dağıdılmış böyük bir şəhərdir. Bu şəhər yavaş-yavaş məskunlaşır və bərpa olunur. Şəhərin mərkəzi hal-hazırda yenidən qurulmuş və əhali ilə məskunlaşmışdır. Şəhərə kənardan baxdıqda, onları qorumağa gücü çatmadığını hiss edən I Şah Abbas tərəfindən dağıdılan çoxlu istehkamlar və böyük bir qalanın viranələri görünür. Həqiqətən bu şəhər hazırkı vəziyyətinə görə ürək ağrıdan bir obyektdir”. Səfəvi hökmdarlarının həyata keçirdiyi həmin tədbirlər osmanlıların Naxçıvan diyarında möhkəmlənməsinə imkan vermədi.
***
Qeyd etmək lazımdır ki, kürdlər hələ Şah İsmayılın dövründən imperiyanın başağrısına çevrilmişdilər və çoxlu fitnələr törədirdilər. Şah İsmayıl görkəmli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin nəslindən olan feodallardan birinə Ordubadın kələntəri vəzifəsini tapşıraraq ona malik titulu verdi. Müxalif kürd dəstələrinin dərsini vermək üçün Şah İsmayıl Çaldıranda həlak olmuş Məhəmməd xan Ustaclunun yerinə onun qardaşı Qara xanı Diyarbəkir valisi təyin etdi. Qara xan şahın əmri ilə Çəpaqcur yolu ilə irəliləyib Urfa hakimi Durmuş bəy, eləcə də Mardin, Həsənkeyf, Xarput və Ərğinidə olan beş min qızılbaşla birgə kürdlərin Amid qalasını mühasirəyə aldı. O qızılbaş hökmdarının adından qala əhlinə müxtəlif vədlər versə də, Amidi danışıqlar yolu ilə ələ keçirmək alınmadı. Amid əhli həmin vaxt Amasyada olan Osmanlının kürd əmiri İdris Bitlisiyə müraciət edərək ondan kömək istədi. İdris Bitlisi isə Sultan Səlimə aşağıdakı məzmunda itaət məktubu göndərdi: “Kürd ümərası yekdil olub qızılbaşı Amid üzərindən canü-dildən əqdam edərlər. Lakin kürd məliklərinin hər birisi müstəqil hakimlər olub kəndu cinslərindən kimsənəyə baş əyməzlər. İslam padşahı qullarından bir əbdi-həbəşi dəxi olursa, itaət edib can-başla xidmət edərlər. Ehtimaldır ki, aralarında ixtilal düşə. Bu səbəbdən bir qullarının təyini zərurətə çevrilmişdir”.
Xüsusi vurğulamaq istərdik ki, məhz Qara xanın Diyarbəkiri mühasirəyə alması və İdris Bitlisinin həmin məktubu ilə Çaldıran savaşından sonra Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində həmin vaxtadək epizodik xarakter daşıyan kürd faktoru ön plana çıxdı. Kürdlərin başçısı İdris Bitlisi iki dövlət arasındakı savaşdan sonrakı münasibətlərin kövrəkliyindən istifadə etməyə başladı. Halbuki onun Sultan Səlimə məktubundan da görünür ki, həmin vaxt kürd əmirləri arasında birlik yox idi. Bu xüsusda Xoca Sadəddin Əfəndi belə yazır: “Kürd boyları təkbaşına yaşamaqdan xoşlanmaqda və kəlimeyi-tovhiddən başqa heç bir məsələdə anlaşamayaraq, sürəkli biçimdə bir-biriylə çəkişməyə adət etmiş durumdaydılar”. Vəziyyətdən istifadə edən İdris Bitlisi yaxşı başa düşürdü ki, bir-biriylə yola getməyən, dünya malından doymayan və var-dövlət üstündə bir-birini qıran kürd əmirlərini yalnız Osmanlı bayrağı altında və sultanın vədləri əsasında birləşdirmək olar.
Sultan Səlim artıq Mövlanə ləqəbi qazanmış İdris Bitlisinin müraciətinə cavab olaraq əslən Amiddən olan kürd sərkərdəsi Yegdi Əhmədi kürdlərin köməyinə göndərdi. Sultan İdrisə göndərdiyi məktubda kürd əmirlərinə müxtəlif vədlər verir, baharda yenidən “Əcəmistan yörəsinə” yürüş edəcəyini bildirirdi. İdris Bitlisi Osmanlı sultanının yenidən Səfəvi şahı üzərinə hücum edəcəyi haqda xəbəri kürd əmirlərinə elan edib onlarda ümid yaratdı. Beləliklə, kürdlərlə osmanlılar birləşərək şiələrə qarşı cəbhə yaratdılar. Diyarbəkir hakimi Qara xan kürd əmirlərinin Osmanlı sultanına itaət edərək düşmənçilik fəaliyyətinə keçməsini Şah İsmayıla xəbər verdi.
İdris Bitlisinin başçılıq etdiyi dörd min nəfərlik kürd süvari dəstəsi qızılbaşlarla döyüşmək üçün Ərciş istiqamətində hərəkətə keçdi. Mənbələr xəbər verir ki, qızılbaşlar “Sarısu üstündə ol dinsiz dəstəyə irəşdilər, qurd qoyuna girir kimi girişdilər”. Qoca Hüseynin və Xoca Sadəddinin yazdıqlarına görə, tərəflər arasında baş verən qanlı döyüşdə qızılbaşlar darmadağın edildilər. Lakin tarixşünaslıqdan bəllidir ki, Qara xan Diyarbəkirə daxil ola bilmədikdən sonra Mardində möhkəmlənmiş, onun üzərinə göndərilən Həsən Paşanın başçılıq etdiyi 10 min nəfərlik Osmanlı-kürd qoşununu darmadağın etmiş və Amid qalasını bir ildən artıq mühasirədə saxlamışdır. Bunu kürd mənbəsi olan “Şərəfnamə” də təsdiqləyir. Yəni Sarısu döyüşündə Qara xanın qızılbaşları darmadağın edilmiş olsaydılar, yuxarıda sadaladığımız hərbi uğurları qazana bilməzdilər.
Sultan Səlim Kemax qalasını tutduğu günlərdə kürdlərin rəhbəri İdris Bitlisiyə min flori pul göndərdi. Bundan sonra İdris Sultana məktub yazıb kürdlərin şiələri darmadağın etmək üçün kömək gözlədiyini, İranın ələ keçirilməsi üçün osmanlıların kiçik qüvvəsinin kifayət edəcəyini bildirdi. İdris Bitlisi səfər hazırlıqlarında ikən Sultan Səlimdən cavab məktubu gəldi. Məktubda o Əlaüddövlə Zülqədər üzərinə yürüşə başladığını yazıb, kürdlərə yürüş tamamlanıncaya qədər “Əcəm sərhədinin mühafizəsiylə məşğul olmağı” tapşırırdı. Bəli, tarixən Osmanlı sərhədlərini qızılbaş hücumlarından kürdlər qorumuşlar və daim şiələri məhv etmək üçün amadə durmuşlar.
Sultan Səlimin Səfəvilər dövləti üzərinə hücumu təxirə salaraq Zülqədər bəyliyinə hücum etməsi xəbəri kürdlər arasında ruh düşkünlüyü və əsəb yaratdı. Kürd əmirləri İdris Bitlisidən sultanın görüşünə getməyi və onu qızılbaşlar üzərinə yürüşə təhrik etməyi israrla tələb etməyə başladılar. Onlar Osmanlı sultanına sədaqətlərini və Səfəvilərlə yaxın qonşu olduqlarını diqqətə çatdıraraq, təcili hərbi yardım göndərilməsi üçün az qala yalvarırdılar: “Məmaliki-Kürdistan bir aylıq yola uzaq məmləkətlərdir. Cümləmizin mətlubi budur ki, bu müxlis bəndələrə imdad buyuralar. Zira ki, bizim məskənimizin qızılbaş ölkəsinə yaxın civarı vardır. Neçə illərdir ki, bu allahsızlar şəmşiri-sitəmi ilə kökümüzü qazmışdır, 14 sənə bizimlə cəngü-cidal edirlər. Lakin ümid və ərz ki, Xudavəndkardan (Osmanlı sultanından) imdad olursa, İraqi-Ərəb, İraqi-Əcəm və Azərbaycan ölkələrindən ol sitəmkarların əlləri kəsilib qoparıla. Xüsusən mühasirəyə alınmış Amid ki İran məmalikinin fəthinin açarıdır və Bayandur xan səltənəti taxtının sütunudur, şimdi bir ildir ki ol şəhrin əhalisi İslam sultanının mərhəməti ümidilə qızılbaş ləşgərinin mühasirəsindədir”.
Sultanla görüş üçün yola çıxan İdris Bitlisi Keyfi nahiyəsinə çatdıqda Osmanlı sarayından onun yanına qasid gəldi. Qasidin gətirdiyi məktubda “Amid qalasını mühasirə edənlərin dəfi sərhədləri qoruyan bəylərin Kürdistan ümərasına birləşməsi ilə müyəssərmidir, yoxsa dərgahi-alidən qoşun göndərilməsinə bağlıdırmı- ərz oluna” deyə buyurulurdu. “Bədayə-ül-vəqayə”də sultanın bu məktubuna İdrisin cavabı barədə heç bir məlumat verilmir, lakin hadisələrin sonrakı təsvirindən belə anlaşılır ki, Osmanlı sultanı ilə kürd əmirlərinin başçısı hərbi yardım haqda razılıq əldə ediblər: “Mövlana sultanın kürd əmirlərinə göndərdiyi istimalətnamələri (möhürlənmiş ağ kağızları) göndərib -və çün Bıyıklı Mehmed Paşa Bayburdda hazır idi- kəndi ilə olan göyərçinlərin birinin qanadına kağız bağlayıb Amid qalasına uçurdu. Məzmununda “Bıyıklı Mehmed Paşa imdadınıza cümlə kürd ümərası ilə gəlirlər, imdad edər” kimi ruhlandırıcı sözlər yazdı”.
İdris Bitlisi Bıyıklı Mehmed Paşaya Bayburddan birbaşa Diyarbəkirə hərəkət etməyi təklif etdi. O isə bununçün sultanın izninin lazım olduğunu bildirərək dəftərdarı Nizaməddini saraya göndərdi. Qırx gündən sonra geri qayıdan Nizaməddin Diyarbəkiri mühasirə edənlərin qovulması haqda Sultan Səlimin əmrini gətirdi. Bıyıklı Mehmed Paşa və İdris Bitlisi Diyarbəkirə yürüş hazırlıqlarında ikən Şah İsmayıl tərəfindən Qara xanın köməyinə göndərilən Qurd bəy fürsət taparaq Çəpaqcur qalasını tutdu. Bundan xəbər tutan İdris kürd əmirlərinə qızılbaşların yolunu bağlamaq göstərişi verərək, bu vaxt Ərzincanda olan Bıyıklı Mehmed Paşanı da məlumatlandırdı. Əldə olunmuş razılığa əsasən, Keyfidə toplaşan Osmanlı və kürd əsgərləri oradan Çəpaqcura hücum etdilər. Birləşmiş Osmanlı-kürd ordusunun qarşısında tab gətirə bilməyən azsaylı qızılbaşlar qalanı tərk etdilər.
Bu qələbədən ruhlanan Osmanlı-kürd ordusu Çəpaqcurdan Diyarbəkirə hərəkət etdi. Diyarbəkir ətrafında kürd bəylərbəyi Şadi Paşa beş min süvari ilə Bıyıklı Mehmed Paşaya birləşdi. 1515-ci ilin sentyabrında Osmanlı ordusu Diyarbəkirə daxil oldu. Qara xan öz qoşunu ilə birgə qardaşı Süleyman xan Ustaclu tərəfindən müdafiə olunan Mardinə getdi. Osmanlı ordusu onu Mardin yaxınlığındakı Cosuq adlı yerə qədər təqib etdi. Mardin qalasına daxil olmağın mümkünsüzlüyünü görən Qara xan susuzluğu ilə məşhur olan Sincar təpəsinə sığındı. İsti havada susuz bir obaya hücum etmək təhlükəli olduğundan Osmanlı ordusu Cosuqdan kənara çıxmadı. Elə oradaca Mardinin fəthi üçün müşavirə quruldu. Rum bəyləri Diyarbəkrin fəthi ilə kifayətlənib geri qayıtmaqda israrlı idilər. İdris Bitlisi isə “azacıq təvəccöhlə Mardin hisarının təsxiri müyəssər olur” deyərək buna etirazını bildirdi. Osmanlı paşası Bıyıklı Mehmed həmməzhəb müttəfiqləri olan kürdləri narazı salmamaq üçün belə bir qərar verdi ki, İdris Bitlisi qalanın yaxınlığına gedib Mardin əhlinə dinc yolla təslim olmağı və Osmanlı sultanının tabeçiliyinə keçməyi təklif etsin.
İdris Bitlisi Mardin əhalisi ilə xoş münasibətdə olan Məlik Xəlil Əyyubini və beş yüz kürd əsgərini özüylə götürüb Mardin ətrafına yollandı. Qurani-Kərimin Bəqərə surəsinin 208-ci ayəsi (“Ey inananlar, hamınız birdən barışa girin. Şeytanın oyunlarına uymayın. O, sizlərin açıq düşməninizdir”) ilə başlayan məktub yazıb qala əhlinə göndərdi. İdris məqsədinin onları “dinsizlik və allahsızlıqdan xilas etmək” olduğunu bildirərək (vahhabi formulirovkası- tanış gəlirmi?), qalanı döyüşsüz təslim edərlərsə, hamısının can, mal və əhli-əyalının təhlükəsizliyinə təminat verir, əks halda “fatehlikdə Rum ləşgərinin qüvvət və qüdrətini bütün xəlqü-aləm müşahidə etmişlərdir” deyə xəbərdarlıq edirdi. Onun bu xəbərdarlığı nəticəsini çox gözlətmədi- Mardin əhli Seyyid Əli Nəsibini İdrisin yanına göndərərək şəhər qapılarını kürdlərin üzünə açdı. Qalada olan azsaylı qızılbaş dəstəsi oradan qaçdı.
Kürd dəstələri Mardinə girər-girməz əhalini qırıb çatmağa, zorakılığa və talançılığa başladılar. Bir azdan qəsb olunan var-dövlət üstündə kürd əmirlərinin öz aralarında qırğın düşdü. Talançılıqla bağlı Osmanlı paşası ilə kürdlər arasında narazılıq yarandı. Qoca Hüseyn yazır ki, İdrisin Mardində olduğu günlər ərzində Bıyıklı Mehmed Paşa ilə Şadi Paşa “və bəzi sancaq bəyləri arasında qarşılıqlı həsəd və düşmənçilik vaqe olub, qəfildən Şadi Paşa beş minə yaxın ləşgəri ilə elan etmədən Cosuqdan qalxıb əsgərlər arasından ayrıldılar”. Sivas bəylərbəyi Şadi Paşa bu addımını “sultanın əmriylə Mehmed Paşanı müşayiət etməyimiz və həmfikirliyimiz Amid qalasınadəkdir, ol hüduddan təcavüzə məmur deyilik” kimi əsaslandırdı. Bu hadisəni eşidən İdris geri qayıtdı və Bıyıklı Mehmed Paşanı özü ilə artıq üzərində Osmanlı bayrağı dalğalanan Mardinə apardı. Lakin “əsgərin əksəri qənimətlərini nəql etmək üçün Şadi Paşaya meyl edib pərişan” olduğundan, Bıyıklı Mehmed Paşa orada bir gecədən artıq qala bilməyib Amidə qayıtmalı oldu. Bir müddət sonra Qara xan hücum edib yenidən Mardini ələ keçirdi və Şah İsmayıldan kömək istəmək üçün Təbrizə adam göndərdi. İsmayıl bu müraciətə dərhal cavab verdi. Səfəvi şahı Bağdad valisi Qunqur Sultan, Həmədan hakimi Yegan bəy və İraqi-Əcəm hakimi Çuxa Sultanı Qara xanın köməyinə göndərdi. Bu qüvvələr Mardinə gedərkən yolda kürd dəstələri dəfələrlə hücum edərək onların yolunu kəsmək istədilər, lakin kiçik toqquşmalardan sonra göndərilən qüvvələr Qara xana birləşə bildilər.
Bu arada Bıyıklı Mehmed Paşa Diyarbəkirdə qışlamağa qərar verdi. İdris Bitlisi Şadi Paşanı Sultan Səlimə sataraq, Şadi Paşanın onlardan ayrıldığını, bununla da Mardinin əldən çıxmasına bais olduğunu bildirdi, əlavə qüvvə göndərilməsini istədi. Buna cavab olaraq sultan Qaraman bəylərbəyi Xosrov Paşanı Anadolu sipahiləri ilə birgə köməyə göndərdi. O dövrdə Diyarbəkirə gedən yol Xarput və Ərcini ətrafından keçirdi ki, bu qalalar qızılbaş şiələrin əlində idi. Sultanın köməyə göndərdiyi qoşun Xarput ətrafından keçdiyindən, fürsəti fövtə verməyib qalanı ələ keçirməyə qərar verildi. Kəmax hakimi Qaraçin oğlu Əhməd üç günlük qanlı döyüşdən sonra Xarputu fəth etdi. Belə olduqda qızılbaşlar kürdlərin Diyarbəkirə aparan yolunu kəsmək üçün Həsənkeyflə Mardin arasındakı Kərx qalasına vardılar və bir ay orada qaldılar. Bu, onların gözlənilməz hərbi uğuru üçün əlverişli şərait yaratdı. Belə ki Bıyıklı Mehmed Paşa sultanın göndərdiyi Sinan Ağa və Bali Ağanın komandanlığındakı beş min nəfərlik qoşunun gəlişini gözləmədən qızılbaşlara zərbə endirmək üçün əməliyyat planı qurdu. Lakin iqlim və relyef şəraitini nəzərə almadığından, yaz yağışının doğurduğu palçıq və bataqlıq əməliyyata göndərilmiş Xarput hakimi Çərkəs Hüseyn bəyin dəstəsinin ağır məğlubiyyətinə səbəb oldu. Bıyıklı Mehmed Paşa kürd əmirlərinin “bu tədbir təqdirəlayiq deyildir” məsləhətini nəzərə almadığına görə çox peşman oldu və köməyə göndərilən qoşun gəlib çatana qədər Diyarbəkirdə gözləməyə qərar verdi.
Sinan Ağa və Bali Ağanın başçılıq etdiyi qoşunu Diyarbəkirdə şəxsən qarşılayan Bıyıklı Mehmed Paşa dərhal döyüş hazırlıqlarına başladı. Bundan agah olan Qara xan döyüş tədarükü görmək üçün Birəcik istiqamətinə yönəldi. Məqsəd o ətrafda qışlaqda olan şiə türkmənləri toparlamaq idi. Hər iki tərəfin ciddi hazırlıqlarından sonra həlledici döyüş 1516-cı ilin mayında Mardinin cənubunda- Əski Qoçhisarın qərbindəki Dədə Quzğun düzündə baş verdi. Mənbənin verdiyi məlumata görə, Osmanlı qoşununun mərkəzində Bıyıklı Mehmed Paşa, sağ cinahda Qaraman bəylərbəyi Xosrov Paşa, sol cinahda isə Kemax hakimi Qaraçin oğlu Əhməd bəy öz qüvvələri ilə yer almışdılar. İdris Bitlisinin başçılıq etdiyi kürd bəyləri və onların dəstələri Osmanlı qoşununun hücumçu hissəsini təşkil edirdi. Qara xanın başçılıq etdiyi şiə qoşununun sağ cinahında Qunqur Sultan, Durmuş xan və Çuxa Sultan, sol cinahında isə Şah İsmayılın bacısı oğlu Hüseyn xan yer almışdılar.
Lakin say hesabına görə üstünlük (ətraf yerlərdən axışmış kürdlərin hesabına) Osmanlı ordusunun tərəfində idi. Döyüşün əvvəlində qızılbaşlar qarşı tərəfə güc gəlsələr də, sonda hər şey Çaldıran savaşındakı kimi oldu- qüvvələrin qeyri-bərabərliyi və odlu silahın mövcudluğu hesabına Osmanlı ordusu qələbə qazandı. Ön sırada vuruşan Qara xan boğazından dəyən tüfəng gülləsi nəticəsində həlak oldu. Nasuh adlı kürd onun başını kəsərək Bıyıklı Mehmedin ayaqları altına atdı və ənam aldı. “Ya Hüseyn!” hayqırtıları altında döyüşən şiələr saysız-hesabsız qoşununa müqavimət göstərə bilməyib son nəfərədək şəhid oldular. Birləşmiş Osmanlı-kürd qoşunu döyüşdə həlledici qələbə çaldı. Osmanlı yenə də kürd amili hesabına qalib çıxdı.
Nəticədə şimalda Harput və Bitlis, cənubda Rakka və Mosula qədər olan geniş region Osmanlı rəiyyəti olan kürdlərin əlinə keçdi. Onlar regionda olan şiə türkmən əhalisinin hamısını qılıncdan keçirərək qətlə yetirdilər. Böyük masştablı bir genosid törədildi. Bu döyüşdən sonra Şərqi Anadoluda qızılbaşların əlində olan Həsənkeyf, Ərcini, Sur, Sincar, Ruha, Telafar, Cermuk və Birəcik qalaları da Osmanlı ordusu tərəfindən fəth olundu. Ən çox müqavimət göstərən Qara xanın qardaşı Süleyman xanın nəzarətində olan Mardin oldu ki, bu qala da saysız-hesabsız kürd dəstələrinin hücumuna bir ildən artıq duruş gətirə bilmədi.
Bu qələbələrdən sonra Sultan I Səlim qızılbaşlara qarşı yürüşlərdə iştirak edən kürd əmirlərini mükafatlandırdı və kürdləri müxtəlif vəzifələrə təyin etdi. Kürdlər Osmanlı dövlətinin sadiq təbəələri elan olundular. Təbii ki daha böyük mükafata Bıyıklı Mehmed Paşa və İdris Bitlisi, eləcə də onların ətrafındakı kürd əmirləri layiq görüldülər. Osmanlı sultanı kürd əmir və məliklərinə 25 yük akça, 500 xələt və 17 bayraq, İdris Bitlisiyə iki min flori, samur və vaşaq dərilərindən çuxalar, Fransada hazırlanmış qızıl qılaflı iki qılınc bağışladı. Səlimin İdrisə göndərdiyi məktubda Diyarbəkir vilayətinin fəthində göstərdiyi şücaət və sədaqətə görə təşəkkür bildirilirdi: “Üzün ağ olsun, inşaallah! Digər vilayətlərin fəthinə dəxi səbəbe-külli olasan”. Məktubda daha sonra sultan ona göndərdiyi möhürlənmiş “bəyaz hökmlər”dən- istimalətnamələrdən söz açır, hər bir kürd əmirinə verilən bərat və timarlar haqda məlumatın bir dəftərə köçürülüb saraya göndərilməsini tapşırıq verirdi.
Bu vaqiədən sonra Sultan Səlim kürdlərlə müqavilə bağladı. Müqavilədə göstərilirdi ki, kürd əmirləri öz silahlı qüvvələri ilə birlikdə Osmanlı hökumətinin bütün müharibələrində iştirak etməli və Osmanlı dövlətçiliyinin xeyrinə vuruşmalı idilər. Osmanlı hökuməti isə kürd əmirlərini xarici təcavüzdən müdafiə etməli idi. Müqavilənin şərtlərindən birində göstərilirdi ki, “kürd əmirləri daxili işlərində müstəqil, xarici siyasətdə isə Osmanlı hökumətinə tabe olmalı idilər”. Daxili işlərində müstəqil- bu o demək idi ki, kürdlər yaşadıqları regionda öz həmişəki peşələri ilə, yəni qaçaq-quldurluqla istədikləri qədər məşğul ola bilərdilər. Nizam-intizama və şiə dürüstlüyünə meylli Səvəfi dövləti kürdlərə çapovulçuluqla məşğul olmağı qadağan edirdi. Kürdlərin Osmanlı dövlətçiliyinə meyllənməsinin digər səbəbi də bu idi. Osmanlı dövləti onlara istədikləri qədər “azadlıq” verirdi. Bundan sonar regionda kürdlərə talançılıq etməyə heç kəs mane olmayacaqdı. Sadəcə -müqavilənin şərtinə əsasən- kürd əmirləri taladıqları əmlakdan hədiyyə adı ilə sultan xəzinəsinə müəyyən miqdarda pul təqdim etməli idilər!
Kürdlər içində o dövrdə önəmli sayılan digər şəxs həm Səfəviyə, həm də Osmanlıya xidmət etmiş Şərəf xan Bitlisidir. Atası Əmir Şəmsəddin bəy Şərəf xan doğulmazdan 8 il əvvəl etdiyi quldurluqlara görə Sultan Qanuni Süleyman tərəfindən əmirlikdən çıxarılmışdı və Osmanlıdan qovulmuşdu. Ona Səvəfilər yer-yurd vermişdilər. Səfəvi şahı I Təhmasib onu oğulları ilə birlikdə xas hərəmdə, sarayda oxutdurub təhsil vermiş, cəmiyyət içinə çıxarmışdı. 1551-ci ildən 1554-cü ilədək tanınmış qızılbaş övladları ilə şahanə təlim-tərbiyə almışdı. Şərəf xan 12 yaşında olarkən şah onu Şirvanın Salyan və Mahmudabad bölgəsinə hakim təyin etmişdi. Bölgəni onun adından lələsi Şeyx Əmir bəy Balbasi idarə edirdi. Hələ atasının hakimiyyəti çağından onların ailəsinə sədaqətlə xidmət edən Şeyx Əmir bəy 1553-cü ildə vəfat etdi. 1556-cı ildə Salyan və Mahmudabad bölgəsi başqasına verildi. Səfəvi şahı Şərəf xana Həmədan vergisindən külli miqdarda təqaüd kəsdirdi. Lakin arilərə qarşı məkrə proqramlaşdırılmış reptiliya soyu öz təsirini əvvəl-axır göstərdi. Şərəf xan 1568-ci ildə Gilan üsyanını bəhanə gətirərək talışların genosidini həyata keçirdi. Giləklərin ayaqlanması kimi yadda qalan həmin hadisədə Şərəf xan Səfəvi şahını yanlış məlumatlandıraraq minlərlə talışı qadınlı-uşaqlı qılıncdan keçirdi. Şərəf xan 1575-ci ildə Gilandan Qəzvinə qayıtdı. Şah onu yenidən Şirvana göndərdi. Ərəş, Ağdaş, Qəbələ və Bakının gəlirlərindən Şərəf xanın məsrəfləri üçün ayrıldı. Bir müddət Bakı əhalisini soyub talamaqla məşğul oldu, xüsusi amansızlığı ilə yerli əhalinin yadında qaldı. 22 avqust 1576-cı ildə II Şah İsmayıl Səfəvi taxta çıxdı. Şərəf xanı saraya çağırılıb onu fəaliyyəti araşdırıldı, qərara gəlindi ki, kürd xanı elə kürdlər üçün rəhbərlik etməlidir. Aqil II Şah İsmayıl onu İran kürdlərinə əmirülüməra təyin etdi. 1577-ci ildə isə II Şah İsmayıl onu Naxçıvana xan göndərdi. Lakin maraqlıdır ki, qoy xalqlara zülm etmək və çapıb-talamaqda püxtələşmiş xan öz xalqının başına həmin oyunları gətirə bilmədi. Bir müddət sonra Səfəvi taxtına Sultan Məhəmməd Xudabəndə çıxdı və o regionlardakı qanunçuluğu möhkəmləndirməklə məşğul oldu. Məhz bu zaman qanunçuluğa meylli Səfəvi idarəçiliyi kürd xanını təmin etmədi. 1578-ci ildə Osmanlı-Səfəvi müharibələri başlanan zaman Şərəf xan Səfəvi dövlətinə xəyanət edərək Osmanlı tərəfə keçdi. Şərəf xan Naxçıvandan yəhudi soylu Lələ Mustafa paşanın araçılığı ilə Osmanlı sultanı III Murada gizlicə məktub yollayaraq Osmanlıya bağlılığını bildirdi. Sultan III Murad ona hədiyyələr göndərərək Bitlis bəyliyinə təyin etdi.
Şərəf xan Osmanlı ordusunun Qafqaza yürüşlərində dəfələrlə iştirak edərək çoxlu şiənin qanının tökülməsinə bais oldu. 1597-ci ildə 53 yaşına çatanda xanlıq və hökmdarlığını oğlu Əbul Məali Şəmsəddinə buraxıb öz aləmində elmlə məşğul olmağa, tarixi əsər yazmağa başladı. Maraqlıdır ki, Şərəf xan yazdığı “Şərəfnamə” əsərində rəhbərlik etdiyi kürd dəstələrinə “mədhiyyələr” həsr etməkdən utanmayıb.
Beləcə XVI əsrdə kürdlər Ağqoyunlu-Osmanlı və Səfəvi-Osmanlı müharibələrində gah bu, gah o biri tərəfə keçərək, satqınçılıq və araqarışdıranlıq yaradaraq coğrafiyada öz mövqelərini möhkəmləndirməyə nail oldular. XVI əsrdən sonra Səfəvilərin Osmanlı ilə müharibələrdə üstünlük qazana bilməməsi kürd əmirlərininə Osmanlının verdiyi güzəştlərlə bölgədə güclərini artırmaları sayəsində olmuşdur.
F.Kırzıoğlunun fikrincə, osmanlılar Təbrizi hücum edərkən, 1586-cı ilin yayında Qaracadağ hakimi Şahverdi xan ilə birlikdə Təbriz mühafizi Səfər paşaya adam göndərən Ordubad, Qarqar, Culfa, Qapan bölgələrinin bəyləri ilə yanaşı Naxçıvan hakimi də ölkəsini Osmanlılara birləşdirmişdi. Bununla əlaqədar qızılbaşlar Naxçıvan bəyini məğlub edib öldürmüşdülər. Həmin məlumatları Mustafa Selaniki də təsdiq edir. Şah Abbasın Naxçıvan bəylərbəyi təyin etdiyi Zülqədərli Şahqulu Sultan kürd əmirlərini qırıb-çataraq bölgəni yenidən nəzarət altına aldı.
Osmanlılar tərəfindən növbəti dəfə Naxçıvanın ələ keçirilməsi haqqında məlumat Naxçıvan hakimi olmuş (1576-1577-ci illər) Şərəf xan Bidlisinin yazdığı əsərdə verilmişdir. Şərəf xan yazır: “H. 992-ci ildə (20 noyabr 1588 - 9 noyabr 1589-cu il) Sərdar Fərhad paşa xalqın etdiyi xahiş və müraciətlərə əsasən İrəvan bəylərbəyi Xızır paşanı Naxçıvanı zəbt etməyə göndərdi. Xızır paşa ora çatan zaman bütün əhali itaət göstərdi. Vilayət ələ keçirildi. Balaban köşkündə möhtəşəm bir qala tikdirildi”. Xalq dedikdə o kürdləri nəzərdə tuturdu.Beləliklə, kürdlərin səyi nəticəsində tarixi Azərbaycan torpaqları osmanlılar tərəfindən işğal olundu. Naxçıvan əyaləti 1590-cı ilin noyabrında tərtib edilən Osmanlının Rəvan Əyalət dəftərinə əsasən İrəvan bəylərbəyliyinin tərkibinə qatıldı. Həmin dövrlərdə regionun ümumi adı Çuxursəd idi. Osmanlı hərbi komandanlığı Naxçıvan şəhərini öz vacib hərbi düşərgələrindən birinə çevirdi. Bu dövrdə Osmanlı sultanları tərəfindən məntəqələri idarə etmək üçün təyin olunan kürd soylu hakimlər qayda-qanun yaratmaqdan daha çox əhalinin qarət və talan edilməsinə səy göstərirdilər. Bu isə iqtisadi tənəzzülə və regionun çökməsinə gətirib çıxarırdı. Təkcə şəhərdəki evlərin və əhalinin miqdarındakı mühüm fərq fikrimizi sübut etmək üçün kifayətdir. Əgər hələ erkən orta əsrlər dövründə Naxçıvan şəhərində 30 min ev var idisə, XVII əsrin sonlarında bu evlərin sayı 2 mindən artıq deyildi. Bunun əsas səbəblərindən biri regionda dayanmadan gedən müharibələr idisə, digər vacib səbəb kürd feodallarının səbəb olduğu təsərrüfatın ümumi iqtisadi tənəzzülü idi.
XVI əsrin sonunda Şah Abbasın həyata keçirdiyi hərbi islahatlar nəticəsində mərkəzi hakimiyyətdən asılı olan və odlu silahlarla təchiz edilmiş güclü nizami ordu yaradıldı. Səfəvi dövləti iqtisadi və hərbi cəhətdən möhkəmləndi. Şah Abbas Səfəvi dövlətinin tarixi sərhədlərini bərpa etmək, Azərbaycan ərazisini Osmanlı işğalından azad etmək üçün müharibəyə ciddi hazırlıq gördü. Onun keçirdiyi bütün islahatlar Osmanlı dövlətinin məğlub edilməsi siyasəti ilə sıx bağlı idi.
Osman dövlətinin yerlərdə təyin etdiyi kürd əmirlərinin zülmkarlığı nəticəsində ölkə daxilində narazılığın artması, mərkəzi hakimiyyətə qarşı yeniçəri qiyamlarının güclənməsi Səfəvi şahına itirilmiş əraziləri geri qaytarmaq üçün hərbi əməliyyatlara başlamağa imkan yaratdı. Bu zaman işğal altında olan Azərbaycan torpaqlarında Osmanlı hakimiyyəti xeyli zəifləmişdi. Qoy xalqlar, eləcə də yerli feodallar Səfəvi dövlətinə Osmanlı zülmündən özlərinin xilaskarı kimi baxırdılar. Dövlətin döyünən ürəyi və qüvvət mənbəyi sayılan Anadoluda böyük qarışıqlıq ortaya çıxmışdı. Nəticədə sərhəd əyalətlərində Qızılbaş hücumlarına qarşı dayanmağa israrlı olan bəylərbəyi demək olar ki yox idi. Azərbaycanda Osmanlı ağalığına qarşı başlanan üsyanlardan və narazılıqlardan istifadə edən Şah Abbas 1603-cü il sentyabrın 14-də yürüşə çıxdı. Türkiyə tarixçilərinin fikrincə, Şah Abbas yürüşün gizli qalmasını münasib bildiyi üçün Mazandaranda ova çıxacağı xəbərini ətrafa yayaraq 2-3 minlik qüvvə ilə hərəkətə başladı. Digər qüvvələr yolda şaha qatıldı. Sentyabrın 27-də Səfəvi ordusu Təbrizi mühasirəyə aldı. Şahın başçılığı altında Səfəvi ordusunun yürüşün on dördüncü günü Təbrizə yaxınlaşması şəhər əhalisini Osmanlı hakimiyyət orqanlarına qarşı üsyana ruhlandırdı. Hücuma ehtiyac olmadı, üsyan etmiş Təbriz sakinləri şəhəri ələ keçirdi və qapıları açdı. Oktyabrın 21-də Səfəvi ordusu şəhərə daxil oldu və Osmanlı ordusunun sığındığı qalanı aldı. Təbrizin azad edilməsi Səfəvi ordusunun qərbə doğru irəliləməsinə şərait yaratdı. İsgəndər bəy Münşi bununla bağlı yazır: “Şah Təbriz qalasını alıb oranın işlərini nizamladıqdan sonra öz himmət kəməndini bütün irsi Azərbaycan vilayətini almağa ataraq öz cahangirlik bayrağını qaldırdı, şahanə yürüş yüyənini Naxçıvan və İrəvan şəhərinə yönəltdi”.
R.Kılıçın fikrincə, bu zaman Osmanlı dövləti artıq Şah Abbasla hesablaşmaq gücündə deyildi. Çünki Şah Abbas olduqca təcrübəli bir siyasət və dövlət adamı olmuş, ordusunu yenidən təşkil edərək onu odlu silahlarla təchiz etmişdi. O bəlkə də illərdən bəri idi ki, şiələrin qisasını almaq və Osmanlı qüvvələri ilə hesablaşmağı gözləyirdi.
Təbriz qalasının tutulması və oradakı Osmanlı paşasının əsir düşməsi xəbərini alan osmanlılar pərişan oldular və Naxçıvan qalasında qalmaqdan qorxaraq olduqca möhkəm olan İrəvan qala-sına getdilər. Təbrizli Arakel Osmanlı qoşunlarının Naxçıvan şəhərini tərk etməsindən bəhs edərkən göstərir ki, Təbrizin əldən getməsi və qızılbaşların Naxçıvana yaxınlaşması xəbərindən sonra “dəhşətə düşmüş, qanadları sınmış, ürəkləri zəifləmiş və başlarını itirmiş” Osmanlı əsgərləri İrəvana qaçmaqdan başqa çarələri qalmamışdı. Digər tərəfdən, Osmanlı qoşunları qızılbaşlara rəğbət bəsləyən şəhər əhalisinə mühasirə zamanı bel bağlaya bilmirdi. Qabaqda ələm aparan şiə ordusu "Ya Hüseyn!" sədaları altında Culfa şəhərini və Əlincə qalasını osmanlılardan aldı. Ardınca Naxçıvan osmanlılardan azad olundu. Bu zaman Sufiyan dö-yüşündə şücaət göstərmiş Ərdəbil valisi Zülfüqar xan Qaramanlı qızılbaş ordusuna komandan təyin edildi. İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Culfa və Naxçıvan döyüşsüz ələ keçirildi; yerli əhali və əyanlar Zülfüqar xanı qarşılamağa çıxaraq şah ordusunu təntənə ilə qəbul etdi, osmanlı qarnizonu və şəhər təslim oldu. Naxçıvan şəhəri qızılbaş qoşunları tərəfindən tutulduqdan üç gün sonra Şah Abbas Naxçıvana gəldi. Onunla birlikdə Naxçıvan şəhərinə gəlmiş Alman imperatoru II Rudolfun səfiri Tektander göstərir ki, Naxçıvan da Mərənd və Culfa şəhərləri kimi qızılbaş qoşunlarına heç bir müqavimət göstərməmişdi.
Bu zaman qızılbaş ordusunun gəlişini gözləməyən Ordubad şəhər əhalisi osmanlılara qarşı üsyan qaldırdı. Qəssab Hacının rəhbərliyi altında şəhər əhalisi Osmanlı qarnizonunu tərk-silah edərək Ordubad qalasını ələ keçirdi. Yaranmış vəziyyəti düzgün qiymətləndirən Maku vilayətinin hakimi Mustafa bəy Naxçıvana Şah Abbasın hüzuruna gələrək ona tabe olduğunu bildirdi.
Bundan sonra sonra Şah Abbas İrəvan qalasını ələ keçirməyə qərar verdi. Səfəvi ordusu 1603-cü il oktyabrın 18-də İrəvan qalasının cənub şərqində göründü. Şah İrəvanın mühasirəsi zamanı məşhur Azərbaycan topçusu Heydər bəy Anisin oğlu Bahadur bəy Anis Topçubaşının yenicə hazırladığı iri əndazəli topları işə saldı. Səfəvi ordusunun hərbi əməliyyatları 1603-1604-cü illərin qışı ərzində davam etdi. 1604-cü il iyunun 8-də İrəvan qalası da osmanlı işğalçılarından azad edildi.
Beləliklə, iyirmi ildən artıq Osmanlı dövlətinin nəzarətində qalan İrəvan şəhəri azad edilərək Azərbaycan Səfəvi dövlətinin tərkibinə qaytarıldı. Naxçıvan ölkəsi Çuxursəd bəylərbəyindən çıxardılıb Azərbaycan bəylərbəyliyinə daxil edildi. İsfahan və Qəzvinlə ticarət əlaqələrinin yaradılması regionun inkişafı və əhalinin maddi vəziyyətinin yaxşılaşmasında mühüm rol oynadı. Təbrizin, Naxçıvanın və İrəvan bölgəsinin Səfəvilərin hakimiyyəti altına qayıtması osmanlıların şərqdəki nüfuzunu xeyli sarsıtmış oldu. Lakin Osmanlı-Səfəvi müharibələri XVII əsrin birinci yarısında davam etdiyi üçün İrəvan şəhəri Osmanlı sultanı IV Muradın hücumuna məruz qalaraq növbəti dəfə Osmanlı ordusu tərəfindən ələ keçirildi.
1634-cü ildə Osmanlı sultan IV Murad Səfəvi torpaqlarına qarşı yürüşə ciddi hazırlıq gördü. Osmanlı sultanının həmin yürüşdə məqsədi qızılbaşlar üzərində asan qələbə qazanaraq ölkəsini düşmüş olduğu dərin böhrandan xilas etmək idi. Osmanlı ordusu 1635-ci ilin iyulunda İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. Qaladakı türkmənlərdən ibarət qızılbaş qarnizonu ciddi müqavimət göstərdi. Lakin qala kürd xanı Təhmasibqulunun xəya¬nəti nəticəsində təslim edildi. Gecə Təhmasibqulu xan qalanın qapılarını açaraq əyan-əşrəfi ilə IV Murada məxsus çadıra gəldi. Beləliklə, İrəvan qalası ələ keçirildi. Qalanın təslim edilməsində mühim xidmətlər göstərmiş Təhmasibqulu xan və kəndxudası Murad Ağa Osmanlı xidmətinə götürüldü. Təhmasibqulu xana Osmanlı sultanının yəhudi katibi tərəfindən İosif Paşa adı verildi və o Hələb bəylərbəyi təyin edildi. Murad Ağaya isə Trablus Şam əyalətinin bəylərbəyliyi verildi.
Beləliklə, xidmətlərinin müqabilində kürdlər Osmanlı İmperiyasında mühüm vəzifələrə gətirilərək bölgənin gələcək taleyini həll edirdilər. Osmanlılar regionda törətdikləri cinayətləri də məhz kürdlərin əli ilə törədirdilər.
KOROĞLUNUN DƏLİLƏRİNİN SONU. XVI əsrin sonlarında Osmanlı imperiyasının iqtisadi vəziyyəti xeyli ağırlaşdı. Həmin dövrlər aclıq, narazılıq, soyğunçuluq, dəhşətli dağıntılar və mənəvi tənəzzül ilə müşayiət olundu. Belə bir şəraitdə imperiyanın şərqində yaşayan kürdlər kütləvi şəkildə quldurluq və soyğunçuluğa rəvac verdilər. Bu olay tarixə “Cəlali fitrəti” adı altında düşdü. Sonradan tarixçilər onu Cəlalilər hərəkatı adı kimi xarakterizə etdilər. Şərqi Anadoluda və Azərbaycanda genişlənən Cəlalilər hərəkatı mübahisəli mövzudur. Lokal quldurluqla müşayiət olunan hərəkat adını 1518-1519-cu illərdə Tokatda kürd qaçaqlarından ibarət qoşuna rəhbərlik edən Cəlaldan almışdır. Həmin qaçaqlıq “etiraz forması” kimi heç bir başqa, düşünülmüş, ictimailəşmiş, sosiallaşmış, təşkilatlaşmış digər etiraz formasına keçməmişdir. Cəlalilər hərəkatı Sovet dövrünün kürd araşdırmaçıları tərəfindən xalq üsyanı, az qala sosialist hərəkatı kimi xarakterizə edilsə də, “Koroğlu” dastanının heç bir yerində talanan karvanların, sərvətin kasıblara, məzlumlara və ya digər kiməsə verildiyi, paylandığı barədə bircə işarə də yoxdur. Əslində kürd qaçağı Koroğlu ideyasız bir adam olmuşdur. Dastanın əvvəlindəki bəylər, xanlar, paşalar dastanın sonunda da bəy, xan, paşa olaraq qalır, Koroğlu isə təqaüdə çıxmış varlı quldur olur, hətta mübarizənin mənasızlığını təbliğ edir. Koroğlunun indiki prototiplərini Şərq regionunun hər guşəsində görmək mümkündür. Koroğlunun yeganə “hörmət” etdiyi fəhlə-kəndli sinfindən olan adam biçinçidir; xəzinənin qapısını dağıdandan sonra özü ilə bərabər soyğunçuluq etməyinə icazə verir ki, o da bir torba aparsın. Dəmirçioğlu ilə səhnəni yada salaq. Dəmirçioglunun atası bir neçə nal təklif edir, Koroğlu isə əyib qaytarır ki, pisdilər, əyridilər. Kasıb, zəhmətkeş bir adamla məzələnir. Koroğlu lovğalıq, özündənrazılıq təcəssümüdü. Axıra qədər də onun obrazında müsbətə doğru heç bir dəyişiklik olmur.
Koroğlu kasıb-kusubla dostluq edib bəylərlə düşmənçilik davası aparmırdı. Koroğlunun arvadı Nigar varlı kişinin qızı idi. Giziroğlu Mustafa da bəy idi, amma nəyə görəsə Koroğlu onunla dostluğa üstünlük verirdi (Giziroğlu Mustafa bəy Koroğlunu yıxıb çaya salmışdı). Cəlalilər hərəkatı xalq hərəkatı yox, kürdlərin regionda növbəti soyğunçuluq aktı səciyyəsi daşıyır. Professor Stoleşnikov soyğunçuluğu kürdlərin milli inkişaf səviyyəsinin əsas arqumenti sayır. Koroğlu Robin Qud yox, sıradan bir kürd qaçağı olmuşdur. Bəzi mənbələr onun əsl adının Safo Cəlali olduğunu bildirir. Türkdilli aşıqlar Safo Cəlalinin adını qədim epos qəhrəmanı Qor oğlu Rövşən ilə sintez edərək “Koroğlu” dastanını qoşmuşlar. Koroğlu özünü qədim ari bahaduru Rövşən kimi səciyyələndirməyə çalışmışdır. Regionun müxtəlif türk xalqlarında Koroğlunun Qoroğlu- oddan törəyən, Goroğlu- qəbirdən xortlayan variantları mövcuddur. Koroğlunun həyatı (quldurluq ) və “yaradıcılığı” (deyişmələri) bir-biri ilə tam ziddiyyət təşkil edir. Mərdi-mərdanə döyüşü tərənnüm edən Koroğlu öz məqsədinə çatmaq üçün hiyləgərlikdən geninə-boluna istifadə edir. Koroğlunun silahdaşlarının kliçkaları- Halaypozan, Tüpdağıdan, Mərəkəpozan və s. də onu deməyə əsas verir ki, heç bir kütləvi xalq hərəkatından söhbət belə gedə bilməz. Həmin qrup dağın başında oturub, karvan soyub, yenidən dağa qalxıb, taladıqlarını yeməkdən başqa heç bir məşğuliyyəti olmayan kürd dəstəsindən ibarət olub. Düzə enən, əsir düşən silahdaşlarını belə xilas etmək uçün də getmirmişlər. Hətta Eyvaz tutulanda Koroğlu onu xilas etməyə özü getmir. Koroğlunun hansı igidliyə sahib olması aşağıdakı məşhur sözlərindən də aydın görünür: “İgidlik ondu, doqquzu qaçmaqdı, biri heç gözə görünməmək”. Onsuz da qılınc və xəncərlə silahlanmış başıpozuq kürd dəstələri odlu silahlarla silahlanmış Osmanlı ordusuna qarşı heç nə edə bilməzdi. Koroğlu qocalığında ilk dəfə tüfəng görür. Tüfəngi sınaqdan keçirmək fikrinə düşür. Öküzün pulunu verib onu güllələləyir. Dastanda Koroğlunun Dəli Həsənlə döyüşü təsvir olunur. Koroğlu Dəli Həsəni basır, boğazını üzmək istəyəndə Dəli Həsən ah çəkir. Niyə? Sən demə uzun illər çapıb taladığını bölüşmək istəyirmiş. Koroğlu bunu eşidən kimi dərhal onu öldürmək fikrindən vaz keçir. Sərvəti bölürlər və bundan sonra Koroğlu Dəli Həsənlə dost və hamaş olur. Koroğlu əvvəlcə təğyiri-libas olaraq, özünü dilənçi aşıq kökünə salaraq elləri gəzir, varlıların evlərini nişana aldıqdan və yerli şəraitə bələd olduqdan sonra dəstəsi ilə hücuma keçir. Dastanda göstərilir ki, Koroğlu gündə yeddi qazan plov yeyib, yeddi tuluq çaxır içir, bığlarını bir girvənkə yağla yağlayır.
I Şah Abbasın zamanında yaşamış Arakel Təbrizlinin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin gedişində Osmanlı və Səfəvi ordularının yürüşlərindən sonra Cənubi Qafqazda Cəlalilər hərəkatı daha da fəallaşdı. Kürd çapovulçuları yerli feodallara və varlılara hücum edərək onların əmlakını müsadirə edirdilər. Arakel Təbrizlinin verdiyi məlumata görə, Şərqi Anadoluda və Azərbaycanda Qarayazıcı Dəli Həsənin, Kosa Səfərin, Canpolad oğlu Əli paşanın, Tanrıtanımazın, Göyəbaxan Çılpağın, Qara Səidin, Kəsəkəsin, İncəxanın, Ağacan Pirinin, Manoğlunun, Yolasığmazın, Dəli Nəsibin, Gizir oğlu Mustafa bəyin, Əhməd paşanın, Koroğlunun rəhbərliyi altında Cəlali dəstələri fəaliyyət göstərmişdir. Hərəkat kimi xarakterizə olunan kütləvi soyğunçuğun əslində böyük dağıntılara və tənəzzülə səbəb olduğunu qeyd edən Arakel Təbrizli həmin hərəkatın tezliklə yatırılmasını arzulayırdı. Müəllifin verdiyi məlumata görə, Azərbaycanın İrəvan bölgəsində Cəlalilər hərəkatına Məhəmməd Kənakerli (Gəngərli) rəhbərlik etmişdi. Qırxbulaq yaxınlığında Topal Osman paşanın dəstəsi ilə toqquşmadan sonra Məhəmməd Kənakerli bölgəni tərk etməyə məcbur olmuşdu. Topal Osman paşanın rəhbərliyi altında cəlalilər Qərbi kəndini özünə mərkəz seçərək qışı orada keçirmişdi. Kiçik qruplara ayrılan Topal Osman paşanın dəstəsi bir ilə yaxın Arazın hər iki sahilində fəaliyyət göstərmişdi. Arakel Təbrizlinin verdiyi məlumata görə, İrəvan bölgəsində Əbdürrəhman Müsəllimin rəhbərliyi altında digər cəlali dəstəsi də soyğunçuluqla məşğul olmuşdur.
Türkiyə tarixçisi Faruq Sümer Başbakanlıq Osmanlı Arxivindəki Mühimmə Dəftərlərində Koroğlu ilə bağlı saxlanılan 8 sənədi 1987-ci ildə nəşr etdirmişdir. 1580-ci il 25 oktyabr tarixli sənəddə Koroğlunun Bolu sancağına bağlı Gerede mahalının Sayık kəndindən olduğu bildirilir. Koroğlunun evlər basıb iki kişini yaraladığı və bir oğlanı apardığı xəbər verilir, onun ələ keçirilməsi üçün dəfələrlə təşəbbüs göstərilsə də, bir nəticə vermədiyi bildirilir. F.Sümerin fikrincə, 1578-ci ildə Səfəvi dövlətinə qarşı başlanılan müharibə davam etdiyi üçün Koroğlunun bundan faydalanaraq hərəkətə keçmiş, əsgərlərin əksəriyyəti müharibəyə cəlb olunduğu üçün onun ələ keçirilməsi uğursuz olmuşdu. 1581-ci il 11 aprel tarixli ikinci sənəd Anadolu bəylərbəyinə yazılmışdır. Kıbrus qazısının məktubu əks olunan bu sənəddə, eyni mahaldan Çakal oğlu Mustafa ilə Gerede mahalından Rövşən adlı şəxsin ətrafına 15-20 nəfər kişi toplayaraq “evlər basdığı, adamları qətl etdiyi, Gerede, Kıbrus, Bəybazarı və Yörük mahallarında pis əməllərini getdikcə artırdıqları”, camaatın qorxudan şikayət etmədiyi bildirilir. Kıbrus qazısı bu cəlalilərin ortadan qaldırılması üçün hərbi qüvvə göndərilməsini xahiş edirdi.
Mühimmə dəftərlərindəki 3 iyun 1581, 29 noyabr 1581 və 29 yanvar 1582-ci il tarixli sənədlərdə Koroğlu Rövşənin və Kıbrus mahalından olan silahdaşı Çakal oğlu Qara Mustafanın hələ ələ keçmədikləri, beş-altı mahalı qorxu içində saxladıqları, yaratdıqları qorxu nəticəsində heç kimin şikayət etməyə cürət etmədiyi bildirilir. Mühimmə dəftərindəki 20 iyul 1583 və 16 avqust 1584-cü il tarixli sənədlərdən aydın olur ki, Koroğlu dörd ildən çox Bolu bölgəsində fəaliyyət göstərmişdir. Lakin sonra müxtəlif istiqamətdən sıxışdırıldığı üçün fəaliyyət göstərdiyi bölgəni tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. F.Sümerin qənaətinə görə, Koroğlu bu zaman Çənlibelə (əsl adı Çamlıbel) gəlmişdi. Çənlibel dastanda adı xatırlanan Bolu ətrafında deyil, Sivas-Tokat karvan yolu üzərindədir. Çənlibel Koroğlunun əsas istinadgahı olmuşdur. Şərqi Anadoluda və Azərbaycanın qərb bölgəsində Çənlibel adlı qalalar vardır. XIX əsrə aid mənbələrdə Çənlibel qalasının adı çəkilir. A.A.Bakıxanov Xoy hakimi Cəfərqulu xan Dünbulinin bir müddət Naxçıvan yaxınlığındakı “Koroğlu Çənlibelində” yaşadığını göstərmişdir. Koroğlu Tokatdan keçən karvanlardan “yol bacı” almışdı. Dastanda onun karvanbaşı ilə deyişməsi də bunu təsdiq edir.
Araşdırmalar göstərir ki, Osmanlıya böyük ziyanlar vermiş kürd hərəkatı İran şahının dəstəyi olmasaydı, ayaqda qala bilməzdi. Hətta bir müddətdən sonra güclənən cəlalilələrə Səfəvi şahları keçmiş Azərbaycan torpaqlarının idarəçiliyini də vermiş və geniş imtiyazlarla təmin etmişdi. İsgəndər bəy Münşi Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin növbəti mərhələsi (1603-1607) ərəfəsində Səfəvi dövləti ilə həmsərhəd Osmanlı ərazisində Cəlalilər hərəkatının genişlənməsini Şah I Abbasın Azərbaycanı, Cənubi Qafqazı azad etmək məqsədilə hərbi yürüşə çıxmaq qərarı ilə əlaqələndirir. Onun fikrincə, Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə başlamaq qərarına gələn Şah I Abbas belə hesab edirdi ki, “irsən bizim müqəddəs nəslimizə məxsus olan Azərbaycan və Şirvan ölkələrini sayca az olan və öz padşahına qarşı mübarizə aparan cəlalilərin hakimiyyəti altında saxlamaq, həmin ölkələrin fəth olunması üçün yaranmış əlverişli məqamı əldən vermək ağıllı şəxslərə xas olmayan hərəkətdir”.
XVII əsrin əvvəllərində Şah I Abbas dövründə yazılmış tarixi mənbənin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Koroğlu Osmanlı sultanının tərəfinə keçmiş Naxçıvan xanı Əliqulu bəyi, oğlunu və anasını ələ keçirərək Şaha göndərmişdir. Cəlalədin Münəccim Yəzdi “Tarix-i Abbasi” əsərində yazır: “Bu xanədanın çörəyi və duzu ilə özünün və atalarının sümüklərini bəsləmiş olan Sədlu tayfa başçısı Əliqulu bəy nankorluq edərək Osmanlıların xidmətinə girərək çaşnigir (süfrəçibaşı) vəzifəsini əldə etmişdi. Koroğlu Pasin ətrafında onu, oğlunu və anasını tutub şahın hüzuruna göndərmişdi”.
Koroğlu Çənlibeldə də sıxışdırıldığı zaman Azərbaycana gəlmiş və Səvəvi şahlığı tərəfindən hörmətlə qəbul olunmuşdu. Osmanlı ordusunun məğlub etdiyi cəlalilər Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın himayəsinə sığınmışdı. 1608-ci ildə Ərzurum ətrafında 20 minlik Osmanlı qoşununa qarşı son döyüşdən sonra cəlalilər qızılbaşlar ölkəsinə qaçmış, Çuxursəd hakimi Əmirgünə xan onların Azərbaycanda yerləşməsinə razılıq vermişdi. Qızılbaşlar onlara yerd-yurd və dolanışıq üçün bir sıra imtiyazlar vermişdilər. Lakin Azərbaycan ərazisinə pənah gətirmiş başıpozuq kürd dəstələri namünasib davranışları ilə narazılıq yaratmışdılar. İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Türkiyədən İrəvan bölgəsinə gələn cəlalilər ilk gündən rəqabət aparan üç dəstəyə ayrılmışdılar və bir-biri ilə qırğına başlamışdılar. Bu olay şahın cəlalilərlə ehtiyatla davranmasına səbəb olmuşdu. İsgəndər bəy Münşi cəlaliləri “özbaşına və hərəkətlərində ardıcıl olmayan” şəxslər kimi təqdim edir. Hatəm bəy Ordubadi şahın göstərişi ilə Təbrizə gəlmiş cəlaliləri siyahıya almışdı. İsgəndər bəy Münşi qeyd edir ki, bu zaman Təbrizdə 1380 nəfər cəlali vardı və onlar daim mərkəzi hakimiyyətin nəzarəti altında saxlanılırdılar. 1610-cu ilin ortalarına doğru artıq cəlalilər onları qəbul etmiş qızılbaşların öz ərasizində çapqınçılığa rəvac vermişdilər. I Şah Abbas cəlalilərin bu hərəkətindən narazı qalmışdı və qızılbaşlarla onlar arasında münaqişə yaranmışdı. Osmanlı ərazisində törətdikləri özbaşınalıqlara İran ərazisində icazə verilməyəcəyini görən cəlalilərin bir hissəsi yenidən Osmanlı ərazisinə qayıtmalı olmuşdu. Səfəvi dövlətinin münasibətindən narazı qalan cəlalilər osmanlılarla danışıqlara başlamış və Osmanlı dövlətinin tərəfinə keçmişdilər. Bundan sonra cəlalilər Səfəvi dövləti ərazisindən qovulmuşdular.
P.N.Boratav və F.Sümerin araşdırmalarından aydın olur ki, Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas Koroğlunu nizam-intizama çağırmış və onu ordusuna dəvət edərək komandanları arasında yer almasını istəmişdir. Ancaq Koroğlu “şahlar insan dəyərini bilməzlər” söyləyərək şahın təklifini qəbul etməmişdir. Səfəvi hökmdarı təklifinin mənfi qarşılanmasına qəzəblənərək Koroğlunun başını gətirənə “sərdarlıq” verəcəyini bəyan etmişdir. Şah Abbasın bu qərarından xəbərdar olmayan Koroğlu “yaşlandığını anlamış, buna görə Şahın hörmətini çatdırdıqdan sonra Məkkə ziyarətinə gedib tövbə etməyə qərar vermişdir”. O, dəlilərini çağıraraq qərarını onlara bildirmiş, Eyvazı yerinə xələf təyin etmişdir. Dəliləri Qazlı gölə kimi gələrək onu yola salmışlar. Onlardan ayrılmazdan qabaq Koroğlu üzünü Çənlibelə çevirərək, dağlara xitabən bir misra oxuyub həyatında ilk dəfə ağlamışdır. Sonra Şahın hüzuruna yollanan Koroğlu yolda Çuxursədli İlyas və Bəhram xana rast gəlmişdir. Onlar şahın gözündən düşərək vəzifədən uzaqlaşdırılmışdılar. Buna görə də şahın diqqətini cəlb etmək üçün Koroğlunu öldürməyə qərar vermişlər. Onlar əvvəl Qıratı öldürmüşlər. Koroğlu bu iki adamın hücumu qarşısında Qıratsız heç nə edə bilməyəcəyini bilərək boynunu vurmaları üçün onlara uzatmışdır. Onlar Koroğlunun başını Şaha aparmışlar. Nəql olunur ki, Şah Abbas Koroğlunun başına baxan zaman ətəyinə bir damcı qan dammışdır. Buna görə o, “bu məsum qanıdır, siz onu igidcəsinə öldürmədiniz” demiş və Çənlibeldən gətirtdiyi üç “dəli”nin sözlərindən həqiqəti öyrənmişdir. Dəlilər və onu sevən insanlar Koroğlunun ölümünə ağlamışlar. Şah Abbas İlyas və Bəhram xanı İsfahan xalqına parçalatdırmışdır və Eyvazın Çənlibeldəki hakimiyyətini təsdiq etmişdir.
Koroğlunun yaxın silahdaşı Giziroğlu Mustafa bəylə bağlı arxiv sənədləri 1588-1591-ci illərdə onun fəaliyyətinə aydınlıq gətirir. 1588-ci il 25 may tarixli Ərəbgir sancaqbəyi Ömərə ünvanlanmış hökmdə sancaqbəyi, alay bəyləri və sipahilər səfərə getdikləri üçün Giziroğlu Mustafa bəyin ətrafına 250 nəfərlik dəstə topladığı və Diyarbəkir, Ərzurum, Sivas, Hələb və Maraş yollarından keçən karvanları qarət etdiyi göstərilir, buna görə də cəzalandırılması tələb edilirdi. F.Sümer yazır ki, Ömər bəy əmr edilən işi bacarmadığı üçün 1588-ci il sentyabrın 22-də Sivas bəylərbəyinə göndərilən hökmdə Giziroğlu Mustafa bəyin öz fəaliyyətini durmadan genişləndirdiyi xəbər verilir, buna görə də onun mütləq ələ keçirilməsi üçün lazımi tədbir görülməsi tələb olunurdu. 1589-cu il 27 yanvar tarixli sənəddə isə Giziroğlu Mustafa bəyin on nəfər silahdaşı ilə ələ keçirildiyi və İstanbula sultanın sarayına göndərildiyi göstərilir. 1591-ci il 6 dekabr tarixli növbəti sənəddə Giziroğlu Mustafa bəyin həyatına son qoyulduğunun bildirilməsi göstərir ki, o İstanbula gətirildiyi zaman edam olunmuşdur.
Koroğlunun yaxın silahdaşları arasında Dəli Həsən önəmli yer tutur. Ölümündən sonra Koroğlunun qoşununa o rəhbərlik etməyə başlamışdır. Arxiv sənədlərindən aydın olur ki, Dəli Həsən qardaşının qisasını almaq üçün Sokolluzadə Həsən paşa üzərinə yürüş etmişdir. Tokat yaxınlığında cəlalilərə məğlub olan Həsən paşa Tokat qalasına sığınmışdır. O Dəli Həsənin adamları tərəfindən öldürülmüşdür. Bundan sonra Diyarbəkir bəylərbəyi Xosrov paşa vəzir təyin edilərək cəlalilər üzərinə göndərilmişdir. Lakin hətta Tokata göndərilən Hafiz Əhməd paşa da Dəli Həsənlə bacarmamışdır. İşi belə görən görən Osmanlı hökuməti 1603-cü Dəli Həsəni saraya dəvət edərək Bosniya bəylərbəyi təyin etmişdir. Dəli Həsən sərdar Lələ Mehmed paşanın qüvvələri ilə birləşmək üçün on min nəfər cəlaliləri ilə Macarıstana hərəkət etmişdir. Mustafa Ağdağ yazır ki, Peçt yaxınlığında Avstriyalılarla döyüşdə Dəli Həsənin Anadolunun başına bəla olan 6 min silahdaşı öldürülmüşdür. Dəli Həsənin özü isə Bosniya bəylərbəyi olarkən xalqla həddən artıq zülm verdiyi üçün sultanın əmri ilə asılmışdır. Beləliklə, Koroğlunun qoşunu Osmanlı dövləti yolunda canını qoymuşdur.
Koroğlunun digər yaxın silahdaşlarından biri də Kosa Səfər olmuşdur. İsgəndər bəy Münşinin məlumatından aydın olur ki, öncə Cəlalilər hərəkatında iştirak edən, sonralar Ərzurum hakimi olan Kosa Səfər Osmanlı ordusunun Azərbaycana yürüşündə iştirak etmiş, osmanlıların 1605-ci il noyabrın 7-də Sufiyan yaxınlığındakı ağır məğlubiyyətindən sonra qızılbaşlar tərəfindən əsir alınmış və edam olunmuşdur.
***
ŞUŞANIN “QEYRƏTLİ” XANI. 1795-ci ildə İran səltənətini ələ keçirmək eşqinə düşən Qacariyyə hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşa qalasını mühasirəyə aldı. Şuşa camaatı sadə olmasına baxmayaraq şücaətli idilər. İmam Hüseynin yasını elə saxlayırdılar ki, onun tayı İranın heç bir nöqtəsində görünməmişdi. Ruhanilərə çox hörmət edirdilər, onların dedikləri qanun idi. Həddən artıq qonaqsevər idilər, qarabağlılar kimi dalaşqan olmadıqlarından qazilərin heç bir çətinliyi olmazdı. İldə iki bayramı çox təntənəli keçirirdilər. Biri Novruz bayramı idi; şuşalılar Novruzu on üç gün bayram edirdilər, bu müddətdə bir-birinin evinə gedirdilər. İkinci bayram Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin mövlud günü idi; o gün hamı bir-birini təbrik edib, ruhanilərin evinə xütbəyə qulaq asmağa gedirdilər.
Şuşa camaatı Ağa Məhəmməd şah Qacara mətinliklə müqavimət göstərdi. Lakin Şuşanın kürd xanı İbrahimxəlil xan qalanı qoyub qaçdığından nəticədə müdafiəçilərin əhval-ruhiyyəsi pozuldu, nəticədə şəhər əldən getdi. İbrahimxəlil xan Qacar topxanasına hücum adı ilə başının dəstəsi ilə qaladan çıxdı, sağa-sola bir-iki qılınc çalıb, şimala tərəf üz qoydu. Şuşalılar biləndə ki xan qaçıb, çox narahat oldular. Zavallı Şuşa əhalisi xanın bu hərəkətindən dəhşətə düşdülər. Məlum oldu ki, İbrahimxəlil xan döyüşdən qabaq nəinki ailəsini, hətta bütün qohum-əqrəbasını da şəhərdən çıxarmışdır! Əgər onun qaçmaq fikri olmasaydı, heç olmasa cavan, döyüşə yararlı qohumlarından bir neçəsini şəhərdə qoyardı. Beləliklə, əhali xanın getməsindən təşvişə düşüb ümidini itirdi. Şuşalılar şəhərin müdafiəsini təşkil edən İsmayıl bəy Şamaxılının etirazlarına baxmayaraq qalanı Qacar ordusuna təslim etdilər. Şəhərin ruhanisi Hacı Babəkin Ağa Məhəmməd şahla etdiyi söhbətdə dediyi sözlər tarixdə qaldı: “Əkinçi, sənətkar və kasıbçılıq edənlər müharibə istəmirlər. Müharibənin günahını onların boynuna atmaq olmaz”. Doğrudan da, müharibəni quldurluq və soyğunçuluğu yaşam tərzinə çevirənlər istəyirlər.
Qacar verdiyi anda əməl etdi və Şuşa əhalisinə toxunmadı. Göstəriş verdi ki, İbrahimxəlil xanın əmlakını ona gətirsinlər. Qarabağ hakiminin bütün varı, mülkü zəbt edildi. İbrahimxəlil xanın Qarabağın hansı yerində mülkü var idisə, Qacar şahının əmlakı oldu.
İbrahimxəlil xan Dağıstana getdi və o mahalın iudey əmirlərinin yanında yaltaqlıqla gün keçirdi. Ağa Məhəmməd şah ölənə qədər orada qaldı, qorxusundan Qarabağa gəlmədi. Bir müddət sonra şərəfsiz hərəkətlərinə görə Dağıstandan qovuldu.
Ağa Məhəmməd şah Qacarın ölümündən sonra İbrahimxəlil xan Şuşaya qayıtmaq qərarına gəldi. Çar hökumətinə müraciət etdi, itaətini bildirərək Çar təbəəsi olmaq istədiyini bildirdi. Lakin Çar “oxranka”sı (təhlükəsizlik xidməti) İbrahimxəlil xanın eyni təkliflə İran padşahına da müraciət etdiyi, ikibaşlı oyun oynadığı xəbərini gətirdi. Bir yay gecəsi İbrahimxəlil xan Şuşanın xaricində istirahət edən zaman, onun rus tərəfdarı olan nəvəsi bir dəstə Çar əsgəri ilə öz babasının sakin olduğu evə hücum edib, ailəsi ilə birlikdə onu qətlə yetirdi. Nəvəsi İbrahimxəlil xanın başını kəsib şuşalılara apardı.
***
Maraqlı burasıdır ki, Osmanlı nə qədər güclü idi, kürdlər Osmanlıya sadiq qaldı. Amma XIX əsrin əvəllərindən Osmanlının sürətlə zəifləməsi və Osmanlı sultanlarının mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək üçün kürd əmirlərindən bəzi haqlarını geri almaq istəməsi kürd üsyanlarının başlamasına gətirib çıxardı. Çaldıran döyüşündən sonra bölgə tamailə kürdlərə buraxılmış və kürd bəyləri böyük güc qazanaraq ətraf xalqların qəniminə çevrilmişdi. Xatırladaq ki, kürdlərin Osmanlı ilə müttəfiqliyinə görə Səfəvilər öz idarəçiliyi altındakı torpaqlarda kürd bəylərinin güclənməsinə icazə verməmiş, nəticədə İran Azərbaycanda gözə dəyən kürd gücü formalaşmamışdı. İran ərazisində kürdlərin irəli getməsinə blok qoyulması region xalqlarını gələcək faciə və təcavüzlərdən xilas etdi ki, bu, indiki nəsillərə bir dərs olmalıdır. XIX əsrdə kürdlərin güclü olduğu, at oynatdığı bölgələr sadəcə Osmanlının onlara güzəştə getdiyi və toxunmadığı əraziləri əhatə edirdi. Bu ərazilərə Cənub-Şərqi Anadolu və Şimali İraq daxil idi ki, Osmanlı dövlətçiliyi yaranmamışdan əvvəl heç burda kürdün izi-tozu da olmamışdı.
XIX əsrdə ilk kürd üsyanı indiki İraqda olan Süleymaniyə şəhərində baş verdi. Osmanlı sultanının təyin etdiyi valini tanımayan Babanzadə tayfasından Əbdülrəhman Paşa üsyan etdi. 1806-cı ildə başlayan üsyan ancaq 1808-ci ildə yatırıla bildi. 1812-ci ildə Mosulda eyni tayfadan bu səfər Əhməd Paşa üsyan etdi. 300 il əvvəl Osmanlının Şərq vilayətlərini qorusun deyə köçürülən kürdlər, onları buraya köçürən və qoruyan Osmanlının mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsini fürsət bilərək üsyanlara rəvac verdilər. Eyni zamanda Sultan Səlimdən bu yana kürd bəylərinin yarımmüstəqil hökmranlıq sürməsinə toxunmayan Osmanlı hökmdarlarından fərqli olaraq, 1808-ci ildə taxta keçən Sultan II Mahmud kürd bəylərinə qarşı fərqli siyasət yürütməyə başladı. Çünki nəzarətin olmadığını görən kürdlər regionda dözülməz vəziyyət yaratmışdılar. Sultan II Mahmud Şərqi Anadolunu kürd bəylərinin əlindən almaq qərarına gəldi. O, sultanlığı dövründə həyata keçirdi reformalar ilə Osmanlının müasir dövrə uyğunlaşması üçün çalışdı. Çoxdan aradan aparılması gözlənilən Yeniçəri oçağını qanlı şəkildə ləğv edən Sultan Mahmud, yeni qurulan orduda kürdlərin də olmasını istəyərək kürd bəylərindən əsgər göndərmələrini tələb etdi. Bu isə etirazla qarşılandı. II Mahmud Anadoluda kürd əmirliklərini ləğv etməyə başladı, sadəcə Botan, Boban və Soran əmirliklərinə toxunmadı.
Rus ordusunun Şərq siyasi meydanında aktivləşməsi ilə Osmanlının əvvəlki qüdrətindən əsər-əlamət qalmadı. Osmanlılar müharibələrdə daim məğlub olmağa başladılar. Kürdlər bundan istifadə etdilər. İngiltərə imperiyasının Yaxın Şərqə aid maraqlarının artması bölgədəki kürd üsyanlarının davamlı olmasına gətirib çıxardı. 1835-ci ildə Cizrə əmiri Bədirxan o vaxta qədər Osmanlıda olan ən böyük kürd üsyanını başlatdı.1838-ci ildə Osmanlı dövləti Cizrəyə göndərdiyi ordu ilə Bədirxanın üsyançı dəstəsini məğlub edib özünü əsir götürdü, lakin vəzifəsindən azad etmədi. Osmanlının Misir məsələsinə başının qarışması zamanı Bədirxan yenidən üsyana qalxdı və Cizrədə oz hakimiyyətini elan etdi. 1840-ci ildə Viranşəhər, Diyarbəkir, Siirt, Siverek, Mosul faktiki olaraq Bədirxanın hakimiyyəti altına keçdi və türkmən şiələr kürd silahlılarının təcavüzü ilə üzləşirdilər. 1842-ci ildə kürd zülmünə dözə bilməyən nestorianlar ayağa qalxdılar. Bundan istifadə edən kürdlər yerli ari-slavyan xalqının kütləvi qətliamını törətdilər və ərazini aborigenlərdən təmizlədilər. Bədirxan 40 min nestorianı öldürmək barədə əmr verdi. Nestorianların evlərindən qarət olunmuş var-dövlət kürd hakimlərini gücləndirdi. Bundan sonra Bədirxan hakimiyyəti azğınlaşaraq Osmanlı dövlətinin özünə meydan oxudu. Osmanlı sultanı 30 minlik ordunu Bədirxanın üzərinə göndərdi. Dinc əhalini qırmaqda püxtələşmiş, nizami ordu ilə vuruşmaqda təcrübəsi olmayan kürd ordusu məğlubiyyətə uğradı. Bədirxan əsir alındı. Bundan sonra baş verən Garzan, Ubeydullah, Bədirxanlı Osman Paşa, Bədirxanlı Emin Əli üsyanları da Osmanlı ordusu tərəfindən yatırıldı. XIX əsr kürdlərin onları Anadoluya gətirən (yerli xalqların qırğınını törətmək yolu ilə) Osmanlıya xəyanətə başlaması dövrü olaraq tarixə düşdü.
Bir müddət sonra İran Azərbaycanında mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi ilə kürdlər bu bölgəyə də nüfuz etməyə başladır. Yaxın Şərqdə ingilis agentləri ilə əlaqə quraraq möhkəmləndilər. Rus-Osmanlı müharibələrindən yüksək səviyyədə yararlandılar, xüsusilə də hakimiyyət boşluğundan bəhrələnərək çapovulçuluqlarını davam etdirdilər. 1890-ci illərdə Osmanlı kürdləri Hamidiyə alayları adlı süvari birliyi təsis etdilər və ətrafdakı erməni kəndlərini qırıb çatdılar. Hamidiyə alayları Osmanlıın ordusunun tərkibində Rus ordusuna qarşı da vuruşdu. Rus ordusunun Anadolu cəbhəsində vuruşduğu Osmanlı əsgərləri demək olar ki, hamısı kürdlər idi.
Birinci Dünya Müharibəsi başlayarkən qarışıqlıqdan istifadə edən kürd dəstələri ətraf elləri daha şiddətlə çapıb taladılar və böyük qırğınlar törətdilər. Şərqi Anadolunun ingilislər və fransızlar tərəfindən işğalı kürdlərin əlinə yeni fürsətlər verdi. “Kürd Lavrensi” olaraq bilinən İngiltərə ordusunun agenti kapitan Noel kürdləri Osmanlının zəifləməsi üçün üsyana təşviq etdi. O Anadolu ərazisində təbliğat işi quraraq kürdləri Osmanlıya, daha sonra isə yeni yaranmış Türkiyə respublikasına qarşı qruplaşdırdı.
Birinci Dünya Müharibəsindən sonra İstanbulda separatçı kürd meyillərini əks etdirən “Kürd teali cəmiyyəti” başda olmaqla bir çox kürd miliyətçi təşkilatlar quruldu. Bu təşkilatların qurulmasına Osmanlı dövlətində yüksək vəzifə tutan kürd paşaları şəxsən başçılıq edirdi. İstiqlal müharibəsi dövründə Ankara hökümətini arxadan vurmaq üçün “Koçgiri” üsyanını (1920) başladan kürdlər, üsyanın yatırlması ilə arzularına çata bilmədilər. Xüsusən XX əsrin əvvəllərində ingilis və amerikan agentləri ilə sıx əlaqədə işləyən kürd əmirləri Osmanlı, daha sonra Türkiyə Respublikası daxilində üsyan və təxribatlarını davam etdirdilər. Mosul və Kərkük məsələsi Türkiyə və İngiltərə arasında ixtilaf yaratdığı vaxt ingilis əks-kəşfiyyatından kömək alan kürdlər bu dəfə Şeyx Səidin başçılığı ilə üsyana qalxdılar. Üsyan yatırılsa da, Türkiyə bu üsyanın səbəbi kimi Mosul və Kərkükün sərhədləri xaricində qalmasına razılaşdı. Şeyx Səid isə tutularaq edam edildi. 1937-ci il Dərsim üsyanına qədər ingilislərin köməyi ilə kürdlər dəfələrlə üsyan etdilər və bu üsyanlar zamanı ətraf xalqları da yetərincə qətlə yetirdilər. Həmin üsyanlarda ingilis barmağı aydın görünürdü. İngilis imperiyası dəstək verdiyi kürd üsyanları nəticəsində bir qism torpaqları Türkiyədən qopara bildi və həmin ərazilərdə İsrail yaradıldı. Kürdlər regionda İsrail dövlətinin yaranması üçün canlarını fəda etdilər. Qədim qan qardaşlığı burda da öz rolunu oynadı.
Türkiyədə kürdlər 1980-cı il hərbi müdaxiləsinə qədər “solçuluq” adı altında gizləndilər. Kommunist-sosialist ideologiyası pərdəsi ilə maskalanan kürd faşistləri Türkiyədə 1980-ci il hərbi müdaxiləsi ilə “milliyətçi” meyillərini 1978-ci ildə qurulan Kürdistan İşçi Partiyası (kürdcə PKK) vasitəsiylə açıqca biruzə verməyə başladılar. Yarandığı ilk illərdə SSRİ PKK-ya yardım etməklə Türkiyəyə təsir göstərməyə çalışırdı. Lakin SSRİ-nin 90-ci ildə dağılması ilə PKK yeni müttəfiqlərini Qərbdə tapdı.
PKK təşkilatın ilk adı isə Ankara Demokratik Ali Təhsil Dərnəyi idi. Lideri Abdulla Öcalanın Türkiyə MİT-i əlaqədar olması haqda kifayət qədər məlumatlar vardır. PKK rəhbərinin həyat yoldaşı Kəsirə Yıldırım Mİt ajanı Mehmed Əli Yıldırımın qızıdır. Türkiyəli araşdırmaçı Abdurrahman Diripak yazır: “Öcalan Şamda qaldığı dönəmlərdə üst katında Türkiyenin askeri ateşesi, alt katında ise MİT-in bölge sorumlusu oturuyordu. Öcalanın eşi Kesire hanım ise MİT ajanıdır. Kayınpederi de MİT-in önemli bir görevinde bulunuyor”. JİTEM tərcümanı Yeğen Beyler deyir: “Bizim her zaman iki kiyafetimiz vardı. Biri askeri üniforma, diğer PKK kiyafeti...” Araşdırmaçılar göstərirlər ki, PKK NATO-nun Türkiyədəki Qladiosu olan Ergenekona xidmət etmişdir. Türkiyənin Fəhlə Partiyasının sədri müavini Həsən Bəsri Özbəy İstanbulda keçirdiyi mətbuat konfransında jurnalistlərə Abdulla Öcalanın türk kəşfiyyatı ilə əməkdaşlığına dair video təqdim etmişdir. 1999-ci ildə çəkilmiş videoda Öcalan “Ergenekon” prosesinə görə sonradan həbsə alınan polkovnik Həsən Atilla Uğur ilə söhbətində PKK-nı necə məhv etməyin yollarını göstərir. Öcalan Türkiyə MİT-inə xahiş edir ki, ondan kürd silahlı dəstələrinə qarşı mübarizədə istifadə olunsun.
BƏRZANİNİN SOVET MACƏRALARI. Kürdistan dövlətinin aparıcı simaları Bərzani tayfasının üzvləridir. İraqda təşəkkül tapmış Kürdistan dövlətinin yaradıcısı Məsud Bərzani sayılır. Onun atası Mustafa Bərzani isə İranda yaradılmış Mehabad respublikasının baş komandanı olmuşdur. Bərzanilər tayfasının qədim yəhudi soyundan olması bildirilir. Bərzan qəsəbəsi qarışıq yəhudi-nestorian və sufi kürd tayfalarının yaşadığı bir yer olmuşdur. Həmin tayfadan Şmuel ben Netanel xa-Levi Barazani (1560-1630) və s. tanınmış ravvin və kabbalistlər çıxmışdır. Maraqlıdır ki, XVII əsrdə ravvin diplomu almış ilk qadın- Asenat Barzani də həmin tayfaya mənsub olmuşdur. Barazani-Adoni ailəsindən olan ravvinlər Bağdad sinaqoqlarında 150 ilə yaxın (1743-cü ilə kimi) çalışmışlar. Türkiyənin məşhur “Hüriyyət” qəzeti də Kürdistanın aparıcı siyasətçilərindən olan Məsud Bərzaninin kürd ravvinləri dinastiyasına mənsub yəhudi olması barədə araşdırma dərc etmişdir. Tarixçi Ahmet Uçar bildirir ki, Bərzaninin yəhudi olması regionun siyasi mənzərəsinin pərdəarxasını anlamaqda yardımçı olur; belə ki yəhudi Bibliyasında Nil və Fərat sahillərini əhatə edən “müqəddəs torpaqlara” İraqın şimalındakı kürd regionunun da daxil olduğu göstərilir. Yəhudi əsilli Türkiyə araşdırmaçısı Rifat Bali bildirir ki, İsrail artıq arsenalında olan kürd kartını artıq işə salmışdır və Türkiyə qlobal güclərin onu parçalayacağından ehtiyat edir: “Yəhudi dövlətinin kürdlərlə gözəl əlaqələri var. İsrail Nil və Fərat torpaqlarınadək genişlənmək, eləcə də kürd regionunu öz ərazisinə qatmaq əzmindədir. Bu teoriya ilk növbədə yəhudi üstünlüyü ideyası ilə möhkəmləndirilir və gizli yəhudilərin köməyi ilə həyata keçirilir”. Həmin məsələlərdən bəhs edən “İsrailin Kürd kartı” kitabı Türkiyədə böyük tirajla buraxılmış və tez bir zamanda satılıb qurtarmışdır.
1943-cü ildə bərzani tayfasının başçısı Molla Məsud Bərzani İkinci Dünya Müharibəsinin gətirdiyi qarışqılıqdan istifadə edərək İraq hökümətinə qarşı üsyan etdi. Üsyanın yatırılımasından sonra 1945-ci ildə bərzanilər İrana qaçmalı oldular. İran hökuməti mərhəmət göstərərək onları öz ərazisində məskunlaşdırdı. Lakin bərzanilər burada yerli kürdləri hökumətə qarşı qaldıraraq Mehabad Respublikasının yaradılmasında iştirak etdilər. Yerlərini möhkəmləndirdikdən sonra kürdlər İran dövlətinə öz qaydalarını diqtə etməyə başladılar. Məlum olduğu kimi, həmin dövrdə İran Almaniya yönümlü siyasət yeritdiyinə görə ölkəyə Sovet, eləcə də İngiltərə qoşunları daxil olmuşdu və mərkəzi hakimiyyətin regionlara nəzarəti zəifləmişdi. Kürd silahlı dəstələri İran hökumət nümayəndələrini öldürdülər və öz müstəqil dövlətlərini elan etdilər. Mehabad dövlətinin rəhbəri Qazi Məhəmməd, ordu baş komandanı isə Mustafa Bərzani oldu. Kürdlər sosialist yönlü olduqlarını bəyan edərək İrandakı Sovet qoşunlarından kömək istədilər. Lakin Sovet komandanlığı yeni yaranmış respublikanın ictimai-siyasi quruluşu ilə maraqlanarkən məlum oldu ki, kürdlər marksist-leninist ideyadan çox-çox uzaqdırlar. Belə ki Mehabad respublikasının rəhbər şəxsləri bərabərlik prinsiplərinə qarşı çıxır, əmlakın milliəşdirilməsini qətiyyən istəmir, əksinə şəxsi kapital toplamaq yolu ilə var-dövlət sahibi olmaq istəyir, öz şəxsi gəlirlərini düşünərək xalqın sosial problemlərinin həllini heç ağıllarına belə gətirmirdilər. Məlum oldu ki, yeni yaranmış dövlətin yeritdiyi siyasət kürd faşizmindən başqa bir şey deyil. Bu, SSRİ dövlətinin Mehabad respublikasına marağının itməsinə və Sovet qoşunlarının ərazini tərk etməsinə səbəb oldu. Fürsətdən istifadə edən İran hökuməti kürdlərin yaşadığı Urmiyə gölündən cənub-qərbdəki ərazilərə qoşun yeritdi. Hərbi komandan Mustafa Bərzani hökumət rəhbərliyini müdafiəsiz qoyaraq başının dəstəsi ilə dağlara qaçdı. 1946-cı ilin dekabrında İranda Mehabad Respublikası süqut etdi. Ələ keçmiş dövlət rəhbəri Qazı Məhəmməd, qardaşı Sədr Qazı və Mehabad Respublikasının müdafiə naziri Seyf Qazı dar ağacından asıldı. Mustafa Bərzani isə 1947-ci ilin iyununda silahlı dəstəsi ilə Naxçıvanla sərhədi keçərək Azərbaycan ərazisinə, Culfaya daxil oldu. İran hökuməti Sovet hökumətinə müraciət yollayaraq kürdlərin təhvil verilməsini istədi. Müraciətdə kürdlər “əclaf” adlandırılırdı: “Dostluq münasibətlərimizin pozulmaması naminə xahiş edirik ki, 400 əclafı geri qaytarasınız”. Lakin Sovet hökuməti qaçaq kürdləri İrana verməkdən imtina etdi. Kürdlər SSRİ ərazisində cəmi 12 il qala bildi. Həmin illər ərzində onlar öz əməlləri ilə Sovet hökumətini elə bezdirdi ki, yenidən İraqa qovuldular.
Bərzani və adamları SSRİ-də qaldıqları 12 ilin bir neçə ilini Azərbaycan SSR-də keçirdilər. Bir müddət Culfada saxlandıqdan sonra kürdlər Abşeronda yerləşdirildilər. Bərzani qısa müddət Şuşada qaldı, sonra isə Bakıya köçürüldü. O Bakıda əndrabadi hərəkətləri ilə gülüş mənbəyinə çevrildi. Bərzaninin sovet rəsmilərinə “sosializm uğrunda mübarizəyə hazır olduğuna” dair söylədiyi nitqlər istər Azərbaycan SSR-nin rəhbəri Mircəfər Bağırovda, istərsə də Moskvadan gələn dövlət nümayəndələrində ironiya doğrururdu. Sovet rəhbərliyində təəccüb yaradan cəhətlərdən biri kürdlərdə çox güclü inkişaf etmiş tayfa-nəsil münasibətləri idi. Ətrafındakı kürdlər Bərzaniyə yaltaqlanır və onu az qala ilahiləşdirirdi. Bu cür geridə qalmış ictimai münasibətlərlə sosializm quruculuğuna dair vədlər qətiyyən bir-birinə uyuşmurdu. Odur ki sovet rəhbərliyi bu arxaik münasibətləri heç olmasa yumşaltmaq, kürdlərin cəmiyyətə assimilyasiyasına nail olmaq üçün özü ilə gətirdiyi adamları Bərzanidən bacardıqca təcrid etməyə çalışırdı. Üstəlik, kürdlərin arasında kommunist təbliğatı aparmaq, yaxud oraya öz adamlarını salmaq cəhdləri də uğur gətirmirdi- kürdlər yadlar üçün qapalı idi. Bununla bağlı məşhur sovet əks-kəşfiyyatçısı Pavel Sudoplatov bir epizodu da xatırlayır- artıq Daşkənddə olanda onların Bərzaninin əhatəsinə informator yerləşdirmək cəhdləri həmin şəxsin izsiz-tozsuz yoxa çıxması ilə nəticələnmişdir!
1947-ci ilin payızında Pavel Sudoplatov Bərzani ilə görüşüb danışmaq üçün nazir Abakumov tərəfindən Bakıya göndərilir. O, memuarlarında bu barədə yazır: “Mən Bərzaniyə TASS-ın (Sovet İttifaqı Teleqraf Agentliyi) baş direktorunun muavini və sovet hökumətinin nümayəndəsi kimi təqdim olundum. Həyatımda ilk dəfə idi ki, əsl feodalla rastlaşırdım. Bununla belə Bərzani məndə fərasətli siyasətçi və təcrübəli hərbi rəhbər təsiri yaratdı. O dedi ki, son 100 ildə kürdlər farslara, iraqlılara, türklərə və ingilislərə qarşı 80 dəfə üsyan qaldırıb və onların 60-dan çoxunda kömək üçün Rusiyaya müraciət edərək adətən yardım alıblar. Cavab olaraq mən elan etdim ki, Sovet tərəfi Bərzaninin və onun zabitlərinin bizim hərbi məktəb və akademiyalarımızda xüsusi təlim keçməsinə razıdır. Həm də ona bildirdim ki, kürdlərin Azərbaycandan Orta Asiyaya köçürülməsi müvəqqəti xarakter daşıyır və onların Kürdistana qayıtmaqları üçün şərait yetişənə qədər davam edəcək...” Sudoplatov xatirələrində daha bir maraqlı məqama toxunur: “Abakumov mənə Bərzani ilə söhbətlərin nəticələrini, habelə Stalinin kürdlərin hərbi tədris müəssisələrimizdə təhsil almalarına razılıq verdiyini Mircəfər Bağırovla bölüşməyi qadağan etmişdi. Məsələ ondadır ki, Bağırov Bərzanidən və onun adamlarından İran Azərbaycanında vəziyyəti destabilizasiya etmək üçün yararlanmaq niyyətində idi. Ancaq Moskvada fərz edirdilər ki, Bərzani İranda yox, məhz İraqda daha lazımlı ola bilər- oradakı ingilispərəst rejimi devirmək üçün...”
1947-ci ilin oktyabrında Bərzani Azərbaycan kommunistlərinin rəhbəri Bağırova öz məktub-memorandumunu yolladı. O, Bağırovun qarşısında aşağıdakı tələbləri qomuşdu: “1.Tərəfdarlarım ilə görüşməyə icazə verilməsi; 2.Onların təhsili üçün şəraitin yaradılması; 3.Aylıq bülletenin çapının təşkil edilməsi; 4.BMT-yə kürdlərə münasibətdə yeridilən ədalətsiz siyasətlə bağlı şikayətin göndərilməsi; 5.Stalinlə görüşün təşkil olunması”. Noyabrın 15-də kürdlərin rəhbəri Bağırova daha bir məktub yolladı. Bərzani bu məktubunda Bağırovu “Şərq xalqlarının rəhbəri” adlandırdı. “Biz taleyimizi sovet dövləti ilə bağlamağı vacib saydıq, çünki bu hakimiyyət azadlığın dayağı və xalqların ümididir”- Bərzani yazırdı. Həmin məktubunda o “çox məşəqqətli, incidlilmiş və təhqir olunmuş vəziyyətə düşən azadlıq hərəkatı döyüşçülərinə diqqət ayrılmasını” xahiş edirdi…
Azərbaycanda olduğu dövrdə Mustafa Bərzaninin burada yaşayan kürdlərlə çoxsaylı görüşləri təşkil olundu, habelə o Ermənistandakı kürdlərlə tanış olmaq üçün dəfələrlə İrəvana getdi. Onun təklifləri sayəsində Bakıda kürd yazıçı və şairlərinin əsərləri çap olundu, İrəvanda kürd radiosu açıldı və 1937-ci ildə bağlanmış kürd dilində qəzet bərpa edildi. Həmin dövrdə İrəvan Pedaqoji Məktəbində kürd dili fakültəsi açıldı, Ermənistan Dövlət Nəşriyyatında (“Armqosizdat”) isə kürd dilində ədəbiyyatın nəşri üzrə xüsusi komissiya yaradıldı. Ermənistan Yazıçılar İttifaqının tərkibində kürd seksiyası, Ermənistan Elmlər Akademiyasında kürdşünaslıq bölməsi, İrəvan Universitetində isə kürdoloji fakültə yaradıldı. Azərbaycana nisbətən Ermənistanda kürdlərlə bağlı tədbir və yeniliklərin çoxluğunu yəqin ki, Mircəfər Bağırovun Bərzaniyə olan nisbətən inamsız münasibəti ilə əlaqələndirmək olar. Bərzaninin daha bir ideyası Azərbaycan ərazisində kürd muxtar rayonunu bərpa etmək idi. Məlum olduğu kimi, vaxtilə Laçın və Kəlbəcər rayonlarının ərazisində “Qırmızı Kürdüstan” mövcud idi. Sonralar ləğv olunan həmin strukturun yenidən yaradılması ideyası istər Moskvada, istərsə də Bakıda neqativ qarşılandı. O cümlədən Mircəfər Bağırov həmin ideyaya böyük skepsislə yanaşırdı, Bərzaninin öz millətinin nümayəndələrinə nəzarət istəyini isə onun “öz xanlığını yaratmaq” cəhdi kimi qiymətləndirirdi. Ümumiyyətlə, kürdlərdə olan arxaik tayfa münasibətləri və sərt iyerarxiya Mircəfər Bağırov və digər Sovet rəsmilərinin nifrətinə səbəb olmuşdu. Bərzaninin digər istəyi isə İraqa dönəndən sonra orada Kürdistan dövləti yaratmaq barədə Stalini yola gətirmək idi. Sudoplatovun memuarlarından bəlli olur ki, Stalin həmin ideyaya da razılıq vermədi. Sovet əks-kəşfiyyatçısı Vadim Udilovun “SSRİ-də terror aktları və təxribatlar” kitabından aydın olur ki, Bərzani İran hökumətinə qarşı döyüşmək üçün Sovet hökumətindən onun dəstəsinə silah-sursat verilməsini, hərbi təlimlər üçün şərait yaradılmasını və sonra da İran ərazisinə girmək üçün icazə verilməsini xahiş etmişdir. Görünür, Bərzani İrandan biabırçı qaçışın revanşını götürmək istəyirdi.
1949-cu ildə DİN-in Stalinə məruzəsində deyilir: “Mustafa Bərzaninin arzularına uyğun olaraq Azərbaycan KP(b) MK-nin katibi yoldaş Bağırov hökumətə Bərzaninin dəstəsinin Xəzər dənizi sahilindəki düşərgələrin birində yerləşdirmək, onları ərzaq və sursatla təmin etmək, habelə şəxsi heyəti hərbi işə öyrətmək barədə təkliflər verib”. Hökumət müvafiq qərarı qəbul etdi. Həmin qərara əsasən, Bərzaninin dəstəsindən 3 atıcı bölük, artilleriya batareyası, minaatıcı batareya, minaaxtaran taqım, rabitə və tank taqımları formalaşdırıldı. SSRİ Silahlı Qüvvələri Nazirliyindən şəxsi heyətə təlim keçmək üçün 25 zabit göndərildi.
Ancaq tezliklə Sovet kəşfiyyatı kürdlərin əsl xislətini üzə çıxardı. Çox tezliklə bəlli oldi ki, Sovet rəhbərliyi kürdlərin planlarını qətiyyən düzgün anlamayıb. Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin (DTN) Moskvaya məlumatında göstərilirdi ki, Bərzaninin şeyx komissarları inanclı kürdlər, həmçinin azərbaycanlılar qarşısında xütbələrlə çıxış etməklə onları heç də sovet hakimiyyətini sevməyə çağırmırlar. Yəni söhbət teokratik bir iyerarxiyadan gedir. Bərzaninin sovet quruluşu haqda söylədiyi pafoslu kəlmələr isə niyyətlərini ört-basdır etmək fəndindən başqa bir şey deyilmiş! DİN-in Stalinə məruzəsində deyilirdi: “Bir müddət sonra agentura yolu ilə müəyyən edildi ki, Mustafa Bərzani siyasi savadsız şəxs olmaqla bərabər kürd tayfalarını birləşdirərək onlardan knyazlıq qurmaq və bu knyazlığın rəhbəri olmaq niyyətindədir. O SSRİ-də olduğu dövrə onun heç nəyə öhdəlik götürmədiyi müvəqqəti bir təzahür kimi baxır. Bu cür əhval-ruhiyyəni nəzərə alaraq yoldaş Bağırov hökumət qarşısında məsələ qaldırıb ki, kürdlərin dəstələri Azərbaycan SSR ərazisindən çıxarılsın və bacardıqca İranla sərhəddən uzaqda yerləşdirilsin...”
Bağırovun təklifi yetərli oldu. Üzə çıxdı ki, Stalinin onlara qarşı siyasətindən narazı qalan kürdlər Azərbaycanda silahlı üsyan qaldırmağa hazırlaşırlar. SSRİ Nazirlər Sovetinin 1948-ci il 9 avqust tarixli qərarına əsasən DİN tərəfindən kürdlərin Bakıdan çıxarılaraq Özbəkistan SSR ərazisinə- Daşkənd dəmir yolunun Verxneye-Komsomolskoye stansiyasına daşınmasına başlanıldı. Bakıdan kürdlərin köçürülməsi birdəfəlik aksiya kimi yox, hissə-hissə, xırda dəstələr halında icra olundu. Özbəkistanda onlar kolxoz tövlələrində yerləşdirildi.
Orta Asiyada kürdlər dilənçi günündə yaşadılar. Bərzani narazılığını Stalinə yazdığı məktublarla ifadə etdi. O Stalinə 72 məktub yazdı. Ancaq heç bir cavab almadı. Bərzani deyirdi ki, məktublar Stalinə gedib çatmır, odur ki qonşuluqda yaşayan bir qadına yalvarırdı ki, Moskvaya getsin və məktubu orada poçt qutusuna salsın. Sonralar həmin hadisələri xatırlayan Bərzani narazılığını bu cür ifadə etmişdi: “Mən 5 dövlətə qarşı vuruşmalı olmuşam- İraq, İran, Türkiyə, Azərbaycan və Özbəkistana qarşı”.
DİN-in məruzəsində qeyd olunur ki, 1948-ci ilin sonunda Mustafa Bərzaninin Özbəkistan kommunistlərinin başçısı Yusupovla görüşü olmuşdur və həmin görüşdə Bərzani öz dəstəsinin şəraitindən narazılığını bildirərək vəziyyətin, eləcə də gələcək perspektivlərin müzakirəsi üçün Stalinlə görüşü təşkil etməyi Yusupovdan xahiş etmişdir. Göründüyü kimi, Sovet hökuməti Bərzaninin heç də “kommunizm qurucusu” olmadığını aydınlaşdıran kimi kürdlərin Bakıdan uzaqlaşdıraraq faktiki olaraq sürgünə göndərmişdir. Kürd müəlliflər tərəfindən yazılmış “Mustafa Bərzani” bioqrafik kitabında da bu versiya vurğulanır. Kitabdan bir epizod: “Bərzani tərəfdarları özlərinin Orta Asiyaya sürgün olunmalarını repressiya kimi qəbul edirlər və Bağırovla Bərzani arasındakı münasibətlərin pisləşməsi ilə əlaqələndirirlər. Məsələn, onlar Daşkənddə Orduxan Cəlilə belə bir əhvalat danışır: “Bağırovun ad günündə bayram süfrəsi arxasında yubilyarın yaxınları ilə bərabər “Tudə”-nin MK katibi Pişəvəri və general Bərzani də əyləşibmiş. Şən söhbətlər və sağlıqlardan sonra Bağırov hiss edir ki, Bərzani çox qayğılıdır. Bağırov üzünü ona çevirərək soruşur: “Niyə heç nə yemirsən?” Bərzani isə cavab olaraq “yoldaşları ac və yoxsul olduğu bir vaxtda SSRİ-yə əylənmək üçün gəlmədiyini” söyləyir. Məhz həmin məclisdən bir qədər sonra kürdlər Bakıdan çıxarıldığından Bərzani tərəfdarları köçürülmə əməliyyatının Bağırovun onlara qarşı münasibətinin soyuması ilə bağlayırlar”. Belədir, ya yox? Hökm vermək çətindir. Fakt odur ki kürdlər Özbəkistan kolxozlarında, bir hissəsi isə Altay vilayətinin çöllərində yerləşdirildi. Sudoplatovun yazdığına görə, kürdlərin Azərbaycandan Özbəkistana sürgün edilməsi ideyası başdan-ayağa Moskvanın ideyası idi və Bərzaninin ümidləri doğrultmaması fonunda bu addım siyasi cəhətdən düzgün addımdı. Bir müddət sonra isə ümumiyyətlə kürdləri SSRİ ərazisində saxlamaq təhlükəli hesab edildi. 1958-ci ildə Mustafa Bərzani komandası ilə birlikdə Sovet cəmiyyətinə yad ünsürlər kimi SSRİ ərazisindən çıxarılaraq İraqa qaytarıldı.
Mustafa Bərzani 1970-ci illərdə İraqın SSRi ilə yaxınlaşmasını istəməyən ABŞ-ın simasında yeni bir müttəfiq tapdı. Mustafa Bərzani bu səfər də ABŞ-ın köməyi ilə İraq mərkəzi hakmiyyətinə qarşı üsyan etdi. Başlanan üsyanın uğursuzluqla nəticələnməsi ilə Mustafa Bərzani ABŞ-a qaçmalı oldu. 1979-cu ildə vəfat etdikdən sonra onun yerinə bərzani tayfasının və Kürdistan Demokratik Partiyasının başına oğlu Məsud Bərzani keçdi.
***
Professor Qarnik Asatryan deyir: “Kürdlər heç vaxt Rusiya yönümlü olmamışlar və özlərini heç vaxt Rusiyanın siyasi maraqları məcrasında göstərməyəcəklər”. Hazırda kürd etnosunun əsas dayağı Ağ Ev sayılır. ABŞ-ın kürd faktoruna müraciət etməsinin əsas səbəbi Yaxın Şərqdə strateji müttəfiq saydığı İsrailin maraqlarının təmin olunmasıdır. Belə ki İsraillə müharibə vəziyyətində olan Suriyada, İraqda, eləcə də İranda kürdlərin varlığı ortaq düşmənə qarşı müttəfiqlik əlaqələrinə yol açmışdır. Türk mətbuatının son dövrlərdə açıqladığı bir məlumata görə, hələ Ədalət Partiyası iqtidarı dövründə ABŞ Türkiyə rəhbərliyinə qonşu dövlətlərdə kürdlərin yaşadığı əraziləri əhatə etməklə (Türkiyənin şərq əyalətləri, İraqın və İranın Şimalı, Suriyanın bir hissəsi və Azərbaycanın üç rayonu daxil) Türkiyə tərkibində bir federasiya yaratmağı təklif etmişdir.
PKK 5 ölkənin ərazilərini özündə birləşdirən “konfederasiya” qurmaq istədiyini bildirib. “Konfederasiya”nın tərkibinə Azərbaycanın 4 rayonu da daxildir. Kürd separatizmi prosesinin fərqli formaları Azərbaycanda da müşahidə edilməkdədir. Abdulla Öcalanın məhkəmə prosesində Azərbaycanı PKK-nın ciddi dayaqlarından biri kimi göstərməsi ilə son illərin müstəqil araşdırmalar və siyasi gedişat zamanı danışılan kürd təhlükəsinin boş söz olmadığı aydınlaşdı. Milli Məclisin PKK-nı terorçu təşkilat kimi tanımağa cəsarət etməməsi, PKK ideologiyasının bəzən açıq təbliğ olunması (“Diplomat” jurnalı və s.), Şimali İraqdan kütləvi şəkildə kürd ailələrinin ölkəyə köçürülməsi, Türkiyə vətəndaşı olan kürd mənşəli iş adamlarının böyük şirkətlərlə Bakıda oturuşması və digər bu kimi faktlar kürd separatizminin Azərbaycanda da özünə ciddi dayaqlar tapdığından xəbər verir. Nəzərə alsaq ki, kürdlərin ilk dövlət ideyalarının utopik tarixi ərazisi- “Qırmızı Kürdüstan” da birbaşa Azərbaycanla bağlıdır, onda ölkəmizin bu qüvvə üçün nə qədər ciddi bir obyekt olduğu aydınlaşır. Baş verənlərin təhlili “kürd kartı” ilə bağlı çox ciddi səy və planların olduğunu göstərir.
İlk olaraq İraq kürdləri üçün müstəqil dövlət qurmaq şansı yarandı. “İraq Şam İslam Dövləti” (İŞİD) terror təşkilatının İraq şəhərlərinə hücumu bu istəyin həyata keçirilməsi üçün katalizator rolunu oynadı. Bağdad və Ərbil arasında qırılma son hədlərə yetişdi. Demək olar ki, İŞİD-in hücumları kürdlərin işinə yaradı. Kürdlərin peşmərgə qüvvələri yaranmış boşluqdan istifadə edərək türkmən şiələrin yaşadığı Kərkükü də işğal altına aldılar. Mosuldan sonra Kərkükün də terror təşkilatın əlinə keçməsi vəziyyət daha da gərginləşdirdi. Araşdırmalar göstərdi ki, ABŞ, Türkiyə və İsrailə gizlicə dəstək verdikləri regional ekstremist qrup olan İŞİD-dənsə, öz hərbi-siyasi əsaslılığını göstərmiş, qərb partnyorlarına loyal olan Ərbildəki kürd hökuməti daha sərfəlidir. Üzə çıxdı ki, ABŞ və İsrail, eləcə də onların marionetkası Türkiyə müstəqil kürd dövlətinin yaradılmasında maraqlıdırlar. İraqın bölünməsi NATO planına daxildir. Artıq sirr deyil ki, İŞİD-in özü ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasətinin məhsuludur. İsrail və Türkiyə isə kürd dövlətinin yaranması ilə “neft çəlləyi” olan Kərkükə giriş əldə etmişdi.
Son proseslər göstərir ki, bölgədə baş verən qanlı mücadilələrdən yeganə qansız qazanc əldə edənlər kürdlərdir. Əslində kürdlər üçün regionda böyük dövlət qurmaq istəyən böyük güclərin də əsas hədəfinin əslində İran və Rusiya olduğu sirr deyil. Mütəxəssislərin qeyd edirlər ki, İraqda olduğu kimi Suriyadakı qırğın da yalnız kürdlərə xeyir verdi. Kürd lideri Məsud Bərzani Suriyada proseslər başlayan zaman yenə ortaya çıxıb, ABŞ-a səfər edərək prezident Barak Obama ilə görüşdü. Məhz bu görüşdən bir müddət sonra Suriyada PKK-ya yaxınlığı ilə seçilən partiyanın rəhbərliyi və kürdlərin bölgədəki digər nüfuzlu qruplaşmasının əsas simaları Ərbildə bir araya gəldi. Məsud Bərzani həmin görüşdə ABŞ səfərindən söz açıb, Suriyadakı kürd qrupların Vahid Kürdistan ideyası ətrafında birgə mübarizəyə başlayacaqları təqdirdə hər cür yardım vəd etdi. Münaqişənin ilkin mərhələsində PKK-nın Suriya qanadı 4 şəhərə nəzarəti ələ keçirdi, Məsud Bərzani qüvvə göndərib Qamışlıya hücuma hazırlıqlar gördü. Suriyada prezident Bəşər Əsədə sadiq ordu bölmələri və hökumət qüvvələrinin başı İŞİD terrorçuları ilə mübarizəyə qarışdığı bir vaxtda kürdlər fürsəti fövtə verməyib hərəkətə keçdilər. Suriyada PKK terror təşkilatına yaxın partiyanın silahlıları döyüşsüz 4 şəhərə nəzarəti ələ aldılar. Bura Haske əyalətindəki Amude və Derik, Hələb əyalətindəki Kobani və Afrin şəhərləri daxil idi. Bu, Suriya hökumətinə arxadan bıçaq zərbəsi idi. Xüsusən strateji əhəmiyyətə malik və neft bölgəsi olan Derik şəhərinin kürd silahlılarının nəzarətinə keçməsi diqqət çəkdi. İraqdakı Kürdistan dövlətinin rəhbəri Məsud Bərzani təkzib etməyə çalışsa da, İraqdakı kürd silahlılarının Suriyadakı bölgələrə göndərildiyi göz önündə idi. Kürdlər silahlı qüvvələrini cəmləşdirərək gələcəkdə Suriyada yaradacaqları müstəqil dövlətin mərkəzi kimi gördükləri Qamışlı şəhərinə hücum edərək ələ keçirdilər. Kürd silahlıları bu bölgənin Böyük Kürdistanın bir parçası olduğunu açıq şəkildə bəyan etdilər.
2015-cı ilin axırlarında Suriya kürdləri ABŞ-a 120 hektar torpaq verdilər. Suriyanın Türkiyə ilə sərhədindəki Kobani şəhərinin 120 hektardan çox ərazisi ABŞ-ın “Demokratik ittifaq” hərbi partiyasına ikinci aviasiya bazasının tikilməsi üçün satıldı. Yerli mənbələr bildirdilər ki, ABŞ torpağı real dəyərindən 3 dəfə aşağı qiymətə aldı. Amerikalı hərbçilər hərbi bazanı Kobaninin cənub hissəsindəki Sehbet kəndində tikməyi planladılar. Hərbi baza üçün daha bir ərazi Sehbetdən 20 kilometr aralıdakı Harab İşk kəndində alınmışdı. Bu, Suriyanın şimalında kürdlərin nəzarət etdiyi ərazilərdə tikiləcək sayca üçüncü ABŞ bazası olacaqdı. Yeni hərbi bazanın yeri Türkiyə sərhədindən cəmisi 21 kilometr aralıqdadır.
2016-ci ildə Suriya hökumət qüvvələri İŞİD terrorçularını məğlubiyyətə uğratdılar. Rusiya aviasiyanın zərbələri nəticəsində ağır itkilər verən terrorçular mövqelərini tərk edərək geri oturdular və bu, Suriya ordusunun irəliləməsinə səbəb oldu. Lakin kürdlərin yaşadığı bölgəyə çatanda Suriya ordusu və Hizbullah PKK-nın Suriya qolu YPG döyüşçülərinin müqaviməti ilə rastlaşdı. Kürd döyüşçüləri Suriya hərbçilərinin olduğu binanı top atəşinə tutaraq 9 əsgəri öldürdülər. Qamışlıda baş verən döyüşlər zamanı kürdlər 60 Suriya əsgərini əsir aldılar.
KÜRDLƏRİN ƏSAS SİLAHI- NURÇULUQ. XX əsrin əvvəllərində Şimali İraqda qarışıqlıqlar yaranarkən, Türkiyədə kürdlər başqa bir sistemlə separatçı fikirlərini davam etdirməyə başladı. Kürd Teali Cəmiyyətinin fəallarından olan Səid Nursi Kürdi yaratdığı Nurçuluq təriqəti ilə yeni dini yol tutdu. Nurçuluq bir zamanlar ingilis müstəmləkəçilərinin Osmanlıya göndərdiyi kəşfiyyatçıların hazırladığı ssenari əsasında ərsəyə gəldi. Bəhai cərəyanının Türkiyə variantı olan bu siyasi axarın başına o dövrdə Bitlisin Hizan rayonunda yerləşən Nurs kəndindən Səid Kürdini gətirdilər. Amma planı sırf kürdçülük təbliğatı və Səid Kürdi adı altında reallaşdırmaq çətin olduğundan, hansı ki bu yolla tərəfdar ordusu toplamaq alınmırdı, ingilis kəşfiyyatı ssenariyə dini don geyindirdi və Səid Kürdi adını Səid Nursiyə dəyişdi.
Səid Kürdi nurçuluğu Kürdistanın azadlığı uğrunda bir təşkilat olaraq təsis etmişdi. O 1909-cu ildə İstanbulun Vəzir məhəlləsində fəaliyyət göstərən İkbali Millət mətbəəsində çap olunmuş “İki məktəbi müsibətin şəhadətnaməsi” və ya əsl adı ilə “Divani harbi örfi və Saidi Kürdi” olan əsərində aşkaranə kürdçülük təbliğatı aparır, kürdləri oyanmağa və kürd millətçiliyi ətrafında birləşməyə çağırırdı. Sitat: “Ey assuriyalılar və keyanilərin cahangirlik zamanında qəhrəman əsgərləri olan aslan kürdlər! Beş yüz il yatdınız, yetər artıq, oyanın- səhər açılıb. Yoxsa vəhşət və qafilət sizi vəhşət səhrasında məhv edəcək”. Tarixi faktlara əsaslanaraq başqa bir sitat da gətirilir: O, Kürdistan cəmiyyətinin tapşırığı ilə milli kürd paltarı geyinir, boyunda durbin, belində tapanca, başında poşu adlanan çalma İstanbula gəlir. Səid imzası altında yazdığı və mətndə kürd dilində təhsil verəcək məktəblər açmaq istədikləri deyilən məktubu böyük cürətlə sultana verir. Bu cürətinə görə də o vaxt həbs edilir. Amma sonradan bağışlanaraq yaşadığı kəndə göndərilir.
Səid Nursi sağlığında Kürd Teali Dərnəyində 3-cü şəxs olub. Eləcə də o, Kürd Maarifi Nəşri Dərnəyinin də qurucusudur. O vaxt ingilislərin maddi dəstəyi işıq üzü görən və demək olar ki onları təbliğ edən “Volkan” qəzetində yazılırdı: “Kürd Teali cəmiyyətinin rəhbərliyi sədr Seyid Əbdülkadir, sədr köməkçiləri Babanzadə Mustafa Zihni Paşa, Bədirhani Emin Əli, Molla Səid, Bədiüzzaman Səidi Nursi, katiblər isə Babanzadə Əbdüləziz, Seyid Abdullah və Şefik bəydən ibarətdir”. Bu yerdə şərh verərək bildirmək istərdim ki, əslində kürd xalqının öz dilində təhsil almasını istəmək cinayət deyil, amma bunu açıq-aşkar etmək yaxşıdır- maskalanmadan! Bu adam ilkin əsərlərini “Bədiüzzaman Səidi Kürdi”, yəni “Əsrin möcüzəsi Kürd Səid” imzası ilə yazırdı- sonra imza dəyişdi, Səid Nursi oldu! İngilislər ona “dolanmağın” yolunu öyrətdilər!
Rusiya Strateji Araşdırmalar İnstitutunun Dini-Etnik Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri Rais Süleymanov bildirir ki, nurçuların çiçəklənmə dönəmi Sovetlər Birliyi dağılandan sonra başlayıb. Azərbaycanın pullarının hesabına! 90-cı illərdə Türkiyə ilə sərhəd rayonlarından hakimiyyətə doluşan kürdlər Türkiyə nurçularını da Azərbaycana gətirdilər. Gələndə hamısı cırıq pencəkdə, cırıq ayaqqabıda gəlmişdilər. İndi cırıq pencək geyənləri yoxdur; çoxunun dünyanın bir çox ölkələrini əhatə edən biznesi vardır. Türkiyə nurçuları keçmiş Sovet respublikalarında kommersiya qurumları, tikinti şirkətləri və təhsil ocaqları yaratdılar və qısa bir zamanda bu məkanın hesabına böyük pullar qazana bildilər. Çoxları bilmir ki, 90-cı illərə kimi Türkiyədə hətta nazirlər cırıq pencəkdə, cırıq ayaqqabıda gəzirdilər. Pul yox idi, ölkəni yəhudi bank əsarəti çökürtmüşdü.
Nurçular təbliğat işlərini əsasən təhsil almağa gəlmiş tələbələr arasında aparırlar. Bilirsiniz ki, gənclərlə onların yurdundan, doğulduğu yerdən kənarda iş aparmaq daha effektli olur. Valideynləri, dost-tanışları onların yanından olmur. Fətullahçılar belə gəncləri daha rahat şəkildə özlərinin birinə çevirə bilirlər. Onlarla “maarifləndirici” söhbətlər aparırlar və beləliklə də həmin ağıllı gənclər tamamilə “verbovka” olunmuş vəziyyətdə Fətullah Gülən ideyalarına xidmət etməyə başlayırlar. Həmin cavanlar təhsildən sonra harada işləyirlər işləsinlər, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirməyə borcludurlar. Bəzən təhsil almağa gələn gənclərin buradakı xərcləri fətullahçılar tərəfindən ödənilir. Onlara ev tuturlar, təhsilhaqqı verir və üstəlik təqaüd ayırırlar. Sözsüz ki bütün bunlar fətullahçıların yatırdığı kapitaldır ki, həmin cavanlar sonradan öz fəaliyyətlərilə Gülən hocanın “etimadını” doğrultmağa çalışırlar. Əgər onlar biznes sahəsində çalışacaqlarsa, deməli sektanın payını ayırmalıdırlar. Öz ölkələrinin rəsmi qurumlarında hansısa vəzifə tutacaqlarsa, bu halda Fətullah Gülənin maraqlarına uyğun fəaliyyət göstrərməlidirlər.
Nurçuluğun baş ofisi ABŞ-ın Pensilvaniya ştatında yerləşir. Bu özü çox şeydən xəbər verir. Pensilvaniya Amerika masonluğunun mərkəzidir. ABŞ-da MKİ ilə əlaqədar olar bir sıra fondlar səxavətlə Fətullah Gülən korporasiyasına maliyyə yardımları edirlər. Gülən aktiv şəkildə ABŞ-ın bir sıra elit qrupları ilə əməkdaşlıq edir. Mətbuatda ara-sıra onun Hillari Klinton, Dövlət Departamenti işçiləri, müxtəlif ranqlı konqresmen və senatorlar, yəhudi lobbisi və digər İsrail yönümlü təşkilatlarla görüşməsi barədə məlumatlar görünür. Səid Nursi Amerika barəsində deyirdi: “Yer üzünün ən böyük dövləti Amerika islamı dəstəkləyir”. Onun ardıcılı Fətullah Gülən isə deyir: “Yer üzünün kapitanı Amerika ilə xoşbəxt dolanmalıyıq”. Üzdəniraq “imam” çıxışlarında dünya müsəlmanlarından ABŞ sevməyi tələb edir, kapitalizmi tənqid etməyə yasaq qoyur.
Bir çox ekspertlərin fikrincə, Gülənin qondarma islam cərəyanı həmin dönəmlərdə get-gedə populyarlaşan Nəcməddin Ərbakanın “Milli Görüş” nəzəriyyəsinin təsirini azaltmaq üçün ortaya atılmışdı. 1997-ci ildə Türkiyədə ABŞ yönümlü hərbi xunta, İran və əsl islam tərəfdarı olan Nəcməddin Ərbakan hakimiyyətini devirəndə, onun Rifah partiyasını qadağan edəndə generalları alqışlayan yeganə islam rəhbəri də Fətullah Gülən olmuşdu. Gülənə geniş imkanlar verildi, nurçuluğun təbliğat maşını işə salındı. Ərbakanın məşhur sözlərini məhz onda dedi: “Ilımlı islam nə demək? Cihat şüuru olmayacaq, düzene karışmayacaq, yehudi kölesi olacaq, amma namaz kılacak, oruc tutacak...”. Antiqlobalist Cəbhədə bu gün ən çox işlədilən terminlərdən biri də “amerikansayağı islam”dır. Bu termin iki sözdən ibarətdir. Nəzər saldığımız məsələdə termin kinayə ilə istifadə edilir. Amerikansayağı “islam” formal xarakter daşıyan, zülm və acgözlüyə qarşı heç bir reaksiya verməyən, hegemonluq iddiasında olanları asanlıqla qəbul edib onlara yardım edən “islam”dır. Bu termin Amerika imperializminin istədiyi və müsəlmanları öz nəzarətində saxlaması üçün qondardığı “İslam”ı bildirmək üçün işlədilir.
Fətullah Gülənin “Hizmət” hərəkatı, bir çoxlarının örgüt adlandırdığı nurçuluq beynalxalq miqyaslı bir təşkilat olub, arxasında Qərbin, o cümlədən ABŞ-ın iri maliyyə çevrələri, Vaşinqtonda söz sahibi olan bəzi dairələr, o cümlədən yəhudi lobbisi dayanır. “Rusiya-İslam Dünyası” Strateji Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri Şamil Sultanov hesab edir ki, Fətullah Gülən dünyada ən nəhəng, çoxqatlı, eşelonlaşmış mason təşkilatlarından birinə rəhbərlik edir: “Onun çöl strukturu “Hizmət” hərəkatıdır ki, bütün dünyaya səpələnmiş yüzlərlə litsey, kollec, universitet, məscid, ibadət evləri, yataqxanaları və s. vardır. Zahirən bu təşkilat cəmiyyətə xidmət ideyasını təcəssüm etdirir. Daxilən isə heç kimə bəlli olmayan funksiyası var ki, o da istedadlı adamları arayıb tapmaq, professional kadrları əməkdaşlığa cəlb etməkdir. Gülən korporasiyası öz adamlarını ildən-ilə dövlət strukturlarına, hüquq-mühafizə orqanlarına, həmkarlar ittifaqlarına yeridir. “Kadrlar hər şey həll edir” prinsipinin effektiv realizasiyası dövlət içində dövlət yaradılmasına yol açır”.
Fətullah Gülənin islamı qəbul etmiş yəhudi olduğunu çoxları bilmir. Türkiyədə onlara dönmə deyilir. Bu adam, əsasən iudeylərin yaşadığı İzmir şəhərində anadan olmuşdur. Rusiya Strateji Araşdırmalar İnstitutunun əməkdaşı Rais Süleymanov göstərir ki, məhz Fətullah Gülənin ABŞ kəşfiyyatı ilə əlaqələri təşkilatın bu cür qol-qanad atıb şaxələnməsinə səbəb olmuşdur. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsində Güləni kurasiya edənlər isə vaxtilə Kabuldakı rezidensiyaya rəhbərlik olmuş Qrem Fuller və idarənin “Rend korporeyşn” kimi analitik mərkəzlərlə əlaqəsinə cavabdeh Corc Fidas idi. Pol L.Vilyams yazır ki, Fətullah Gülənin Pensilvaniyadakı malikanəsini 100-ə yaxın mühafizəçi qoruyur. Müəllif göstərir: “Gülənin malikanəsində tələbə yataqxanaları, istirahət otaqları, xaricilər üçün mehmanxanalar, helikopter üçün eniş zolağı və atıcılıq təlimi üçün sahələr var. Ətrafını 100 müfafizəçinin qoruduğu bu qaladan gələn silah səsindən tez-tez qonşular narahat olur”. Vilyamsın sözlərinə görə, Gülən məktəbləri həm də narkotik və silah qaçaqmalçılığı ilə maliyyələşdirilir. Gülən örgütü banklara və biznes dünyasına hökm edir. 2012-ci ildə Harvard Universitetinin professoru Deni Rodrik Gülən camaatını cinayətkar maxinasiyalarda ittiham edərək, onlara məxsus olan “Zaman” qəzetini gizli mafiyanın qəzeti adlandırmışdır. Həmin mafiya əsasən Sovet ərazisində şaxələşdi, sərhədlər dağılandan sonra Sovet pulları hesabına çiçəkləndi.
Türkiyə kəşfiyyatının keçmiş əməkdaşı Osman Nuru Gündəş “Anarxiya və inqilabın şahidləri” kitabında Gülənin ABŞ kəşfiyyatı ilə sıx əlaqələrindən geniş bəhs edir. Gülənin baş məsləhətçisi olmuş, sonralar sektadan ayrılmış Nurəddin Veren də təşkilatın ABŞ kəşfiyyatı ilə ilgili cinayətkar əməlləri haqda kitab yazmışdır. Kitabda göstərilir ki, Gülən öz fəaliyyəti üçün pulları ABŞ-dan alır. Alman türkoloqu Maksimilian Popp isə nurçuluğu Saentologiya kilsəsinin gizli sektası adlandırır.
Antiqlobalist liniyaya aid olan bir çox mütəfəkkirlərin yekdil fikri belədir ki, nurçular- islamın masonlarıdır. Maksimilian Popp göstərir ki, nurçuluq sektasının daxili nizamnaməsinə eynən İeqova şahidləri sektasına xas xüsusiyyətlər səciyyəvidir. Holand islamşünası, Amsterdam Sosial Tarix İnstitutunun direktoru Erix-Yan Çürxer qeyd edir ki, Gülən hərəkatı üçün “təkiyə”- gizlilik konsepsiyası xarakterikdir. Bu konsepsiyaya əsasən sekta üzvləri öz həqiqi baxışlarını və əqidələrini cəmiyyətdən gizlətməlidirlər. Alim göstərir ki, həmin konsepsiya sektanın cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilməməsi və onun Qərb aləmi ilə düzgün əlaqələr qurması üçün vacibdir.
1999-cu ildə Fətullah Gülənin Türkiyənin ATV kanalında nümayiş olunan videosu böyük hay-küyə səbəb oldu. Tərəfdarları qarşısında çıxışın kadrlarında Gülən bildirirdi ki, onun tərəfdarları hökmən dövlət orqanlarının içinə girməli, müxtəlif vəzifələr tutaraq ölkələrdə hakimiyyəti ələ keçirməyə hazırlaşmalıdırlar. O camaat qarşısındakı bu çıxışında nurçuluğun son məqsədinin ölkədə şəriət üsul-idarəsi yaratmaq olduğunu vurğulayırdı.
Alman şərqşünası, Marburq Universitetinin əməkdaşı Ursula Şpuler-Şteqeman nurçuluğun öz ölkəsində güclənməsindən həyəcan təbili çalmışdır. O bildirmişdir ki, gülənçilik- Almaniyada ən aparıcı və təhlükəli islam cərəyanıdır. Azərbaycandakı son hadisələr də göstərdi ki, nurçuluq ABŞ-ın formalaşdıraraq ortaya atdığı “sözəbaxan islam”ın bir növüdür, tolerant-demokratik pərdəyə bürünmüş yırtıcı siyasi islamdır. Sektanın Azərbaycandakı fəaliyyətinin analizi göstərir ki, gülənçilər xalqa Böyük Turan Dövlətinin yaradılmasının vacibliyini yeridirlər. Onlar əsas diqqəti ölkəmizin də daxil olduğu, Türkiyə, o cümlədən Orta Asiya respublikalarının və Rusiyanın müsəlmanlar yaşayan bölgələrinin qatıldığı mifik bir türk dövlətçiliyinin perspektivləri üzərində cəmləmişlər. Guya bu dövlətdə “ideal islam” hökm sürəcək və türklərin şad-xürrəm yaşadığı bir cənnət yaranacaq. Həmin mifik dövlətin sərhədləri gizli xəritədə şərqdə Sibirə, qərbdə Şərqi Avropaya, şimalda Şimal Buzlu okeanına, cənubda isə Ulan-Batora kimi uzanır. Onların gizli xəritələrində Dağıstan, Krım, Monqolustan, Uyğurustan, Tatarıstan, Qaqauz, hətta Belorus, Litva və Polşa belə Türkiyə torpaqları kimi göstərilir! Bizim sizinlə “müqəddəs borcumuz” bu torpaqlar uğrunda vuruşaraq, canımızdan-qanımızdan keçərək həmin əraziləri alıb, başkəndi İstanbulda olan Xaqana təhvil verməkdir. Onların bizdən xəbərsiz bizə cızdığı tale budur; balalarımızın gələcək missiyası türk (əslində kürd!) Barbarossa planını həyata keçirməkdir.
Reallıq isə ondan ibarətdir ki, Böyük Turan da bir çox o biri millətçi projelər kimi İsrailin gizli projesidir. Onlar Böyük Turan adı altında Böyük Sion yaratmaq istəyirlər. Başqa xalqları bu oyunda peşka kimi istifadə etmək istəyirlər. Türkləri vahid bir ideologiya altında birləşdirərək, qızışdıraraq İran, Rusiya, Çin kimi böyük dövlətlərin üstünə salmaq. SSRİ-ni olduğu kimi, bu dövlətləri da yazıq qoy xalqların öz hesabına dağıtmaq. Həmin ölkələrin təbii sərvətlərini yəhudi oliqarxlarının əlinə verib, türkcə bir-iki “azad-vicdanlı-qərəzsiz” qəzet, bir-iki altıvolt məktəb açaraq böyük bir qövmü nəzarət altına almaq. Son məqsəd budur. Nəcməddin Ərbakan əbəs yerə demirdi: “Irkçı emperyalist odaklar diyor ki, Müslüman aleminde bütün gücümüzle ılımlıları çoğaltmamız lazımdır. “Ilımlı İslam” ile ne anlatılmaya çalışılır? Dünyadaki ve ülkedeki düzeni Siyonist Merkezler tanzim edecek. Sen sadece yahudiye vergi ve faiz ödeyeceksin, aldığın her malın fiyatının yarısını sömürü sermayesine haraç olarak vereceksin; bir nevi küresel sisteme demokrat kölelik edeceksin, ama izin verilen ibadetleri de yerine getireceksin. İşte Ilımlı İslam dedikleri bu!”.
Vaxtilə Türkiyənin Hanefi Avcı, İlhan Cihaner, Necip Hablemitoğlu kimi dövlət və mədəniyyət xadimləri müsahibə verərək, ya kitab yazaraq Gülən sektasının qara əməllərini açmışlar. Lakin onların bir çoxu ya güllələnmiş, ya həbsə atılmışdır. Bir vaxtlar ABŞ FTB-sinin müşaviri işləmiş, büronun radikal islam və terror üzrə mütəxəssisi Pol L.Vilyams 1999-cu ildən indiyə kimi ABŞ-da yaşayan Fətullah Gülənin Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinə xidmət etdiyini, hərəkatın 50 milyard dollar sərvəti olduğunu, həmçinin Gülənin fermasında güllə atıcılığı təlimləri keçirildiyini bildirib. Vilyams göstərir ki, Amerika Milli Təhlükəsizlik İdarəsinin Baş katibi Zbiqniev Bjezinski Yaxın Şərqdəki türk dövlətləri üçün yeni sözəbaxan islam modeli hazırlamışdı və bu nizamın gəlişməsi üçün vacib fiqur Gülən sayıldı. Beləliklə, bölgədəki təbii qaz və neft yataqlarının nəzarətini ABŞ-a vermək üçün Fətullah Gülən məktəbləri ölkələrə sızdırılmağa başladı. Gülənin MKİ kadrları Azərbaycan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Qazaxıstana göndərildi.
Rusiya Strateji Araşdırmalar İnstitutunun araşdırmalarında göstərilir ki, nurçular postsovet məkanına girən kimi perspektivli gənclər arasında təbliğat işi aparmış, bu sahəyə investisiya qoyaraq gələcək qazanclarını planlamış, gələcək elitanın özlərinə sərfəli həyata baxışlarını formalaşdırmağa çalışmışlar. Rusiya, onun milli respublikalarında, keçmiş avtonomiyalarında nurçular Türkiyənin mənafelərinə uyğun gənclik yetişdirməklə məşğul olmuşlar. Bədnam türk litseyləri nəinki Tatarıstanda, o cümlədən Başqırdıstanda, Xakasiyada, Karaçay-Çerkesdə açılmışdı. Bu adamlar hətta çukçaların içində öz kadrolarını yetişdirmək istəyirdilər. Nurçular uzaqvuran planlar qurmuşdular; onlar keçmiş SSRİ ölkələrinə yağlı tikə, oradakı türk-müsəlman gəncliyinə isə potensial qurban kimi baxırdılar. Axı onların məktəblərini qurtaranlar, təlimlərini alanlar 10-15 ildən sonra vacib dövtət postları tutacaq, imkanlı iş adamları olacaq və ictimai fikri yönəldəcəklər. Təsadüfi deyil ki, türk litseylərinə ən yüksək bal toplayan, ən yüksək intellektual qabiliyyətli uşaqları götürürdülər. Türkiyənin özündə təhsil sistemi uzun illərin mason əsarəti boyunca tamamilə məhv edildiyindən onlar Sovet təhsilinin nailiyyətlərindən yetərincə bəhrələnirdilər.
Azərbaycan, Rusiya və digər keçmiş SSRİ ərazilərində biznes fəaliyyətinin hesabına Gülən imperiyası boy atdı. Hansı ki 90-cı illərə kimi onlar Türkiyədə acından ölən kiçik bir zümrə idi! Verdikləri rüşvət hesabına bir çox yerlərdə tikinti sektoru kürd nurçuların əlinə keçdi, bundan külli miqdarda pul qazandılar. Ötürdükləri rüşvətin və əlaqələrinin hesabına normal Sovet tipli tikinti şirkətlərini aradan çıxarıb türk şirkətlərini ortaya dürtdülər, nəticədə indiki altıvolt çoxmərtəbəli binalar yağışdan sonra göbələk kimi artdı, bu isə əsas şəhər əhalisinin geoloji təhlükə ilə üz-üzə qalmasına gətirib çıxardı. Türkiyədən şmotka gətirməyə gedən azərbaycanlı, rus və ukrain alverçilərin hesabına həm Türkiyə çiçəkləndi, həm də Gülən sindikatına məxsus geyim alqı-satqısı şirkətləri böyük məbləğdə gəlir əldə etdi. Bizi kürdlərin müxtəlif virusundan, eləcə də nurçuluq bəlasından qoruyan məhz ruslar idi; Sovet dağılmasaydı, gülənçilər Diyarbəkir çöllərində acından yatıb günorta duran dərviş sektasından başqa şey olmayacaqdı, nurçuluq sektası dünyaya belə geniş kalibrdə yayılmayacaqdı.
Kürdlər ingilislərin ərsəyə gətirdiyi və yardım etdiyi vahhabilik təriqətində də önəmli yer tuturlar. İraqda və Suriyada fəaliyyət göstərən “Ənsar əl-İslam”, eləcə də “Camaat Ənsar as-Sünnə” vahhabi terror təşkilatları tamamilə kürdlərdən təşkil olunmuşdu. Tanınmış İŞİD komandirlərində biri Abu Xəttab əl-Kürdi 2014-cü ilin sentyabr ayında Kobani yaxınlığındakı döyüşlərdə öldürülmüşdür. İŞİD İraq məntəqələrini zəbt edərkən kürdlərin kütləvi şəkildə İŞİD sıralarına keçməsi müşahidə olunmuşdur. Hələb yaxınlığındakı bəzi kürd klanları İŞİD-ə sədaqət andı içdilər və min nəfərə yaxın döyüşçüsü olan silahlı dəstə təşkil etdilər. Livanın Daily Star qəzeti İraq kürdlərinin İŞİD sıralarında Əsəd qüvvələrinə qarşı vuruşduğunu bildirdi. İŞİD terror təşkilatı üzvlərinin 70 faizini Türkiyə kürdləri təşkil edirdi. Onlar Avropada ən böyük kürd şəhəri hesab olunan İstanbulun vahhabi məscidlərində ideoloji təlim almışlar. Azərbaycan vahhabiliyinin də kostyakında, nüvəsində kürdlər durur. Azərbaycan vahhabilərinin əsas hissəsini Sumqayıta köçmüş Qarabağ kürdləri təşkil edir. Əsas baza da ordadır.
YƏHUDİ VƏ KÜRD- QARDAŞDIR. Yəhudilər və kürdlər- qardaş xalqlardır. Yəhudi Universitetinin professorları Ariel Oppenxeym və Marina Feyrmanın rəhbərlik etdiyi genetik alimlər qrupunun apardığı araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, yəhudilər və kürdlər eyni kökdən gəlirlər. Üzə çıxmışdır ki, yəhudi və kürd xalqlarnın genetik oxşarlığı yəhudi və ərəb xalqlarına nisbətən daha yaxındır.
Kürdlərin yəhudilərə qohumluğu həm də ona əsaslanır ki, yəhudi peyğəmbəri Avraam xaldey olmuşdur, xaldeylər isə kürdlərin ulu babaları sayılır. Eramızdan əvvəl I əsrdə yaşamış yəhudi tarixçisi İosif Flaviyin mətnlərində Karduxi dağları haqqında söz açılır, yəhudilərin müqəddəs kitabı “Talmud”da isə deyilir ki, karduinlər yəhudi icmasına daxil idilər. Tarixşünas alim Sergey Minasyan deyir: “Bir çoxları kürdlərin İsrailin itmiş qollarından biri olduğunu iddia edirlər, digərləri isə isə onların kökünü çar Solomonla əlaqələndirirlər”. Ərəb əfsanələrinə görə, kürdlər- Solomonun qovulmuş kənizləri ilə Cəsəd adlı şeytandan törəyiblər. Elə bu mif özü də kürdlərin yəhudi mənşəyinə dəlalət edən əsas amillərdən biridir.
Yarandığı gündən Səvəvilər dövləti qərbdən kürdlər, şərqdən isə puştunlar tərəfindən sıxışdırılmışdır. Səvəfilər dövlətinin aradan getməsinə də məhz həmin iud təzyiqləri səbəb olmuşdur. Səfəvi imperiyası kürd tayfalarının hücumları nəticəsində gücdən salınmış, puştun tayfalarının hücumları nəticəsində məhv edilmişdir. Tarixdə elə bir imperiya və sivilizasiya olmamışdır ki, onun dağıdılmasında iud barmağı olmasın. Səfəvi dövlətinin tarixdən getməsində də yəhudi amili müdhiş rol oynamışdır. Araşdırmalar göstərir ki, Osmanlı və İran arasında konfliktlərə səbəb məzhəb ayrıseçkiliyi yox, məhz sərhəddə yaşayan kürd tayfalarının çapovulçu hücumları olmuşdur. Yüksək nizam-intizama malik, regionda qayda-qanunun yaranmasına nəzarət edən və məzlum xalqları şiə dini kontekstində qoruyan Qızılbaş dövlətinin bərqərar olması kürd çapovulçu bəy və xanlarına sərf etmirdi. Regiondakı kürd qəbilələri soyğunçu həyat tərzinə vərdiş etmişdilər. Kürd tayfaları bәluc tаyfаlаrı ilә birlikdә İrаnın cәnub-qərb bölgәlәrinә tez-tez hücum çəkirdilər. Оnlаr dәfәlәrlә Kеrmаn, Yәzd, Nаin şәhәrlәrini, hәttа İsfаhаnın Kuhpаyә bölgәsini hücumlаrа mәruz qоymuşdulаr, yerli sakinləri çapıb talayaraq ac-yalavac hala salmışdılar. Hәmin hücumlаr nəticəsində аdı çәkilәn bölgәlәrә çохlu ziyаnlаr dәymişdi vә оrаnın sаkinlәri kürdlərin әlindәn zinhara gəlmişdilər. Məhz həmin hücumlar Səfəvi və Osmanlı arasında əsrlərlə davam edən üzücü müharibələrə səbəb olmuşdu. Məhz sərhəddəki kürd amili ilə bağlı qızılbaşların verdiyi ağır itkilər Qәndәhаrın Sәfәvilәrә qаrşı üsyаnlаrınа şәrаit yаrаtmışdı və sonda Səfəvi dövlətinin çökməsi ilə nəticələnmişdi. Sәfәvi dövlәtinin vаrlığınа kürdlər və puştunlar sоn qоydular- qədim yəhudi tayfaları. İranın şərqində yəhudi mənşəli puştun tayfaları yaşayırdılar. Səfəvilər imperiyasının dağıdılmasında son akkordu da məhz onlar vurmuşlar. Puştun qәbilә bаşçılаrı İrаnın zәiflәyәcәyi tәqdirdә strateji mövqeli Qəndəhar şәhәrini әlə keçirib bölgәdә Qәndәhаrın mәrkәzçiliyi ilә dövlәt yаrаtmаq аrzusundа idilәr. Həmin planlar indi də gündəmdədir; xatırladaq ki, İsrailin Şərqdə qurmaq istədiyi iki dövlətdən bir Kürdistandırsa, digəri Puştunistandır. Bu dövlətlər həm bölgədəki ari-slavyan dövlətçiliyini zədələməli, həm qoy xalqları İsrailin boyunduruğuna salmalı, həm də İsrail üçün vassal dövlətlər- qoruyucu sipər (forpost) rolu oynamalıdırlar. Səfəvi dövlətinin axırına da məhz həmin puştun qəbilələri çıxmışlar.
Kürdlərin sərhəddəki təxribatları Səfəvi və Osmanlı dövlətlərini üz-üzə qoyur və bir-biri ilə müharibəyə şövq edirdi. Ara bir az sakitləşən və sülh yaranan kimi kürd qaçaq-quldur dəstələri yenə hərəkətə keçir, həm o tayda, həm bu tayda talan və fəsadlar törədirdilər. Kürdlər Osmanlıya arxalanıb bölgədə yaşayan xalqları talan edir və köhnə peşələri olan çapqınçılıqla var-dövlətə sahiblənirdilər. Osmanlı ilə İranın münasibətlərinin soyuq qalması, dondurulmuş müharibə vəziyyəti kürdlərə hər iki tərəfdə manevr etməyə və var-dövlət qazanmağa imkan verirdi. İran Osmanlını çökdürsəydi və bölgədə əmin-amanlıq yaratsaydı, onda kürdlər yaşayan sərhəd ərazilərdə də dövlətçilik gücləndirərdi, bu isə tarix böyu çapqınçılığa, yol kəsməyə və qaçaqçılğa öyrəşmiş kürdlərin əl-qolunu bağlayar, növbəti repressiya ilə nəticələnərdi.
Osmanlı-Səvəfi savaşlarının yenidən alovlanmasına bəzən regionda tez-tez səbəbsiz qırğınlar törədən iud mənşəli qacar (xazar) tayfaları da səbəb olmuşlar. Osmanlı sultanı Muradla Şah Abbas arasında sülh danışıqlarına bağlandığı zaman qacarlar müharibəni yenidən qızışdırmağa çalışdılar. Məhəmməd xan Qacar 1589-cu ildə Qarabağa yürüş edərək Gəncə şəhərini mühasirəyə aldı. Bundan xəbər tutan Təbriz mühafizi Cəfər paşa Şah Abbasa elçi göndərərək sülh danışıqlarının başlandığı bir dövrdə bu hadisənin yol verilməz olduğunu bildirdi. Şah Abbasın təhdidlərindən sonra Məhəmməd xan Qacar Gəncənin mühasirəsini buraxıb geri qayıtdı. Övliya Çələbinin “Səyahətnaməsi”ndən aydın olur ki, İrəvan hakimi Təhmasibqulu xan tez-tez Qağızman, Çıldır, Axıska və Ərdəhan bölgəsinə hücum edərək yerli xalqları zinhara gətirmişdi, nəticədə Gürcüstan bəyləri, Axiska və Ərzurum valisi İstanbula şikayətlər göndərib imdad istəmişdilər, bu isə növbəti Osmanlı-Səfəvi müharibəsinə səbəb olmuşdu. Şah Abbasın Moğol hökmdarı Əkbar şah ilə yazışmalarından da aydın olur ki, Anadolunun kürd hakimləri Osmanlı dövləti ilə “möhkəm əsaslar üzərində qurulmuş sülh şərtlərini pozaraq” tez-tez Azərbaycan və Şirvan üzərinə hücumlara keçirmişlər.
Xatırladaq ki, SSRİ-nin dağılmasının başlanğıcını qoyan Qarabağ münaqişəsini məhz də kürdlər yaratmış, ilk güllələri də məhz onlar atmışdır. Tarixən Qarabağın Qaraca-Sevgülən, Səməli, Sökəli, Törəli, Buğdayüzü, Cancanlı, Arasbarda, Dögərli, Həsirli, Şütur, Kəpənəkçi, Kırqallı, Əski, Lalə-Bükili, Silkəli, Üçoğlan, Yay-Okçu, Tərəli, Pətəklik, Bəxşeyışli, Dərəbəyli, Gədəəhmədli, Dürhəsənli, Dədəxəlil və Yollu türk oymaqları İncərud, Bərguşad, Çalaberd, Vacardıki, Tırnagerd, Bukavullu, Xəlləcan, Hindimallı, Artuc, Arasbar, Zənd, Keştasf, Xaçın, Bəzirganlı, Varvara, Yasavullu, Sir erməni-ari-alban nahiyələri ilə sülh və əmin-amanlıq içində yaşamış, bir-biri ilə dostluq və qardaşlıq münasibətlərində olmuş, qız alıb qız vermiş, kirvəlik etmişlər. Bu dostluğun kökləri lap qədimlərə gedib çıxır. Qədim Aran (Azərbaycan) şahları gah ermənilərdən, gah da parfiyalılardan (Bakı kəndlərindən) seçilirdi. Albaniyada iki xalq- frənglər (iranlılar) və slavlar (Kiyev rusiçləri) mehribancasına yaşayırdılar. Cəlilabadın Pravoslavnoye kəndində 1868-ci ildə 351 nəfər rus, 350 nəfər müsəlman azərbaycanlı dostcasına yan-yana dolanırdı. Çar ordusunun polkovniki Vsevolod Krestovskinin məlumatına görə, 1888-ci ildə Hasıllı (Cəlilabad) yaşayış məntəqəsi xəndəklə iki yerə bölünürdü; xəndəyin bir üzündə subbotnik məzhəbinə məxsus ruslar, o biri üzündə “irandilli xalqlara mənsub tatarlar” sakin idilər. 1898-ci ilin əvəlində Moskvada nəşr olunan “Din və həyat” jurnalında balaca bir məqalə dərc olunmuşdu. Bu məqalə bütün Avropada kişik Pravoslavnoye kəndinin şöhrətini daha da artırmışdı. Məqalədə deyilirdi: “Lənkəran uyezdində Göytəpə çayının sağ sahilində təpədə tikilmiş pravoslav kilsəsinin ətrafında salınmış Mixaylovskaya kəndi Pravoslavnoye adını daşıyır. Burada yaşayan yerli tatarlar (azərbaycanlılar -İ.S.) və Prişib kəndində yaşayan molokanlar kəndin əsas əhalisi sayılan pravoslav rusları ilə olduqca mehriban və səmimidirlər. 1898-ci ildə Prişib və Mixaylovskaya birləşərək “beynəlmiləl şəhərciyə” çevrilmişdir. Həmin il çayın sahilində, bazarın yanında müsəlmanlar üçün hamam və karvansara binaları tikilib istifadəyə verilmişdir”. Qafqaz general-qubernatorunun siyasi-inzibati məlumatına əsasən, müsəlman kəndlilərin yaxşı “cümə bazarı” olmasına baxmayaraq, onlar Prişib bazarına gəlib ruslarla alver edirmişlər. Sərhədqoruma idarəsinin kamerial xidmətinin məlumatına görə, 1914-cü ildə Hasıllının əhalisi ruslar, şirvanlılar, ləzgilər, talışlar, tatlar, aysorlar, eləcə də digər irandilli və avropadilli xalqların nümayəndələrindən ibarət idi. Xalqlarımız arasında nifaqı da məhz iud barmağı yaratmışdır.
XX əsrə kimi kürd-yəhudilər ac-yalavac ömür sürmüşlər. Onların əsas işi kəndbəkənd düşərək əllərində əşya satmaq olmuşdur. 1900-cu illərdə onların Yerussəlim bazarlarındə yükdaşıyan (hambal) işləməsi haqqında məlumatlar vardır. 19-cu əsr səyyahları David De-Vet-Hilləl (1827-28) və II Binyamin (1848) kürdləri azsaylı, kobud, miskin, geri qalmış, sosial və və mənəvi səviyyəsi aşağı olan qövm kimi səviyyələndirmişlər. Suriyanın kürd əhalisi 80 faizi indi də aqrar və savadsızdır. Çar ordusunun general-leytenantı Aleksey Kolyubakin hazırladığı hərbi-kəşfiyyat sənədində bildirirdi: “Kürdlər quldurdurlar və hərbi işə yaramırlar”. Məmməd Əmin Rəsulzadə İranda jurnalist işlədiyi dövrlərdə qeyd edirdi ki, kürdlər müsəlləh və silahşor olduqlarından çapulçuluq və haydutluqdan da çəkinmirlər və ara-sıra ticarət karvanlarına və bəzən şəhərlərə hücum edirlər.
Məşhur rus kəşfiyyatçısı Pavel Sudoplatov kürdləri Qafqaz üçün təhlükə mənbəyi adlandırmışdır. 1923-cü ildə trotskist-bolşeviklər Azərbaycan SSR-də Qırmızı Kürdistan vilayəti yaratdılar. Lakin Stalin hakimiyyətdə möhkəmləndikdən sonra həmin qondarma qurumu aradan apardı. Kürdistan vilayəti 1937-ci ildə Stalinin əmri ilə ləğv olundu və kürdlər Azərbaycandan Qazaxstan çöllərinə sürgün edildilər. 1951-ci ildə Tbilisinin kürd-yəhudiləri (laxluxlar) da Stalinin əmri ilə Sibir və Qazaxstana köçürüldülər. Sürgün olunan kürdlərin hamısının pasportuna xalq düşməni peçatı vuruldu. 2007-ci il sentyabrın 9-da “Most” jurnalında qeyd olunurdu ki, Stalin 1910-cu ildə Batumidən Anadoluya keçmiş və orada Beriyaşvili familiyası ilə yaşamışdır. Doğrudur, hələlik tarixçilərin əlində bu faktı təsdiqləyən bir sənəd yoxdur. Lakin onlar şübhə edirlər ki, Stalin dünyanın bu regionundakı siyasi şəraitdən əla baş çıxarır və orada ən ağlagəlməz geopolitik kombinasiyalar oynaya bilirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Kürdistan adlanan indiki ərazilərdə ta qədim zamanlardan yəhudilər yaşamışlar; onlar zaman-zaman bölgə xalqlarının dinlərini qəbul edərək regionda yaranan dövlətlərin əsas elitasını təşkil etmişlər. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, indiki Kürdistan ərazisində qədim dövrlərdə müxtəlif yəhudi dövlətləri (Maxuza və s.) olmuşdur. Yaranacaq Kürdistan dövləti üçün nəzərdə tutulmuş bayrağın ilkin variantında İsrailin ağ-mavi rəngli bayrağı ilə eynilik nəzərə çarpırdı. Yəhudilər uzun müddətdir ki, ciddi-cəhdlə Suriya, İraq və İran torpaqları hesabına regionda Kürdistan dövlətinin yaranmasına çalışırlar. Soinistlərin əlində olan mətbuat daim kürdlərin diskriminasiyaya məruz qalması mövzusunu gündəmdə saxlayır və onları “əzabkeş xalq” qismində təqdim edir. 1950-ci illərin sonu, 1960-cı illərin axırlarından etibarən İsrail dövləti İraq kürdlərini silahlandarmağa və onlara təlim keçməyə başladı. Həmin ərəfədə İsrail ordusunun minlərlə instruktoru və Mossad əməkdaşı kürdlərə məşq keçmək və qruplaşdırmaq üçün gizlicə İraq ərazisinə göndərildi. Kürdlərin hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan çoxlu sayda qeyri-hökumət təşkilatları yaradıldı. İraqda kürdlərin təşkilatlanması işini ÇAXAL-ın zabiti Rexaav Zeevi koordinasiya edirdi. Onun yüngül əli ilə 1960-cı illərin axırlarında Kürd Demokratik Partiyasının kəşfiyyat xidməti- “Parastin” adlı terrorçu struktur yaradıldı. İsrail instruktorlarının hazırladığı terrorçu qruplar İraq, eləcə də Suriyanın hökumət qüvvələrinə qarşı əməliyyatlar həyata keçirir, əyalətlərdə infrastruktura böyük ziyan vuraraq kommunikasiya xətlərini məhv edirdilər. İranda islam inqilabı baş verəndən sonra isə İsrail kəşfiyyatı İraq və Türkiyə ilə sərhəddə yaşayan kürdləri İrana qarşı hazırlamağa başladı.
Sovet mətbuatı həmin dövrdə regionda baş verən hadisələr barədə yazırdı: “İmperialist və sionist dairlərin günahı ucbatından uzun illər idi ki, qardaş ərəb və kürd xalqları bir-birinin qanını tökürdü. İraq və kürd vətənpərvərlərinin səyləri nəticəsində 1970-ci ilin martında hərbi əməliyyatları dayandırmaq mümkün oldu. Ancaq bu, ABŞ və İsraili qane etmədi. Onların mütəxəssisləri kürd hərəkatındakı ekstremist elementlərlə əlaqələr yaratmağa və münqaişəni yenidən alovlandırmağa başladılar. Kürd reaksiyasına külli miqdarda pul və maddi yatırımlar qoyan ABŞ və İsrail onu yenidən proqressiv İraq rejiminə qarşı mübarizəyə yönləndirməyə çalışdılar. Xaricdən böyük partiyada silah-sursat alan kürd dəstələri 1974-ci ildə İraq hökumətinə qarşı geniş hərbi əməliyyatlara başladılar” (“NATO dövləti və hərbi konfliktlər”, hərbi-tarixi oçerk, Moskva, “Elm” nəşriyyatı, 1987-ci il). 1960-cı illərdə ərəb hökumətləri öz ərazilərində baş qaldıran kürd hərəkatlarına İsrailin dəstəyi barədə bar-bar bağırırdılar. 23 iyun 1963-ci ildə suriyalı nazir əl-Cundi İraqdakı kürd üsyançılarının İsraildən asılı olduğu barədə məruzə etdi.
1991-ci ildə ABŞ İraqa qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Kürdlər koalisiya qüvvələrinə kömək məqsədilə ölkə daxilində üsyana qalxdılar. Həmin üsyan Səddam Hüseyn ordusu tərəfindən yatırıldı. Bu zaman yəhudi təşkilatları və media orqanları bütün dünyada İraqda kürdlərin genosid olunması barədə hay-küy qaldırdılar. İsrail Türkiyə-İraq sərhədi vasitəsilə İraq kürdlərinə böyük miqdarda hərbi ləvazimat, ərzaq, paltar və çadırlar göndərdi. Bir çox ölkələrdə yəhudilər ABŞ səfirlikləri qarşısında mitinqlər keçirərək, ABŞ hökumətini kürdləri Səddam repressiyalarından qorumağa çağırdılar. İraqda NATO hərbi kompaniyası bitdikdən sonra üzə çıxdı ki, ən çox udan da elə kürdlər olub. Kürdlər İraqda öz administrasiyalarını qurdular. 2003-cü ildə Türkiyə mətbuatı məlumat verdi ki, kürd hərəkatının əsas liderlərindən biri yəhudidir və “İsrail tezliklə İraqın şimalında de-fakto fəaliyyətdə olan kürd dövləti ilə geniş əlaqələr yaradacaqdır”. Tanınmış “Hüriyyət” qəzeti isə kürd lideri Məsud Barzaninin qədim ravvinlər soyundan olan yəhudi olması haqqında məqalə dərc etdi. Məsud Bərzaninin siyasi səhnəyə çıxarılmasında məqsəd yeni İsrail yönümlü kürd-yəhudi dövlətinin yaradılması idi. Yəhudi “Bibliya”sında danışılan həmin dövlət Nil və Fərat sahillərini, eləcə də Şimali İraq torpaqlarını əhatə etməli idi. Həmin dövlətin yaradılması İsrailin məşhur Kürd Kartı sənədinə uğyun şəkildə aparılırdı ki, son məqsəd İsrailin İraq və Türkiyə torpaqları hesabına öz ərazisini genişləndirməsidir.
Səddam Hüseynin iqtidarı dövründə İraqda separatçı kürd qruplarına, eləcə də KDP və KYB-ə qarşı çox sərt addımlar atıldı. Həm Bərzani, həm də Tələbani İraqın mərkəzi hakimiyyətinə qarşı çox böyük qarşıdurmaya gedə bilmirdilər. Maraqlıdır ki, ABŞ 1993-cü ildə İraqa hərbi müdaxilə edərkən Türkiyə düşmən adlandırdığı və guya məhv etməyə çalışdığı PKK-ya hərbi və maddi yardımlar edirdi. Həm Bərzani, həm də Tələbani Türkiyə dövlətinin sevimli dostları idilər və ABŞ kürd qrupları ilə danışıqları Türkiyə üzərindən həyata keçirirdi. 2003-cü il ABŞ-ın hərbi müdaxiləsi zamanı kürdlər İraqa yenidən xəyanət etdilər. Kürd separatçıları Bərzani və Təlabanin silahlı Peşmərqə birləşmələri İraq ordusuna qarşı vuruşaraq işğalda çox böyük rol oynadılar. PKK-nın önəmli kadrlarına Avropa ölkələrində önəmli imtiyazlar verildi və maddi yardımlar göstərildi. PJAK lideri Rəhman Hacı Əhmədi (Almaniyada yaşayır) 2007-ci ilin iyun ayında ABŞ-a rəsmi səfərində maliyyə və silah dəstəyi istədi. ABŞ və müttəfiqləri İraqı işğal edən zaman ölkədə müqavimət hərəkatını yatırtmaq üçün də kürdlərdən geniş istifadə etdilər. İşğaldan sonra ABŞ onları lazımi güzəştlərlə təmin etdi və maddi yardımlar göstərdi. İraqın şimalında Səddam Hüseyn rejiminə qarşı mübarizə aparmış, rəhbəri Cəlal Tələbani olan İraq Kürdistan Yurdsevərlər Birliyi və rəhbəri Məsud Bərzani olan İraq Kürdüstan Demokrat Partiyasını bir araya gətirərək, Şimali İraq Kürdistan Muxtariyyətinin yaradılması üçün zəmin hazırladılar. ABŞ və İsrailin əli ilə Cəlal Tələbani İraq prezidentliyinə seçildi. Daha sonra da İraq Konstitusiyasında dəyişiklik olunaraq muxtariyyətin yaradılması qanuniləşdirildi və Məsud Bərzani kürd muxtariyyətin rəhbəri seçildi. Bərzani Şimali İraqda de-fakto kürd dövlətini qurdu. Qərbin köməyilə İraqın şimalında iki aviasiya bazası da daxil olmaqla hərbi infrastruktur yaradıldı, kürd ordusu və polisi fəaliyyət göstərdi. ABŞ ordusu İraqdan çıxarkən hakimiyyətə şiə ərəblərindən Malikinin gəlməsi ilə kürdlər üçün işin rəngi dəyişdi. Mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək, Şimali İraqda kürd separatçılığına son vermək istəyən Malikinin göstərdiyi təzyiqlə prezident Təlabani paytaxt Bağdaddan qaçaraq Bərzaniyə sığındı. Heç bir formada kürdlərə güzəşt etmək fikrində olmayan Maliki ABŞ-ın qurduğu qondarma kürd muxtariyyətini sonlandırmaq üçün çalışdı. Maraqlıdır ki, mediada PKK ilə kəskin mübarizə aparması ilə bağlı geniş piar-kompaniya aparan Türkiyə dövləti bu dəfə də PKK-ya geniş və hərtərəfli yardımlar etdi. Türkiyədən verilən silah-sursat, eləcə də maddi və mənəvi dəstək hesabına kürdlər İraqın şiə hökumətinə qarşı döyüşməyə başladılar. Türkiyə hökuməti yeni yaranmış Kürdistan dövləti ilə müəttəfiqlik əzmini nümayiş etdirdi. ABŞ-ın bölgədəki sadiq muzduru Türkiyə ağasının təlimatı ilə sünni kürd qruplarını qanuni hökumətə qarşı döyüşdürdü və bunu sünni-şiə müharibəsi kimi təqdim edərək bölgədə günahsız qanların axıdılmasına bais oldu.
2001-ci il sentyabrın 11-də Nyu-Yorkda baş verən terror hadisəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasətində köklü dəyişikliklər meydana çıxdı. Genişləndirilmiş Böyük Yaxın Şərq Projesi şəklində konseptual bir yanaşma ortaya qoyuldu. Layihədə Şimali Afrikadan tutmuş İndoneziya və Mərkəzi Asiyaya qədər ərazidə rejimlərin xarakterini dəyişdirmək, bu regionda müttəfiqlik baxışlarına yenidən baxmaq, yeni siyasi əlaqələr yaratmaq nəzərdə tutulurdu. Bu kontekstdə ABŞ-ın kürdlərlə əlaqələrinin müttəfiqlik səviyyəsinə yüksəldiyi, İsrailin İraqdakı kürd administrasiyası, eləcə də müsəlman ölkələrindəki kürd qrupları ilə əlaqələri hərtərəfli inkişaf etdirdiyi müşahidə olunur. Hələ 1991-ci ildə İsraildə dərc olunmuş “İraq üçün Marşall planı və İsrail iqtisadiyyatı” məqaləsində belə bir fikir irəli sürülürdü ki, Amerika yaxın dövrlərdə İraqa hücum etsə, İsrailin iqtisadiyyatında köklü dəyişikliklər meydana çıxacaq. Hələ həmin dövrdə İraqın üç hissəyə bölünməsinin zəruriliyi vurğulanır, bu zaman ölkənin ayrı-ayrı hissələrinin yeni infrastrukturunun təşkil olunması, eləcə də əsasən amerikalılardan ibarət 70 minədək əsgərin ölkənin təhlükəsizliyini təmin etməyə cəlb olunması təklifi səslənirdi.
İraqda Səddam Hüseyn devriləndən sonra məlum oldu ki, bu xaosdan ən çox udan kürdlər olmuşlar. Beləliklə, amerikanlar kürdlər üçün ölkənin şimalında Kürdistan Muxtar Respublikası yaratdılar və İsrail bu dövlətə aktiv şəkildə yardımlar etməyə başladı. Yeni yaranmış kürd dövlətinin siyasəti büsbütün İsrail tərəfindən yönləndirilməyə başlandı. Kürd dövlətinin rəsmi sənədlərində də qeyd olunduğu kimi: “Kürdlər əsaslı şəkildə nəinki İsrail dövlət orqanlarının dəstəyinə, həm də əvvəl Kürdistanda yaşamış, sonra isə İsrailə köçmüş 100 min kürd yəhudisinin köməyinə ümid edirlər. Qonşu İran və ərəb dövlətlərinin etirazlarına baxmayaraq, İsrail ilə hərtərəfli əməkdaşlıq davam etdiriləcəkdir”. İsrail və Kürdistan Muxtar Respublikası arasında əməkdaşlıq yüksək səviyyədə aparılmağa başladı. 2004-cü ildə İsrailin mərkəzi qəzetləri xəbər verdilər ki, İsrailin dövlət nümayəndələri kürd liderləri Məsud Bərzani və Cəlal Tələbani ilə görüşmüşlər, ölkənin baş naziri Ariel Şaron isə İraq kürdləri ilə hərtərəfli əlaqələrin qurulduğunu bildirdi. Amerika Hərbi Qüvvələrinin “Şərq planı” üzrə hərəkət etməsi sözssüz ki, kürdlər üçün göydəndüşmə oldu. Kürd liderləri Bərzani və Təlabani çıxışlarında xüsusi ajiotajla Ağ Evin bütün səylərini alqışlamağa başladılar. Bir jurnalistin dediyi kimi, əgər Tələbani və Bərzani bu günə qədər Əbu Müslim əl-Xorasani və Həzrəti Nuhun kürd olduğunu isbat etmək üçün xərclədikləri enerjini İraqın inkişafı üçün xərcləsəydi, bölgədə Amerika faktoru çoxdan həll edilərdi. Lakin İraqı ərəb dövləti kimi inkişaf etdirmək onların planlarına tərs olduğu üçün bu qərara getməkdən boyun qaçırdılar. Əks təqdirdə İraqı düşdüyü çətin vəziyyətdən çıxarmaq üçün xüsusi bir qaydalar kataloquna ehtiyac duyulmazdı. Bərzani də, Tələbani də eyni qorxulara sahib idilər: bir gün səhər oyanarkən bölgədə ABŞ əsgərlərini görə bilməsələr, şiələri görəcəklər! Bərzani və Tələbaninin qüdrəti ABŞ-ın regiondakı fəaliyyətinin müddəti ilə məhdudlaşacaqdı. Tələbani və Bərzaninin yaratmağa çalışdıqları sistem beynəlxalq sionist qurumlarının masasının üstündən gəlmişdi. Məsələ heç də Kürdüstan dövlətinin yaradılması ilə başa çatmayacaq, çünki planetar masştabda Böyük Sion yaradılması üçün kürdlərdən yaşadıqları dövlətləri dəyişdirmək üçün istifadə etmək planlaşdırılıb. Artıq bizim coğrafiyada hansı daşı qaldırsan, altından kürd problemi çıxır. Suriyadakı vətəndaş müharibəsi də kürd problemi ilə sonuclandı. İraq güzgüsündə görünən kürd məsələsi sonradan Suriyaya ehtiva olunmağa başladı. İsrail, ABŞ və Qərbin planlarına daxildir ki, Suriya da digər ölkələr kimi parçalansın, orada İraqda olduğu kimi kürd rəhbərliyi hakimiyyətə gəlsin. Azərbaycanda bu problem permanent şəkildə həll olunub. Bundan sonra zəncirin bir həlqəsi İrana keçirilməlidir. Suriya üçün nəzərdə tutulan “Obruk” planına əsasən xarici müdaxilə olmadan ölkə daxildən çökdürülməli idi. Planı böyük ölçüdə reallaşdırmaq üçün ssenariyə uyğun şəkildə kürd təhlükəsi ortaya atıldı. Bərzaninin rəhbərliyi ilə İraqda yaşayan kürdlərin Suriya kürdləri ilə sıx birliyinin yaranması üçün şərtlər, şəraitlər ortaya qoyuldu. Bu İsrailin forpostu olan Böyük Kürdistan qurmaq istiqamətində əhəmiyyətli uğur və bölgədə kürd zolağının yaradılması istiqamətinə doğru atılmış addım sayılır. Böyük Kürdistan qurmaqda məqsəd qoy xalqlar arasında sədd yaratmaqla onları təkləyərək məhv etməkdir. Məhz uzun illər davam edən Şərq Planı üzrə region ölkələrinə olan hücumlar bunun məntiqi nəticəsidir. Kürd ssenarisinin davamında Türkiyədə yaşayan kürdləri (eləcə də İranda yaşayan türkləri!- Azərbaycandan İrana ixrac üçün nəzərdə tutulan türkçülük hərəkatının başında kürdlər dayanırlar) ayağa qaldırmaq dayanır. Bu ölkələrdəki İsrail tərəfindən kurasiya olunan kürd təşkilatları hələ ki passivlik nümayiş etdirsələr də, münbit şəraitin yaradılmasını gözləyirlər.
ABŞ prezidenti Ronald Reyqan deyirdi: “Kürdlər Yaxın Şərqin barıt çələyidir; nə vaxt istədik, onda da alovlandırırıq”. Artıq ABŞ və İsrail Kürd kartından aktiv şəkildə istifadə etməkdədir. “İraq Kürdistanı”, “Suriya Kürdistanı”, “İran Kürdistanı”, “Türkiyə Kürdistanı”, “Azərbaycan Kürdistanı”... “Vahid Kürdistan” İsrailin dövlət kimi yaşamasının və təhlükəsizliyinin qarantıdır. İsrail İkinci Dünya Müharibəsindən sonra beynəlxalq sionist qüvvələr tərəfindən Orta Şərq xəritəsində yaradılan bir dövlətdir. Yaxın Şərqdə qeyri-stabillik yaradan da məhz bu dövlətdir. Bölgənin yüz illərdir formalaşmış ənənəvi etnik, dini quruluşuna və real siyasi düzəninə zidd olaraq yaranmış İsrail dövləti sionist bir dövlətidir və onun məkrli siyasəti səbəbindən Şərq bölgəsi dinlərarası savaş meydanına çevrilmişdir. Balfur Deklarasiyası adlanan bir hüquqi imtiyazla yəhudilər Fələstinə köç etdilər və yerli xalqı sıxışdıraraq öz dövlətlərini qurdular. Yaxın Şərqin ərəb və müsəlman əhalisinin çoxluğuna rəğmən bir yəhudi dölətinin bu coğrafiyaya montaj edilməsi bir çox yeni problemlərin yaranmasına səbəb oldu. Bu problemlərdən biri bölgənin etnik tərkibinin dəyişdirilməsindən və bölgə dövlətlərinin ərazilərinin işğalından qaynaqlanır. İsrail dövləti qurulduqdan sonra sürətlə bölgədə genişlənmə siyasəti yürütdü. Həmin məqsədlə Fələstinin yerli əhalisi didərgin salındı, yerinə yeni yəhudi koloniyaları köçürüldü. Dünyanın hər tərəfindən gələn yəhudi axını nəticəsində bölgənin etnik tərkibi dəyişdirildi. Fələstindəki qoy əhalisi azalarkən yəhudi əhalisi sürətlə artdı. 1930-cu illərdə Fələstində 8 min yəhudi var idisə, 1990-cı ildə bu say 140 minə çatdı. İsrail demoqrafik siyasəti yeridərək özünü gücləndirməklə yanaşı həm də yeni torpaqlar işğal etməklə ərazisini genişləndirdi. Hərbi təcavüz nəticəsində Qəzza zolağını, İordaniyanın Qüds ərazisini, Qərbi Suriyanı, Suriyaya aid olan Qolan təpələrini, Misirə aid olan Sina yarımadasını, Livanın cənubunu işğal etdi. İndi də İsrailin verdiyi dəstəklə kürdlər İraqdakı şiə türkmanların torpaqlarını ələ keçirib öz dövlətlərini elan etmişlər və ətraf ölkələrin torpaqlarına göz dikmişlər. İsrailin oyuncağı olan BMT-nin qərarı ilə Yaxın Şərq xəritəsi yenidən cızılmaqdadır. İsrailin forpostu və qoruyucu sipəri olan böyük kürd regionu qurulmaqdadır. Yeni yaratdığı tampon dövlətdən İsrail Suriya, İraq və İran kimi bölgə ölkələrinə qarşı istifadə etmək niyyətindədir. Öz təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə davamlı olaraq qonşuları ilə savaşmaq məcburiyyətində qalan İsrail Yaxın Şərqdə sülhə, barışa imkan verməyən siyasətini davam etdirir. Bölgədə çoxmillətli və çoxdinli bir düzənin qurulmasını İsrail mövcudluğunun yeganə qarantiyası kimi görür. Yaranacaq yeni durum İsrail dövlətini düşmən əhatəsindən qurtaracaq, bölgədə başqa xalqlarla “əməkdaşlığa” (yeni istismarlara) şərait yaradacaq. Bölgədə uzun sürən qoy-iudey qarşıdurmasına son veriləcək; tarixin dərinliklərindən gələn müsəlman-yəhudi din savaşları arxa plana keçəcək- qoy xalqların başı yeni yaranmış məzhəblərlə müharibələrə qarışacaq. Qlobal güclərin Yeni Dünya Düzəni siyasəti Yaxın Şərq xəritəsində yeni xalqlara, yeni dövlətlərə, yeni dinlərə zəmin yaradan bir siyasətdir. Məhz bu baxımdan Kürdistan dövlətinin yaradılmasını sionist nəzarəti altında olan Qərb dövlətləri dəstəkləməkdədir. Bölgədəki tək fərqli dövlət olmaqdan qurtulacaq İsrail çoxmillətli, çoxmədəniyyətli bir ortamdan doğacaq Konfederal bir düzən içərisində özünü daha təhlükəsiz və rahat hiss edəcəkdir.
Həmin siyasətini gerçəkləşdirmək üçün İsrail İraq, Suriya, Türkiyə, İran, eləcə də Azərbaycan ərazilərində yaşayan kürdlərdən istifadə edir. İsrailin fərqli dinə malik bir dövlət olaraq Yaxın Şərqdə qalması və yaşaya bilməsinin qarantı kimi yeni bir düzənin yaradılmasının zəruriliyi Şimali İraq kürd dövlətinin meydana çıxması ilə nəticələndi. 1960-cı ildən etibarən Mossad lideri Mer Amitin rəhbərliyi ilə İraq dövlətinə qarşı müxalif olan kürdlərə dəstək verməyə başladı. İraq Kürdistandakı kürd lideri Mola Mustafa Bərzani və Küniran Əli Bəqih Xan ilə gizlicə görüş keçirildi və bu zamandan etibarən İsrail İraq Kürdistanını silahlandırdı. İsrail hər ay İraq Kürdüstanına 50 min dollar yardım yolladı. İsrail xarici işlər nazirliyinin 1982-ci ildə yaydığı raportda bu dövlətin Şimali İraq siyasəti haqqında aydın bilgi verilir. Həmin rapordta İraqın bölünməsi və müstəqil Kürdistan dövlətinin qurulması zərurəti açıqlanır. Beləliklə, ABŞ-ın İraqı işğal etməsi və İraqda müstəqil Kürd dövlətinin yaradılması məhz İsrailin yaşaya bilməsi və güclənməsi məqsədilə həyata keçirilmişdir; bu ABŞ mərkəzli Yaxın Şərq siyasətinin “Yeni Dünya Düzəni” adlanan və hal-hazırda Şərqdə hərbi işğallar formasında həyata keçirilən layihənin tərkib hissəsidir. ABŞ-İsrail cütlüyünün “Yeni Dünya Düzəni” siyasəti nəticəsində İraqın Kərkük-Mosul-Ərbil kimi türkman torpaqları üzərində qurulmuş Kürd dövləti Azərbaycanın və İranın da gələcəyinə təhlükə yaradır. Kürd dövləti İsrail üçün İrana, eləcə də şiələrə qarşı bir meydan rolunu da oynacaqdır.
Çoxetnosluluğu və çoxkültürlüyü əsas tutan Yeni Dünya Düzəni siyasəti Birinci Dünya Müharibəsindən sonra yaranmış sərhədləri qəbul etmir, o zaman qurulmuş dövlətlərin daha da parçalanması, yeni çoxkültürlü siyasi quruluşların gündəmə gəlməsini hədəf alır. İsrail dövlətinin varlığı və siyasəti də məhz Yeni Dünya Düzəninin qurulmasına hesablanmışdır. Yeni Dünya Düzəni projesi əsasında qurulacaq Yaxın Şərq əslində Böyük İsrail mərkəzli federasiya deməkdir və Qlobal Prediktor müasir beynəlxalq münasibətləri də bu müstəvidə qurmağa çalışır.
Hal-hazırda müstəqil kürd dövləti məsələsi İsrail xarici siyasətində ən çox müzakirə olunan mövzulardandır. Yəhudi siyasi xadimləri kürdlər haqqında yüksək fikirdədirlər. İsrail dövlət rəsmiləri yeni yaranmış Kürdistan dövlətinə böyük ümidlərlə baxırlar və kürdlər barəsində heyranlıqla danışırlar. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu müstəqil kürd dövlətinin yaradılmasının məqsədəuyğunluğunu dilə gətirmişdir: “Kürdlər- siyasi mötədilliyini və öz dövlətinə malik olmağa layiqliliyini sübut etmiş döyüşçü xalqdır. Beynəlxalq koalisiya ölkələri regionda kürd dövlətinin ərsəyə gəlməsinə çalışmalıdırlar. Regionda Əl-Kaidə və İŞİD at oynadır, İranın dəstəyi ilə şiələr zorakılıq törədirlər. Belə bir şəraitdə Beynəlxalq koalisiya kürdlərə dəstək verməlidir və onlara öz dövlətlərini qurmağa şərait yaratmalıdır”. 2007-2014-cü illərdə İsrail prezidenti olmuş Şimon Peres: “Kürdlər artıq demokratik və müstəqil dövlət yaratmışlar”. İsrail Xarici İşlər Naziri Aviqdor Liberman: “İraq gözümüzün qabağında dağılır və müstəqil kürd dövlətinin yaranması qaçılmazdır”. Amerika-İsrail komitəsinin ictimai əlaqələr üzrə icraçı direktoru Morris Amitay: “Kürdlər heç vaxt İsrailə qarşı çıxmayıblar. İsraillilər kürdlərlə olan dostluğu yüksək qiymətləndirirlər”. İsrailin BMT-dəki daimi nümayəndəsi Ron Prosor: “Kürdlər beynəlxalq qüvvələrin dəstəyini almağa və müstəqil olmağa layiqdirlər”. İsrailin ədliyyə naziri Aelet Şaked: “Ərazisində yaranmış dövlətlərin sərhədlərini yüz illər qabaq avropalıların müəyyənləşdirdiyi Yaxın Şərq gözümüzün qabağında dağılmaqdadır. İsrail üçün ən xeyirli müttəfiq vaxtı ilə yəhudi xalqının çarpışdığı kimi, öz dövləti uğrunda mübarizə aparan kürd xalqıdır. Kürdlər- sülh axtaran demokratik xalqdır. Regionda yaranmış vəziyyət oxşar tarixi, qarşılıqlı hörməti və ümumi siyası maraqları olan iki xalqın yaxınlaşması üçün gözəl şərait yaradır”. Knessetin rusdilli deputatı, “Sionist düşərgəsi” blokunun üzvü Kseniya Svetlova: “İsrail Türkiyədə, eləcə də digər ölkələrdə yaşayan kürdlərlə əlaqələri sürətləndirməlidir. İraqda kürdlərin de-fakto dövlətləri var, Suriyada avtonomiya uğrunda mübarizə gedir. Bu, Yaxın Şərqdə islam ekstremizminə yoluxmayan yeganə qrupdur. Kürdlərin çoxu İsrailə heyranlıqla baxırlar. Onlar hesab edirlər ki, yəhudilərin əcdadı olan Avraam müasir İraq Kürdistanı ərazisində doğulmuş və böyümüşdür. Ümidvaram ki, tezliklə Knessetə İraqdan kürd deputatları qrupunu dəvət edə bilərəm. Xatırladım ki, İsrail kürdlərlə hələ 60-cı illərdən tarixi (eləcə də gizli) əlaqələr saxlayır”. İsrail hərbi müxbiri Alon Ben-Devid: “İraq, Suriya və Türkiyə torpaqlarını əhatə edəcək Kürd dövləti İsrail üçün ideal müttəfiqdir”. Terrorizmin Öyrənilməsi İnformasiya Mərkəzinin direktoru general Ravin Erlix: “Sünni cihadçılarının hərbi təhlükəsi qarşısında İsrailin kürdlərdən başqa güvənəcəyi başqa qüvvə yoxdur. Kürd döyüşçülərinin əməlləri İraq və Suriyanın şimalında kürd dövlətinin yaradılmasının vacibliyinə dəlalət edir”. İsrailin ABŞ-dakı hərbi attaşesi Doktor Lourens a.Franklin: “İsrail kimi Kürdistan da qonşu dövlətlərə nisbətən daha demokratikdir. İsrail kimi Kürdistan da onun məhvinə çalışan düşmənlərlə əhatə olunmuşdur. Kürdistan Qərbə meyllənmişdir. İsrail kimi Kürdistan da bütün dünya ona xəyanət etdiyi halda daxili tarazlığı gözləyir”. İsrailin Ümumi Təhlükəsizlik Xidmətinin keçmiş rəhbəri Avi Dixter: “İsrail İraq kürdlərini müstəqil kürd dövləti yaratmaq məqsədilə dəstəkləyir. Tel-Əviv hələ 1970-ci illərdən bu məqsədi güdür”.
Kürdlər və israillilər arasında “maraqların toqquşmasının müşahidə olunduğunu” və “hər iki xalqın təbii müttəfiqlər” olduğunu Kürdistan Demokratik Partiyasının nümayəndələri də qeyd edirlər: “Təəssüf ki bu vaxta qədər taktiki plan faktoru kürd-yəhudi əlaqələrindəki potensiyanı hərtərəfli şəkildə realizasiya etməyə imkan verməmişdi”. İsrail kəşfiyyatının Yaxın Şərqdəki bir çox terror təşkilatlarıı kimi PKK-nı da dəstəkləməsi ekspertlər tərəfindən dəfələrlə səsləndirilib. İraq kürdləri ilə əlaqələri baş nazir Levi Eşkolun tapşırığı ilə Mossad əməkdaşı David Kimxe həyata keçirirdi. David Kimxe kürd lideri Mustafa Bərzani ilə görüşdükdən sonra İsrail kürdlərə hərbi yardım etməyə başlamışdır. Mustafa Bərzani kürd siyasi xadimi Mahmud Osmanla birlikdə danışıqlar üçün İsrailə səfər etmişdir. Hərbi dəstək almaqdan əlavə, Mustafa Bərzani İsrail vasitəsilə ABŞ ilə də əlaqələr qurmağa çalışmışdır. ABŞ-ın “The Nyu Maqazine” nəşri məlumat vermişdir ki, İsrail kəşfiyyatı İran, Suriya və İraqın kürdlər yaşayan rayonlarında aktiv şəkildə iş aparır və həmin dövlətlərin fəaliyyətini destabilizasiya edən gizli əməliyyatları məhz kürdlərin əli ilə həyata keçirir. İsrail instruktorları yeni yaranmış Kürdistan Muxtar Respublikasında kürd xüsusi təyinatlı dəstələri hazırlayaraq, onları buradan Suriya və İran ərazilərinə terror əməliyyatları həyata keçirməyə yollayırlar. İsrailin İraq Kürdistanında hazırladığı təsir agentləri və təlimatçılar qonşu ölkələrin kürdləri ilə aktiv şəkildə əlaqəyə çıxırlar. Nəşr xəbər vermişdir ki, İsrail kommandosları kürd dəstələrinin müşayiəti ilə atom obyektlərinin yerləşdiyi məntəqələri öyrənmək üçün İran əraziilərinə soxulurlar. İsrail kürdlərin köməyi ilə agentura şəbəkəsi yaradır, İran, İraq və Suriyada “göz və qulaqlara malik olur”. İsrailin hazırladığı kürd speçnazından İraqda sünni və şiə ruhani liderlərinin öldürülməsi, eləcə də qonşu ölkələrdə kəşfiyyat məlumatları toplamaq üçün istifadə edilir. İsrail ilə əlaqəli olan kürd siyasətçiləri region ölkələrinin müxalifət düşərgələrində sıx şəkildə yer alırlar. İsrail sayı 75 minə yaxın olan Peşmərqə terror qruplaşmasından öz siyasi rəqibləri ilə mübarizədə istifadə etmək niyyətindədir. Mossad agentləri kürd biznesmenləri adı altında müsəlman ölkələrinə daxil olurlar. İraqın şimalında israilli instruktorların və ordu zabitlərinin fəaliyyət göstərdiklərini və onların kürd hərbçilərinin hazırlanması ilə məşğul olduqlarını İsrailin “Ediot Axronot” qəzeti də yazmışdır. Qəzetin 1 dekabr 2005-ci il tarixdə dərc olunmuş tədqiqat materialında göstərilir ki, İsrailin elit kəşfiyyat orqanlarının onlarla əməkdaşı Cənubi Kürdistan ərazisindəki gizli bazada kürd həbçilərinə məşqlər keçirlər. Qəzet həmin məşqlərdən fotoşəkillər də dərc etmişdir. Məqalədə o da göstərilir ki, İsrail mütəxəssisləri və şirkətləri Kürdistan dövlətinin hərbi, kəşfiyyat və digər infrastrukturların yaradılmasında fəal iştirak edirlər. İraqdakı böyük şirkətlərdən birinə Mossadın yüksək rütbəli zabiti başçılıq edir. İsrail şirkətləri Kürdistanın mühim dövlət layihələrini həyata keçirirlər. Ərbil şəhərində aeroportun tikilməsi, Kürdistan dövlətinin rabitə və kommunikasiya xətlərinin qurulması işlərini də israillilər görmüşlər.
İsrailin İraqa olan marağı ərəb dünyasının vacib məntəqələrindən olan bu ölkədə ictimai-siyasi vəziyyətə nəzarət etmək, antiİsrail təmayüllərin qarşısını almaq, eləcə də ölkənin təbii sərvətlərini ələ keçirmək istəkləri ilə bağlıdır. İşğalçı sionist rejiminin başqa dövlətlərdəki və regionlardakı ictimai hadisələrə müdaxilə etməsinin əsas motivi öz mənfəətinə zərər verə biləcək dəyişikliklərin qarşısını almaq üçün hadisələrə istiqamət verməkdir. İsrail 1960-cı ildən üzü bəri ərəb dünyası ilə bağlı “periferiya doktrinası”nı tətbiq etməkdədir. Həmin doktrinaya əsasən, İsrail qeyri-ərəb ölkələri ilə xeyirli münasibətlər qurmalı və region xalqlarının separatçı strukturlarına dəstək verməlidir. İsrail və ABŞ regionda özləri üçün yeni strateji məntəqə yaratmaq əzmindədirlər. Bölgədə kürd zolağı yaratmağı qarşısına məqsəd qoyan tandem İran, İraq, Suriya və Türkiyədə yaşayan kürdləri öz radikal siyasətlərinin əsas hissəsinə çeviriblər. II Dünya Müharibəsindən sonra Yaxın Şərqin ədalətsiz tərzdə formalaşdırılması və problemin qorxulu hal almasının bu günə qədər davam etməsinin baiskarı İsrail və ABŞ-dır. Kürd xalqını da yaxından maraqlandıran və “Ərəb Baharı” kimi tanınan dəyişikliklər “Böyük Şərq” proyektinin variasiyasıdır. “Ərəb Baharı”- dünyada siyasi oyun rejissorlarının onlara mane olan ölkələri birbaşa işğal etmək əvəzinə, həmin ölkələrdə daxili dinamikliyi qabağa çıxarmaq üçün hazırlanmış yeni bir əməliyyatıdır. Yəni, “Böyük Şərq” proyekti hələ qüvvədədir, yalnız tətbiq forması dəyişib.
1991-ci ildə 36-cı paraleldən şimalda “təhlükəsizlik zonası”nın yaradılması İraqın şimal ərazilərində amerikanların nəzərdə tutduğu “ikinci İsrail”in təşəkkülü üçün zəmin hazırlandı. “İkinci İsrail” ifadəsinə kürd lideri, Kürdistan Fəhlə Pariyasının (PKK) rəhbəri olmuş Abdulla Ocalanın nitqlərində də rast gəlinir. Təsadüfi deyil ki, bir çox İran siyasətçiləri də İsrailin dəstəyi və aktiv iştirakı ilə ərsəyə gəlmiş Kürdistan dövlətini “ikinci İsrail” adlandırırlar. İraq Kürdistanında tez-tez belə mülahizələr eşidilir: “Amerikanlar bu vaxta kimi Yaxın Şərqdə cəmi bir demokratik müttəfiqə- İsarilə malik idilər, indi artıq amerikanların ikinci demokratik müttəfiqi var”. Amerikanlar əlaltıları olan Kürdistan dövlətindən öz maraqları çərçivəsində istifadə edirlər. ABŞ və İsrail yeni yaranmış Kürdistan dövlətinə milli iqtisadiyyatı qurmaqda, demokratik siyasi sistem yaratmaqda və ətraf dövlətlərdən “qorunmaqda” köməklik göstərir. Kürdistan rəsmiləri də sionist dəst-xəttinin və İsrailə muzdurluq etməyin onların dövlətçiliyinə problemlər yaradacağını və kürdləri ətraf xalqlarla üz-üzə qoyacağını anlayaraq öz ağaları ilə daha masştablı şəkildə inteqrasiya olunmağa çalışırlar.
ABŞ-ın İraqı işğalı kürdlərin siyasi və hüquqi status əldə etməsinə qəyyumluq etmiş oldu. Deyilənlərə fakt kimi Suriyada baş verən proseslərlə əlaqədar bu regionda Kürdistan zolağının yaradılması üçün münbit şəraitin yaradılmasıdır. Bölgədə baş verən zidiyyətlərdən istifadə edən Qərb gücləri kürdlərin öz müqəddəratını təyin etmək üçün şərtlər yaratdılar. Bu şərtləri kim, niyə yaratdı kimi sualları başqaları soruşsa da, kürd seqmentinin bu sualı soruşmaq həvəsi yoxdur. İraq kürdləri İsrailə və yəhudilərə heyranlıqla baxırlar. Kürd ziyalıları və elitası israilliləri yamsılayır və vəsf edirlər. Kürdistan sakinləri İsraili regionun Avropası sayırlar və öz ölkələrinin İsrailə inteqrasiyasını arzulayırlar. İsraildə 300 minə yaxın kürd yaşayır və onlar iudazm dininə sitayiş edirlər. 2001-ci ildə İsrail, Almaniya və Hindistan alimlərinin birgə tədqiqatları zamanı yəhudi və kürd xalqlarının eyni kökdən olması üzə çıxarkən Kürdistan əhalisinin sevincinin həddi-hüdudi yox idi. “Allahın seçilmiş xalqı” ilə əmioğlu olması xəbəri Kürdistan əhlinə qol-qanad verib, yeni zəfərlərə və torpaq iddialarına ruhlandırmışdır.
İsrailli jurnalist Set Françman bildirir ki, müharibənin qızğın çağında Kürdistana səyahət etməyə təhlükəli hesab edirdim, lakin mənə dedilər ki, kürdlər yəhudilərə sevgi ilə yanaşırlar və İsrailə böyük ümidlər bəsləyirlər. Peşmərqə döyüşçüləri 1960-cı illərdə Səddam Hüseynə qarşı mübarizədə İsrailin onlara kömək etməsindən jurnalistə ağızdolusu danışıblar. Məlum olmuşdur ki, Peşmərqə döyüşçülərinin bir çoxu İsraildə hərbi təlim keçmişlər və yəhudi zabitləri Kürdistan dağlarındakı bazalarda kürd əsgərlərinin hərbi hazırlığı ilə məşğul olurlar. Jurnalistin sözlərinə görə, kürdlər İsrailə isti yanaşırlar və bu ölkəni özlərinə dayaq hesab edirlər. “Yəhudilər bizim əmimiz oğludur”- kürdlər bildirmişlər. Ərbildə yaşayan kürd professoru jurnalistə demişdir: “Müsəlman ölkələrin çoxunda yəhudilərə silah gəzdirmək qadağan olunub və onlar üzərində fərqləndirici yəhudi nişanı olan paltarlar geyinməlidirlər, amma bizdə Kürdistanda yəhudilər azaddırlar və bizim kimi silah gəzdirə bilərlər”. Kürd zabitlərindən biri bildirmişdir: “İsrail daima düşmənlərlə çarpışan qəhrəman ölkədir. Biz daima öz müstəqilliyimiz uğrunda çarpışdığımız kimi, İsrail də mütamadi müharibələr aparır”. Kürdistan Vətənpərvər İttifaqından olan keçmiş hökumət naziri isə demişdir ki, Kürdistanda heç bir antisemit təbliğat yoxdur və kürdlər İsraili sevir. Set Françman Ərbilin kitab dükanlarında yəhudiliklə bağlı üstündə David ulduzu olan kitablara, hətta İsrailin dövlət xadimi, sionist rejimin yaradıcılarından Qolda Meirin bioqrafiyasına da rast gəlmişdir.
“Avrasiya tarixinin bəzi aspektləri”kitabından
Комментариев нет:
Отправить комментарий