Ölüm dodağında tasarılanmış gülüş

Kiyan Xiyavla söyləşi              
Danışığı aparan: Zaman Paşazadə

Zaman Paşazadə:sevimli Kiyan öncə vaxtınızı ayırıb və bu söyləşiyə qoyduğunuza görə sizdən təşəkkür edirik. Və umuruq bizim bu sıra müsahibələr ki Üçlük olaraq bir sıra ədəbiyyatımızın tanış simalarından oxucularımıza sunacağıq hamının ürəyıncəolsun.
İlk sual olaraq (bəlkə də bu sual bir az şablonlaşmış da olsun ama bəlkə də elə bu şablonluğun səbəbi də elə önəmli olduğundandır);
Sayın Kiyan! Genəl olaraq ədəbiyyat və özəl olaraq şeiri sizin tanımınızda bilmək istərdik-sizin tanımınızda şeir nə dir?
Kiyan Xiyav:təşəkkürə gərək yox sevəgili Zaman!Vaxtım çox da sandığınca dəyərli deyil. Onsuz da mənim hər zaman sənə vaxtım olub da vardır.Ancaq soruna gəldikdə, doğrudur.Bu, artiqaöz dediyin kimi şablonlaşmış bir sorudur.Genəlliklə şablonlaşmış bir sorunun şablonlaşmış da bir yanıtı olur.Ədəbiyyat bir çox baxış açısından, çoxu da fantastık olaraq tanımlanmışdır.
Məncə ədəbiyyat bunların hamısıdır da hankısısa deyil.Ədəbiyyat hamımız bildiyiımiz kimi qarşıt ilişkilərdən yaranıb, çeşid uyqarlıqlar arasında yaxın- yaxın ilgilər törədən bir sıra yazılı ürünlərin toplusudur.Ancaq ədəbiyyat necə bir sənətdirsə, onda bizi ilgiləndirib maraqlandıran nə lər vardırsa, onla bağlı bu akademik tanımları nədənsə sevib bəyənmək olmur.Anlamı daha açıq bir deyişlə desəm, ədəbiyyat mənim üçün bu akademik tanımlar deyil, öyülməyən, deyilmə yən bütün çəlişkiləriylə bütün nəsnədir.Ortalıqda şeir və ədəbiyyatdan çox tanımlama var. Bunları indı birər- birər sıraya düzmək çətin işdir.Məncə bugün şeir artıq tanımlanmır, üstəlık öz içərdiyi qonuları çeşid iməgə- siməgələr, yoxsa başqa mutıvlər, başqa elemanlarıyla tanımlayır.Bunla belə mənim üçün şeir və ədəbiyyat duyğuyla düşüncə ovçuluğudur. Demək nə sə də bir az duyğu, bir az düşüncə varsa, kimsənin yiyələnə bilmədiyi, kimsənin önləyə bilmədiyi, bütün sevinc- kədəriylə bir mahnı kimi gözəldir. Bu mahnı, Jan pol Sartrın demişi "hamıdan hamı üçün"dür.Hamıdan hamı üçün deyilir.Hamıdan hamı üçün yazılır da oxunur.Şeirlə bağlı çox anlayışlar ortada var. Öncə lər şeirə tanrı elçisinin söz- söyü kimi baxanlar da olmuş.Platonsa bu söz- söyü həzyan deyə adlandırmışdır. Şeiri özünə gəlir qaynağı kimi bir iş edənlər də azolmamışdır. Bu işə baş qal olsun deyə girişənlər də var. Neçə il öncə idmançının birinə, futboldan başqa da bir iş görürsənmi deyə sorduqda, hərdən bir şeir də yazıram demişdi. İndi bunları sənə dedikdə şeir yazmağımdan ükünüb, trapistlər kimi sonsuz bir səssizliyə qapılmaq istə yırm desm, inan! Məncə şeir deyilə bıln bir söz sənətidir.Bir duyğu, bir düşüncə kükərə yışı.Daha doğrusu tinin gərgınliyindən yaranan bir düzən.Şeir dediyin, çevrə də olan olayların yaratdığı effektlərin imgəsidir.Demək bütün şeirlər nə lərinsə etgisi altında yazılır.Yazılanlarınsa kəsin bir anlamı var. Bu anlam dil aracıyla başqalarına yetirilir.Demək bir tür şeiri dil oluşdurur.Buna qarşı şeir də dili gəlişdirir.Bir düzən pozulur, başqa bir düzən yaranır.Əskilərimiz nə demiş burada?Bir dağ yıxılmasa bir dərə dolmaz.Ancaq məncə şeir dilin düzə nini pozmur, qolayca hankısa bir şeir yaransın deyə, dil öz düzə nini pozur.Kimi anlar dil bir başa imgə rolunu oynayır.Şeir elemanlarinin içındəsə imgənin rolu ən önəmli roldur.Əskilərdən bəri şeir oxucuları, imgələri, açıq- saçıq gerçək söyləyişlərdən üstün tutmuşlar. Bizlər bunu dansaq da, öz- özlüyündə danılmaz bir qonudur bu. Şeirlə bağlı başqa- başqa quramlar, başqa- başqa tanımlar, övgülər, sözlər də var, ancaq şeiri mənim tanımımda bilmək istərsənsə, şeir mənim üçün, içində yaşayıb öləcəyim acun kimi, qarşıt fenomenlər yatağı, çəlişkili bir anlayışdır. Sankı özündə bambaşqa bir kontrast daşıyır.Bir yandan yaşam, bir yandan da ölüm doğuran bir sənət. Hələlik bu!...
Zaman Paşazadə:siz nəsil ədəbiyyatçılarla yeni nəsilin aralarında nələr dəyişib və nələr yerindəcə durur, bu günün şeirini necə dəyərləndirirsiz?
Kiyan Xiyav:nəsillərin ortasında bir çox nəsələrin dəyişilə bilməsi doğaldır. İnsan yaşadığı zamanla irəliləyir.Zamansa anbaşı dəyişimdədir.İkı nəsilin arasında yerindəcə durub- durmayan nəsələrində olduğu yenə doğaldır.Bütün nəsnələr ödbaşı öz yeri, öz qonumunu dəyişməkdədirlər.İnsan və onun doğulduğu ölkə, yaşadığı toplumda günbaşı çeşid dəyişikliklərlə üzləşməkdədir.Dəqiqə- dəqiqə, saniyə saniyə türlü alanlarda çoxalan texniklər, və ənayın bir tovla daha gəlişəməyə doğəru gedən teknoloji bu sözümə gün kimi aydın qanıtdır. Gör bizim yaşadığımız ölkə də, çox demirəm, onbeş- iyirmi il öncəylə bugünün yaşam quralları necə, nə sayda bir- birlərindən ayrıqdır?! Bu ayrıqlığı danmaq olarmı? Bax, öylə sənlə mənim bu mobaylımız yoxsa bilgisayarımız onbeş il öncə bizlərdə varmıydı?Bizlər gənc ikən bunları görmədik.Toplumsal durumumuz da yaxşı deyildi. Yoxsulluğu da bütün bunlara çarp! Şəhər başı yazdığı bir şeir, bir düz yazını başqasıyla necə paylaşacağını bilməyən üç- dörd türkcə yazan vardı.Bir qəzet yoxsa dərgidə basılmaq üçün bir səhifə kağız günlərcə yollar didərəgini olardı.Ayda, ildə Təbrizdə qurulan bir dərnəyə qatılmaq üçün çeşid çətinliklərlə üzləşirdik.Əlimiz istədiyimiz bitiklərə çatmırdı.Dünya ədəbiyyatını genəlliklə farsların çevirisində oxuyurduq.İstədiyinin bir başqa, əldə etdiklərinin də bir başqa olması, inan, çətin işdir.Başqa qardaş ölkələrinin də türkcə yapıtlarının çoxraq farscasını görə bilirdik.Mənim ən yaxın dostum yalnız bir qoraza radiyo idi.Yazdığımı oxumağa bir kimsə belə bulmurdum.Alqış- malqış da yaşam boyu görmədik.Hankısa bir şeiri yazıb bitirincə bir təpəmədə yüz qapaz duyulurdu.Nədənsə biz yaşadığımız yerlərdə şairlik başa qaxıncdır, üzə toxunc. Ancaq indisə bir az durum ayrıqdır. Yeni nəsil bunca ağırlıq çəkmirlər.Bu, çox sevindirici bir durumdur.İndı elektronik bir tapanaq yoxsa bir S M S aracıyla bir çox işləri qolayca öz yerinə qoymaq olur.İndı ikı- üç kiliklə istənilən bitikləri, yazqaları, istə diyin bir formətdə əldə edə bilirsən.Bizim üçün zaman sankı birdən birə dəyişdi.Gecə yatdıq, erkən bambaşqa bir dünyayla tanışdıq.Birdən birə sanal dünya bütün nəsnələri öz qanadlarının altına aldı. Bu gün teknolojik dəyişikliklərlə bir yerdə,habelə insanların kültürəl yaşamında da çox böyük dəyişikliklərin olduğu göz önündə dir. Nəsillər get- gedə çeşid qonularda çeşid yeniliklər əldə edirlər. Bunları öyrənmək gərək! Yozmaq, qavramaq gərək! İndi yozub qavramağı Kiyan Xiyav başarmasa da, bunu başaranlar az deyildirlər. Hankısa bir yeniliyin, hankısa bir gəlişmənın sağlanması, bu öyrənişlərlə bu qavrayışları pozitiv şəkildə yaşamın iç qatlarına keçirməkdən asılıdır. Məncə bütün bu quralları yaşanan bir zamana yükləməkədə bütün nəsillərin öz rolları var. Ancaq bizdə, üçüncü dünya insanları olaraq, zaman sankı başqa bir anlayışdır.Nə dənsə bizlər əski bir zamanı söküb dağıtmayınca hankısa yeni bir zamana varmaq istə mirik.Bütün insanlar bir tür yenilik axtarırlar.Ancaq bizdə olan yenilik axtarmaq qonusu, örnəyin batılılarda olanlarla ayrıqdır.Fransanın modern şairiBudlerin bu qonuda aforizmcə gözəl bir poetik tümcəsi vardır. O, "yenilik axtarmaq, barmaqların altında sökülüb dağılan zamandan başqa deyildir" deyir. Öncə dediyim kimi bir zamanı yeniliyə uğratmaq, o zamanda yaşayan bütün nəsillərin boynunadır.Ancaq üzgünlüklə nəsillər bir çox yöndən bir- birindən ayrılırlar.Demək zaman öz yerində durmayıb dəyişildikcə, nəsillər də bir- birindən ayrı düşür.Bu ayrılıq tarixi gəlişdirir ancaq ortada yaranan, doldurulması çətin olan böyük bir uçuruma və insan ürəyinin başında böyük bir yaraya dönür.Bu yaranı sağaltmaq, bu yaranan böyük çatı doldurmaq, yalnız bir nəsilin deyil, bir zamanda yaşayan bütün nəsillərin üzərinə düşür.Genəldə iki çeşid nəsilin bir- biriyələ qarşı- qarşyıa dayanması bu ayrılıqdan irəli gəlir. Uzaq yerə getəmə yək! Örnəyin sən burada bu sorunla, bir tür məni yenilikdən ara açmış, sürəsi sovuşmuş, özünüsə yeni nəsildən sanıb sayıbsan. Mənimsə, səni bilmirəm, ortamızda bu ayrılığın yaranması ürək istəyim deyil.Məncə hardasa keçmişlə gələcəyin arasında bir körpü olmalıdır.Bu körpü qıl körpüsü belə olarsa yetər.Bizim nəsil öz şeir- ədəbiyyatını artıq yazıb yaratmış, hələ də yorulmadan yazıb yaratmaqdadırlar.Yeni nəsil də habelə yazıb yaradırlar. Bunların hərəsinin öz yeri, öz dəyə ri var. Mən şeirimizin gənc quşağını yetərincə oxumasam da gərəkincə oxuyuram. Bu şeirlərin kimisi gerçəkdən də seçilir.Onların içində olan ayrıcalıq aydınca göz önündə dir. Kimi şeirlərdə dilin olduqca yumuşalması güdülüb qorunur. Hankısa sözcüklərdə olan anlamın dərinləşəməsi bir yana, onları necə qullanmağa gözəl- gözəl çalışılır. Bu bizdən daha gənc şairlərdən kimiləri gerçəkdə çox başarılı və də uğurludurlar.Mən bunları oxumaqdan, sevməkdən çəkinmirəm.Bugün əskidən olan bir anlayışa daha da inanmaq olar.Başarının kökü, xolu, budağı, gənc nəsilin əllərindən dirçəlib boy atmağa başlar.Ədəbiyyatımızın daha da yeniliyini, daha da özgünlüyünü yeni nəsil qolayca sağlayıb ona bul- bul uğur qazandıra bilər.Bugünun də şeirində öylə dünənəki kimi qabarıq bir çəlişəkilik görünür.Ancaq tək də şeir deyil, bütün nəsnə ləri öz içərdiyi çəlişkisi üzündən tanımaq olar deyə, artıq bugünün şeiri daha çox tanınmağa dəyər deyə düşunürəm. Bugünün şeirində özəl yerləri olanlar az deyildir. Kimsə yeni ədəbiyyata böyük bir içdənliklə qulluq edərsə, kəsin bu alanda özünə özəl bir yer ayıracaq.Yeni nəsilin türkcə yazanları mənim üçün ödbaşi orjinal bir persona, gözəl bir insan olmuşlar.Bugün də artıq əskimiş illər kimi, ilgisi, marağı bir olub- olmayan şairlər, yazarlar, oxucular belə varsa, demək biz ölməmiş, hələ də varıq.Mənim yeni nəsilimizə olan umudum böyükdür.Bu arada çox gözəl, yadda qalan obrazlar yaradan şair- yazıçıları oxuduqca umudum öz qanadını daha da geniş açır.Bunların bir neçəsinin gələcəkədə daha seçilmiş, daha parlaq olacaqlarını quşqunmuram. Yeni nəsilin şeirində çatışmazlıq da az deyil, bu da ədəbiyyatın normallığıdır. Ancaq bunları araşdırıb aşılamağa yazıqlar olsun bizlərdə orjinal bir ələşdiriçi yoxdur, olsa da məncə yoxədərcə sindədir.Bu gün yazılan kimi şeirlər başqa bir dillə yazıla bilməzcə, başqa bir janra, başqa bir varyanta dəyişilə bilməzcə gözəldirlər.Bunları oxumamaq, sevəməmək, sevə bilməmək ən çətin işlərdəndir. Mənim bunca tovla gəlişib böyüyən şeirimizə və onların daha da böyük böyüyə cəkəlrinə inanmağım, məndə necə içdən olan bir sevinc törədir desəm, ola bilsin inanmayasan. Mən siz yeni nəsilin yazdıqlarına dərındən inanıram və vaxt bulub oxuduqca bura kimi varmadığım dadlara varıb da sevib sevinirəm.Bunla belə, "siz" lə "biz" in bir tür ayrılmayacağını umuram.Biz ancaq bir- birimizdən etgilənərək, bir- birimizi yardimlayaraq öz yaratdığımız körpülərdən keçə bilərık. Bunların yerinə yetirilməsi üçün birimizi o birimizdən üstün tutmamağımız, eşit olmağımız, bir- birimizlə çiyin- çiyinə yürüməyimiz, bir- birimizə əlimizdən gəlincə yaxşılıq etəməyimiz, bütün yaxşılıqların dalı sürə vardığımız gərəkır. Ancaq sən sorduğun bu soruda, "siz nəsil lə yeni nəsil" işəltəmişəsn.Görünür sənin baxışında bizlər yeni nəsil deyilik.Doğrusan.Ancaq yeni nəsil dediyin yeni bir kültürə yiyələnməlidir.Yeni kültürdəsə baxış açısı çox geniş olmalıdır.Sizlərin baxışınızda biz nəsil böylə deyiliksə, ən azından mənim üçün önmli bir sorun deyil.Təki burada bir sözü deməliyəm.Yeni kültürə yiyələ nənlər başqa kültürlərdə də denəməyə, öyərənəməyə, mənimsəməyə nəsələrin olduğunu bilmə lidirlər.Heç bir nəsil gerçəklərin hamısını bulmaqda uğurlu olmamış.Çeşid gerçəkliklər çeşid ödlərdə çeşid nəsillər əliylə bulunub üzə çixmişlar.Kəsin bütün nəsillərin hankısa uğraşılan işlərdə öz rolları var. Bu rolların hamısını bir yerdə danmaq adamı biliksizliyin ən qaranlıq nöqətələrinə aparıb çıxarar.İndi sən demişkən biz nəsilin də alıb alqıladığımız bir nəsələr var və kəsin siz örnəyin yeni nəsili maraqlandırmağa bizlərdə hankısa bir söz bulunar.Bax, öylə bu nə dəndən dolayı da bu an sən sorursan, mənsə bildiyimcə yanıtlayıram.Mənə qalsa, mən nəsilləri keçəmişə, çağdaşa, gələcəyə, yoxsa əski nəsillə yeni nəsilə bölmərəm.Kökündə mən nədənsə özümün belə hankısa keçəmiş bir nəsildən olduğumu sanmıram.Mənim anlayışımda yalnız bir nəsil ortada var. O da insan nəsilidir.İnsanın böyük nəsili yoxsa böyük insanlığın nəsili. Buna ideal bir anlayış kimi baxanlar da ola bilər. Ancaq bu haqda bizlərin aramızda yaranan çatdan qazanc qaynağı yaratmaq istəyənlər, sonunda da öz istədikləri kimi bizləri özümüzə qənim qılanlar ola bilərlər deyə düşünürəm. Genəldə iki çeşid nəsil öz bireyəsl davranışlarında da – bilərək yoxsa bilməyərəkədən – iki çeşid kültürə yiyələnirlər.Ancaq nəsillərin hamısının öz yeri, öz qonumu, öz dəyərı var. Nəsillər bir- birlərini gərəkincə alıb alqılamalıdırlar. Bu alqılayış kültürəl bir alqılayış olsa daha iyi! Kültürlər bir- birlərini bütünləşdirirlər deyə bir- birlərinə qənim deyillərdir. Nəsillərin bir- birləriylə dava- dalaşmaları, bir- birlərini yerli- yersiz aşağılatmaqları, onları bir- birinə qənim qılan hankısa orqanlarla bir tür barış deməkdir. Bunun isə qazancı kimlərin cib yoxsa əllərində toplaşıb qala biləcəyini öncə dedim. Özünü yeni bilən nəsil özündən öncə ki nəsili nədənsə sürəsı keçəmiş bir nəsil sayır.Keçəmiş məncə gömülə bilər ancaq bütünlüklə ölmür.Gələcəksə yaranacaq, ancaq hələ hankısa yaradıq deyil.Bunların ortasında çağdaş dayanır.Çağdaşınsa ayrı- ayrı nəsilləri bir- birlərinin durumunu yaxşıca analız edib, türlü yozum, türlü qavramlar yoluyla bir araya gəlməlidirlər. İndi burada sənlə mən bir- birimizdən ayrılarsaq, mən qolay- qolay içimdə daşa dönə bilərəm, sənsə qolay- qolay zamanın gərgin havasında buğlanıb yoxa çıxa bilrəsn. Ancaq bir- birimizi bütünləşdirmək yolunu bularsaq, sən məni öz nəslinin faktorlarıyla irəliyə doğrü yürüdə bilrəsn, mənsə öz nəslimin çevərəsini başarımca səni düşünməyə, sənə olduğun kimi özən göstərməyə yönəldə bilərəm. Sözüm bundan daha uzuna çəkəməsin! Bizlər bir- birimizə gərəkliyik.Demək bütün bir zamanda yaşayan nəsillər bir- birlərinə gərəklidirlər.İndi bizi bizə qənim qılmaq istəyənlər istər bunu duyub düşünsünlər, istər də duymayıb düşünməsinlər.Bu arada şeir- ədəbiyyat da bir bütünləşdirmək yoludur.Ən azından bizlər bu yolu özümüz istəyərkədən seçəmişik. Bu yoldan bir atdım belə cayarsaq, bütünlüklə itib batacağımızı kəsin bil!...
Zaman Paşazadə:sevimli Kiyan! Mən nəsilləri on illiklər ara olan genəl birbölgü açısından vurğulayıram və yeni dedikdə mütəlq yaradıcılıq keyfiyyəti yoxsa gündəm qonulara toxunan yaradıcılıq numunələrini nəzərə almamışam elə olduqda biz keçmişdə dünyanın hər bir nöqətəsində yazıb yaradan və böyük ədəbi axımların və əsərlərin banisi olan və bu günə dək axtarıcı düşüncələri qidalandıran insanların, əməyinə dönük çıxmış kimi oluruq demək olar siz bizimlə eyni zamanda bu durumu yaşayırsınız və dediyiniz kimi sizdə yeni teknolojilər çağını dənəməkdəsiniz əslində yenilik varsa bu yeniliyin sürəcində sizin ciddi huzurunuz olmuşdur. Amma mənim bu sorumun sizi ətraflı izahata gətirib çıxarmağına görə və bir tuşla iki nişan vurmağıma görə sevindim . Belə liklə nöbəti suala keçid alıram;
sevəgili Kiyan! Bildiyimizə görə sizin indiyə dək iki şeir toplunuz(Ölüm öpüşündə yanmış ləlk lər- Ah gözlərində doğulmaq) və bir ortaq şeir kitabınız(Bir ocaqda iki kül topası) bu tayda və bir şeir toplunuz isə(Sarı saatlar dənizində) o tayda çap olmuşdur, bunlara görə özünüzün fikirləriniz nədir? Gəlcəkdəki işlərinizdən və yeni çapa hazır kitablarınızdan danışın.Hikayə ədbyatına ayiddir yoxsa şeirdir?
Kiyan Xiyav:Doğrusan, sağ ol! Başqalarının əməyinə dönük çıxmaq kökündə doğrü- düzgün iş deyil. Biz keçmişlərimizi ələşdirəndə belə, onların qoyduğu əməyini danmadan, onları aşağılatmadan ələşdirməliyik.Bütün nəsillər, bütün düşüncələr, kültürlər, axınlar bir birlərinə etgi buraxırlar.Biz bunu danarsaq, nəyi nəyəsə, kimi kiməsə üstün tutmaqda aşırılığa yol vermiş olarıq.Öz yazıb yaydıqlarıma gəldikdə, Düzü çap olan kıtablarımın üstündə artıq düşünməyə çalışmıram.Sizlər gərəkincə məni oxumuş, oxumaqdasınız da.Sizlərə özüm öz yazıb yaydıqlarımla bağlı nə deyə bilərəm ki?!Bu işi şeir- kitabla uğraşmayanların yanında görmək daha yaxşı olar.Tutalım ki mən bu işdən də ödbaşı çəkinmişəm.Bir yazar, bir şair öz yazdıqları üstündə danışmasa yaxşıdır deyə inanıram.Məni sevib sayanlar, məndən yazılıb yayılan kitabları oxuyunca, mənim nə dən, necə, nə yazdığımı yaxşı bilirlər.Sevəməyib saymayanlarasa özümün nəsə deyəcəyim yersiz olar sanıram.Bunla belə, yazdıqlarım övladlarim kimidirlərdemiş hankısa yazar.Böylə dirsə mən də öz döllərimi doğuzdurub, böyüdüb topluma itələyirəm. Gərəkincə boya- başa çatmış bir dölü ard- ardına izlə mək işini doğrü- düzgün bir iş bilmirəm. Qoy varsınlar, demokratik bir şəkildə toplumda öz yaşayacaqları yaşamı sürsünlər, deyirəm.Sevilə bilmək özü böyük bir sənətdir deyə düşünməkdə yəm də.Kitablarımın da sevilməyə gücləri çatarsa seviləcəkələr, çatmazsa da sevilməyəcəkəlr.Önəmli olan ədəbiyyata bağlılıq, və onu daha gəlişdirməyə doğru çabalar, çalışmalardır.Ədəbiyyat mənim üçün acunda olan ən böyük dadlardandır.Bu dadı damağımdan yalnız ölüm çıxara biləcək.Mən qolayca yazmasam ölərəm deyə yazıram.Böyləsinə də yazdıqlarım indi iyirmı cildə yaxın olub.Əski illərdən bəri çapa hazır kitablarım çoxdur.Farscadan türkcəyə, ha belə türkcədən farscaya çevirilərim, minimal şeirlərim, latincədən köçürmələrim, monoloq- hikayələrim, poetik sayıqlamalarım, masa üstü yazılarım, və bir neçə başqa şeir toplularım.Bir də tanınmış şaır və yazar sayın Ruqəyyə xanım Kəbiriylə ortaq yazdığımız başqa mifik bir şeir toplusu.Demək bunlar çapa hazırdırlar ancaq bir sıra sorunlara görə hələlik çap olanağım çox azdır.Burada mücəvviz almaq sorunlarını düşünəndə, nə dənsə büsbütün umuddan umudsuzlanıram.Üstəlik tut ki bütün varlıq, yoxluğunla belə sevdiyin sevəgili qizin hankısa arabaya minmək istədyiyindən vaz keçdi, təkbaşına alınan bir aylıqla bilinmir su verən dama izogam saldırmaq, yoxsa həyətdə olan quyunu fazilaba qoşdurmaq yaxşımı, yoxsa kitab çıxarmaq?Daha doğərusu mənim pul- param da böylə işlərə yetmir.Kimi anlar alınan bir aylıqla xəstələnməyə belə haqqın çatmır. Qınayan bir kimsə varsa, buyursun büsbütun fayllarımı qulluğuna sunum, aparsın çap etsin!!! Bunla belə ikı kitabımı bu yaxınlarda irşad idarəsinə göndə rəcəyəm.Biri şeir toplusudur, "Bir dib otaq və real duyğular" adında. O biri iysə "Onun adı üç nüqətə dir" adlı hikayə- monoluq toplusu.
Zaman Paşazadə:Kiyan bəy! Bu günkü insan zaman tələbləri və modern dünyanın vaqt darlığını göz önünə alaraq minimalismə üz gətirir, daha mənzümələr və uzun poemalar demək olar yerini qısa ölçülü yaradıcılıqlara verir, sizcə sizin ortaq şeir kitabınız ki sayın yazar və şair dustumuz Ruqqəyyə xanım Kəbiri ilə ədəbi toplumumuza sunmuşsunuz və bildiyimizə görə başqa oxşar bir topluda mücəvviz sırasındadır, öz oxucusunu qazanmışdır? Məsələn mənim şeirdən bəkələnətim şeirin uzun olması deyil şeirin etkisinin uzun sürməsidir (əlbəttə bu mənim subyektiv fikrimdir) sizcə " Bir ocaqda iki kül topası" nəyi ilə fərqlənir?
Kiyan Xiyav:Haqlısan.Modern dünyada sankı hamının vaxt darlığı var. Öylə biri də mən özüm.Ancaq bunca vaxtını dar bilənlər ədəbiyyatla uğraşmayıb, başqa istəklər ardınca olsalar, daha yaxşıdır.Yoxsa vaxtı dar olanlar örnəyin neçə cilidlik bir rumanı oxumağa haradan vaxt bulacaqlar?! Məncə ədəbiyyatda bütün ürünlərin – uzun olur olsun, minimal olur olsun- öz yeri var.Bu kitabı yazanlar minimal şeirlər də az yazmayıblar. Biz bu kitabı yazmaqla özümüzü minimalizmdən ayırmaq istəməmişik.Ancaq bu arada özgür bir deyim biçəmiylə yazılan uzun poemalar da hələ ölməyib.Doğrudur, burada hankısa klasik bir dastanı öz əski varyantında oxumağa bir alışma var. Ancaq bunları yeni bir anlatıyla ortaya qoymağı nə dənsə üzeyəsəl oxucular hələ mənimsəyə bilmirlər. Bunla belə bir ocaqda iki kül topası az da olsa öz gərəkən oxucusunu qazanmışdır. Bu kitabın yayılmasından üç- dörd gün sonra sayın Mir Əli Seyyidsəlamtin Ruqəyyə xanım kəbiriyə etədiyi telefonda bu kitabı bitirməyincə əlindən yerə qoymamasını aşılaması, bir neçə gündən də sonra sayın Himəmt Şəhbazinin bu əsli- kərəm dastanından olan yeni anlatını olduğu kimi dəyərləndirməsi, bu kitabın necə yerli- yerində yazılmasına gözəl qanıtdır. Bu telefonlardan sonra bu kitabla bağlı məndə olan quşqular da aradan qaldırıldı. Tutalım ki bir neçə dost bu kitabı yarıyaca belə oxuya bilmədiklərindən deyiblər. Demək bu dostlar özləri bilmədən hankısa uzun bir yazınsal ürünu oxumaqdan üşəngən olduqlarını göstərmişlər.Doğrusu bu sözləri eşidəndə yalnız üzüldüm.Daha doğrusuonlarla birgə bu kitabı yazanlara da üzüldüm.Üzgünlüklə çevərəmizdə ədəbiyyata əyləncə kimi yanaşanlar az deyil. Kimiləri şeiri ağızlarında sankı saqqız çeynəyirlər.Ədəbiyyat bu sayaq gövşəmələrlə gəlişəməz, böyüməz, irəlilənəməz.Ədəbiyyatı oxumağa vaxt bulmayan ədəbiyyatçı qolayca ədəbiyyatı özünə oyuncaq edib, sonunda da ədəbiyyatın üz qarasına çevrilər.Böylə dirsə, çağımızda yaranan şeirdən üşəngən kimsələr özünü şeirçi sanmasalar yaxşıdır.Onsuz da mənə qalsaydı, bu kitabı oxumağı, ədəbiyyatla bir tür başları qal olsun deyə, yalnız bir uğraşı olsun deyə oğraşanlara önərməzdim. Bu sözlər bir yana dursun sevəgili zaman! Bizim yazdığımız bu kitabın sənə etəgi buraxıb buraxmaması bizdən asılı deyil.Ola bılsın sənin şeirdən olan bəkəlnətin başqasının bəkəlnətisiylə ayrıqdır.Biz dünya ədəbiyyatında da çeşid içərıklı uzun- uzadı poemalarin taniğiyiq."Məmləkətimdən insan mənzərələri"nədən tut, gəl "pantolonlu bulud"a kimi. Hələ bir çox bizim əlimiz çatmayan poemalar da var. Örnəyin ÇezarePavzenın "iş yorucudur" poeması. Bir ocaqda ikı kül topasının bölüm- bölüm yazıldığına daha başqa açıdan zillənmək gərək! Məncə oxucular – bu modern dünyada vaxt azlıqları olmasa! – bu kitabı bölüm- bölüm oxuyarsalar, sanılan kimi özlərini bunca üşəngən bulmazlar. Üstəlik başqa uzun şeirləri oxumaqdan da üşənməzlər. Kimi bu tip oxucuları mən öz adımdan suçlu saymıram ancaq. Bu kitab gerçəkdə mifik bir dastanın yenicə anlatısıdır.Mifolojisə bir başa səmbol dili olduğundan, əskidən çox gizli- gizəmli bir bilim olmuşdur. Professor doktorFizuli bayat, mıfolojını ulusal düşüncə lərin, ulusal tinlərin, və bütün uluslar özəlliklərinin ən ilkin qaynağı kimi dəyərləndirir. Doğrudan da böylə dir. Bizdə olan çeşid folklorun, incə sənətin, dil və ədəbiyyatın kökündə sankı hankısa bir mifik düşüncə dayanıb.Başqa sözlə bütün uyqarlıqların kökündə, hankısa bir mif toplusunun varlığı danılmazdır.Ancaq üzgünlüklə bizim oxucuların bir çoxu bu qonuyla yetərincə ilgilənmir, uğraşmırlar.Bir ocaqda ikı kül topası bir başa sevgi və onun bütün kateqoriyalarını içərən bir öyküdür.Bunu şeirsəl bir öykü yoxsa öyküsəl bir şeir kimi düşünmək olar.Bu kitabda xanım Kəbiriylə mən iki anlatı biçəmini bir tür düzənə salmaq üçün böyük bir enerji qoymuşuq.Bu sayaq şeirlərdə öykü temlərini də yansıtmaq gərək deyə bu işdə başarımızca çalışmışıq.Bu kitabda olan dayanaq obrazların öncə dən də Azərbaycanın mifik dastanlarında olduğu göz önündədır.Təki biz bu obrazları Rum və Yunanın mifik obrazlarıyla qarşılaşdırıb ölçərək, bunların arasında olan ortaq qonu, olay və anlamları düşünüb yeni bir anlatıyla ortaya qoymuşuq. Burada gedən Əsli- Kərmlə eşit,mifik dastanlarda olan adlarca dünyanın oxucu kütlələrini etgiləndirən "Şeyx Sənan- tərsa qızı, Romeo- juliyet, Osip mandleştam- Mariyana Tesve tayva" kimi adlar da olduqca düşündürücüdür.Üstəlık iki çeşid şairin – biri erkək, biri qadın- iki çeşid karakterin diliycə – yenə biri erkək, birisə qadın- bir sevəgi öyküsünü söyləmələri, söyləyışlərininsə necəliyiylə bağlı özəllikləri də danılmazdır. Bu kitab bu nədənlərdən dolayı başqa günümüzdə olan saysız klasık furmada yazılan uzun şeirlərdən fərqlə nır desm, tərs alınmasın umuram.Bundan artıq açıqlamaq bizim boynumuza deyil. Mən bunları çevrəmizdə olan çox üzeyəsl davranışlara görə az da olsa açıqladım da yerinə düşmüş olacaqlarını umuram. Ancaq bir dönə daha deyirəm, yazarlar öz yazdıqları üstündə danışmasalar yaxşıdır.Böyləliklə artıq tərs anlayışlara, neqativ baxışlara da yol verməmış olarlar.
Zaman Paşazadə:şeirlərinizin arasında şeirin yozumunda "ipək silah" deyə bir söz birləşəməsi var, sizin dünya görüşünüzdə hər bir kəs öz olanağından asılı olaraq döyüşdədir? Bəlkə də suvalı belə qoymalı idım: şeir sizin üçün döyüş aracı mı dır?
Kiyan Xiyav:yox, yalnız döyüşdə deyil, kimi anlar döyüşdə, kimi anlar da sevişdə dir. Bunlar ikisi də yaşamın saysız kateqoriyalarındandir. Yaşam təkəcə seviş- döyüşdən də olüşmur, biz bilib bilmədiyimiz, denəyib denəmədiyimiz başqa çeşid nəsələrdən də oluşur.Nə isə çox çəlişkili bir anlayışdır bu. Ancaq şeir mənim üçün yaşam boyu bütün nəsnə olmuşdur.Ara bir döyüş aracı kimi də onu qullanmışam.Gerçəkdə mən kimsəylə dərin bir döyüşdə deyiləm, olmamışam da.Şeir mənim üçün təkbaşına bir silah deyil, kimi anlar silaha çevriləndə də ipək cinsindən olur.İpək silahdan sıxılan qurşunlarsa qan boyalı olsa da, qurquşumdan tökülmüş olmur.onları qınlanmış bir payız narı kimi yeyib dadına da varmaq olar. Demək şeir mənim üçün etiklə estetikin etkin bir qarışımıdır.Kimi anlar kimilrinə nəyisə söyləmək istədiyim ancaq bir çox nədənlərdən dolayı açıq- saçıq söyləyə bilmədiyimi şeir aracıyla söyləmişəm.İndi şeir bütünlüklə döyüş aracım deyil desm, hardasa parnasın sənət üçün sənət quramını ortaya çəkəcəkəsn. Suç səndə də deyil, bu iş istəyıb istəmədən olur. Bu iki çeşid quramın dünyada olduqca aşırı yanlıları var. Mənsə artıq bu quramlardan yorulmuşun birisiyəm.Şeir aracmı, amacmı sorusu və bunlarla bağlı olan artıq əskimiş quramlar çox oynanmış aşıq kimi sürtülmüş, aydan çıxmışlar.Şeir ancaq şeirdən başqası deyil.Şeir yalnız özüdür. Bütün nəsnə ni içində də içərə bilər. Savaş aracı da olur, seviş aracı da.Kimi anlar arac olmadan belə yazılır.Mən özümü yalnız özümə anlatmaq istədiyim anlar, şeirim öz özünün düzənini tökür sankı. Burda daha şeir hankısa bir duyuru, hankısa bir gecə nin gizlicə yazılasından deyil, qolayca bir hörütdür. Öz iç faktorlarıyla yaranan sənətsəl bir hörüt. Burda daha arac deyil, öz özündə böyük bir amacdır.Kökündə nə aracdır, nə də amacdır da deyə bilərık.Filosofların hankısısa hardasa fəlsəfəni bir tür çalışqanlıq bilir, bizdə ədəbiyyatı bir tür çalışqanlıq saya bilərık. Ədəbiyyat da bir tür fəlsəfə kimi büsbütün anlayışlar, büsbütün fenomenlər üstündə düşünüb dada varma yatağı ola bilər. Yalnız və yalnız düşünmək, yazmaq, dada varmaq.Jan Pol Sartr bir başa hər şeyiöz üzərinə alan ədəbiyyatdan danışır, Dastayevskisə zindanda da bir başa düşünüb yazır. Çarlz bukuvskini hamı post modern bir şair adlandırıb, onu mültəzəm ədəbiyyata daxil bilməsələrdə, məncə onun "toplumun bir nümrəlı qənimi" öyküsü, bir başa mültəzəm ədəbiyyatdır. Bunları fakt gətirməkdənə demək istəyirəm, bilirmisən?Ədəbiyyatda qavrayış sınırları çox genişdir.Burada bütün anlayışlar nisbidir.Şeir və ədəbiyyatı bir çərçivəyə salıb, onu istənıln bir teori, bir quramda sıxıb sığışdırmaq olmaz.Şeir kimi anlar bir nə sələri üzərinə alır, kimi anlar da almır.Bu da onun nə içərdiyinə qalıb.İçərıklərsə çeşiddir, bir birlərindən ayrıdır, ayrıqdır. Mən mənə bir az gözəllik, bir az duyğu, bir az da düşüncə sunan, çeşid anlayışlar, çeşid fenomenlərin gerçək qonumunu mənə aşılayan, etika- estetikası yerli yerində olan, üstəlık tinimin alt qatlarına yürüyüb duran şeirlər yanlısyıyam. Hamısı bu!
Zaman Paşazadə:çox gözəl... Danışığı bir özəl soru ilə davam etmək istərdim; əziz Kiyan! Ölümdən qorxursunuzmu?
Kiyan Xiyav:Bütün insanların iç özündə qorxu var. Bu bir psikolojik durumdur. Mən mütəlq heç bir nəsədən qorxmuram deyən kimsələr yalan danışırlar yoxsa da çoban aldadan quşu kimi hankısa bir amac üzərindən bu sözü deyirlər.Ölüm, sözdə anlaşıla biləcək bir durum deyil. Bu qonuda çeşid quramsal bilimlərin ortaya qoyduğu anlayışlar bütünlüklə yanlış da ola bilər. İnsan yaşam boyu bütün nəsnəni gözləyir, ölümdən başqa.Ölümsə onun gözləri içındədir görə bilsə.Ölüm özünü anbaşı insana göstərib gedir. Təki bizlər bunu iç edə bilmirik. Bu acunda ölümsüz bir nəsə yoxdur.Bütün fenomenlər belə dəyişildikdə bir tür ölümə uğrayırlar. İnsan da başqa fenomenlər kimi anbaşı dəyişimdədir deyə inansaq, deməli burada sənlə danışan bu mən də ola bilsin illər öncə ölmüşdür. Ölülərsə ölümdən qorxmayan tək bir varlıqdırlar.Böylə liklə mən ölümdən qorxmuram.Ancaq indı ölümü bir qırağa qoy, bir gecə yarısı qaranlıq bir uramda biri birdən birə önümə atılıb hop da desə, bax, mən birisi qorxaram.Ancaq genəl yozumunda, ölümdən qorxmağın anlamı yoxdur.Bu anlamda, ölümdən qorxmaq ən üzeyəsl bir qorxudur.Bizlər inansaq da, inanmasaq da, ölüm acı bir gerçəkdir.Ölüm bütün acıların dadlısıdır, üstəlik bütün acılardan tək bir çıxış yoldur da.İnsan yaşamında, ölüm sorununu bir fişqiraq kimi önəmsiz edən dözüləsiolmayan çox ağır, acılı- ağrılı olaylar olur.Bu durumda insanın ölümdən başqa bir sevimlisi yoxdur. O da kimi anlar insanı yoxlamaz olur. Öz qıyıma qapılmaq da buradan başlanır sankı.Bu hallarda şairlik də öz qıyıma qapılmağın başqa üzüdür.Böylə bir şairlik Selanikdən moskovaya uzanan bir yaşama dönür. İyirmi səkkiz il dörd ay zindan cəzasına məhkum edilmək, baxanlar qurulu qərarıyla vətəndaşlıqdan çıxarılmaq və sona dək sürgüncə yaşamaq olur şaırlik. Fizulı üçün orta doğunun fələyını yandıran ah, Nəsimi üçün dar üstündə soyulan dəri, Marina tesve tayva üçün Praqdan yola buqaya gəlib özünə qıymaq, və genlliklə ölüm denəyimində yaşamaq olur şairlik.Ölüm üstündə danışmaq bu qolaylığa da deyil.Ölüm yolu bura kimi çözülməyən gizli- gizəmli bir yoldur.Öylə şairlik yolu da.Böylə dirsə, daha mən ölümün nəyindən qorxacağam, dostum?!Bütün yaşananların öləcəkəlri bir gün var. Mənim üçün də habelə.Və gəlməsin ogün, sənin üçün də. Təki hardasa birisinin fiqorundan acığımız gələndə, Allaha aciq getəməsin, gör nə təhərdir deyirik! Ölümün də məncə böylə bir fiqoru olmalıdır. O, Allaha acıq getəməsinlərin padişahıdır məncə. Mənim qolayca ölümün çirkinliyindən acığım gəlir və heç də birgün onun qoynunda yatacağımı sevmirəm.Yoxsa ölümün qorxusu yoxdur.Bizi yaşam gətirəndə hardan gəldiyimizi bilmədik.Ölümsə götürdüyü gün hara gedəcəyimizi indidən bilə bilmirik. Daha bunun nə qorxusu ola bilər?! Ancaq bir söz daha da deməsəm olmaz.Nazlı qizim məndən sonra nə acılar çəkə bilər deyə düşünəndə, bu tezliyə ölmək istəmirəm. Bu qızıl qızcığazın can alıcı sevgili gülüşlərini sürəklı görüm deyə, yaşamaqda Nuh peyəğəməbər rekordunu sındırmaq istəyirəm!...
Zaman Paşazadə:məncə haqlı olaraq bir sıraları şeirlərinizdə ölüm motivinin çoxluq təşəkil etəməsindən söz açırlar amma haqlı olmayaraq bu özəlliyi tək boyutlu qınayanlar da olmuşdur çünkü hər halda hər bir əsərin estetik dəyərlərini də görmək lazımdır Fransalı düşünr Gustav Lobun demişkən: "gülüş, ölünün də dodağında tasarılansa gözəldir", bu şeirləri ölümün dodağında tasarılanmış gülüş kimi də görmək olar məncə... Kiyan Xyav bu barədə necə düşünür?
Kiyan Xiyav:sən o öz dediyin bir sıraları haqlı bilib bilməməyində özgürsən. Ancaq bu heç də düz deyil.Mənim şeirlərimdə gedən motıvlərin çoxluğunu ölüm təşəkil etmir.Yalnız "Ölüm öpüşündə yanmış lələklər" toplusunda bu böylə olmuşdur.Bunu qınayanlar da hardasa öz baxış açılarından qınamışlar.Məncə bunlar ədəbiyyat işində normal haldır.Qınayan kimsələrə qınamayın da demək olmaz.Ancaq bir yazınsal üründə başqa elemanlara da zillənmək gərəkır. Bir şeirdə olan estetik dəyərləri qulaq ardına vurub, yalnız neqativ baxışlara qapılmaqla o şeirin varlığını bir dönəlik danıb yoxa çıxarmaq qolay iş deyil. Qarma- qarışıq sözlərlə hankısa bir motivi hankısa bir şairə yasaqlamaq, o şairin çeşid fenomenlərdən olan alıntılarını yasaqlamaq deməkdir.Şairin bir şeirə min bir parçası tökülür.onun bir parçası duyğu, bir parçası düşüncə, bir parçası kişisəl, bir parçasısa toplumsal alıntılar, denəmələr, və bambaşqa bir nəsələrdir. Bunların hər birisi şairə yasaqlanırsa, şairin bir bucağı boş qalacaq.Yalnız şair də deyil, bütün insanların bütün uzaylarda uçmağa, bütün sularda yuyunmağa, bütün ocaqların çevərəsində oturmağa haqqı çatır. Havayıca ortalığa buraxılan sözlərlə, daha gəlişmə, daha demokratiklşməyə doğru can atan şeir- ədəbiyyatın qol- qanadını hədələyıb, hankısa şairi vaxtlı- vaxtsız, yerli- yersiz, söz qonusu olub olmayan qara yaxmalarla qınamaq, olası iş deyil, olmasa da gərək! Hərənın öz qoxusu, öz boyası varkən, bütün çalarları olduğu kimi izləmək, başqa sözlə ploralizmin anlamlı gözəlliyini qoruyub üstün tutmaq, bütün ədəbiyyat demokrasiyasına özən göstərib mənimsəyənlərin təməl görəvı, və də ödəməsı gərəkən borcudur.Şair öz yazdığı dilin, öz yaşadığı toplumun yetişədirib boya- başa çatdırmasıdır.Mən ölməkdən yazıramsa, demək bu mənim dilimlə, toplumumla da bağlıdır. Bütün şairlərin duyğu- düşüncəsi toplumda olan gerçək faktların effektindən yaranırsa, deməlionların yazıb yaratdığı bütün ürünlər bir güzgü kimi toplumda olan acı- şirin olaylar, anlar, anılar və yalan- gerçəklikləri göstərib üzə çıxarır. Bunlarla yanaşı bütün şair- yazarın özünə özəl bir baxış açısı da var. Onların yazıb yayımladığı ürünlər qolayca toplumda olan gerçəklərin bu açıdan görünən görgüləridir.Başqa sözlə bütün şairlər öz baxış açısından topluma və insanlar ortasında olan ilgilər, davranışlara baxırsalar, onları oxuyub izləyənlər də bunları bir tür bilərəkdən oxuyub izləsələr, daha yaxşı olar.Yoxsa onların şeirlərindən alınan sıqnallar bunca tərsinə olarsa, ədəbiyyat alanında çox böyük bir olumsuzluğa yol verilmiş olar.Böylə də olarsa, bulduqlarımızdan çox itirdiklərimiz olacaq kəsin. Bizsə bundan dolayı nəsə qazanmadan bir çox nəsələri də utuzacağıq üstəlik.Bir şeirlə bağlı ortaya qoyulan neqativ baxışlardan qıraqda, o şeirin sevən oxucuları da azolmur deyə düşünməliyik. İndi mən bir soru sorum! Ölüm üstündə bir şeir yazmayan bir şair varmı?Bir də görürsən camal süreyyanın ağlına ölüm gəlincə, bir ağacın gövdəsinə sarılır.Təkcə şairlər də deyil, ölüm bütün insanların tasası, taluasasıdır.Nədənsə insan gənc ikən özünü ölümsüz sanır.Sonralarsa onun yaxın bir gələcəkdə gələ biləcəyini düşünür.Ancaq sən sandığın kimi mən çox da ölüm mutıvı üstündə düşünməkdə deyiləm.Hamılığa kimi anlar ölüm gəlir yoxsa gələcək deyirik.Mən də gəlir yoxsa gələcək deyə düşündüyümdə, olabilsin beş- on dəqiqəlik onu ən yaxınımda duyub düşünürəm.Bunla bağlı yazılan beş- altı şeirim də bu beş- on dəqiqələrin beyin- bəlləyimdə ürətdiyi duyğu- düşüncə lərin effektlərindən yarana bilər. Ölüm insan yaşamının ən danılmaz gerçəyidir, dostum! Ozanlar ozanı belə bu gerçəyı danmayıb."Qanı dediyim bəy ərənəlr?Dünya mənim deyənlər?Əcəl aldı, yer gizlədi.Fani dünya kimə qaldı?Gəlimli- gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya!"Deyib Dədə Qorqud da. İndiKiyan xiyavın beş- altı şeiri ölüm qonusunu içərirsə, gör nə sorunlar sıraya düzülürlər! Bax, dostum, mən öz yaşamımı yaşamasam da, yaşamışam deyirəm.Mən kiməsə, nə yəsə vurulub, nəyisə, kimisə sevdiyim an, ölmüşəm kimi olmuşam deyirəm.Çoxları gələcəyəm demiş də gəlməmiş.Ancaq ölüm yalan danışan deyil. O gələcəyəm demiş də, gələcəyi kəsindir. Hamının qapısında xıxacağam demiş, xıxacaq da.Təkbaşına bizi acı- ağrılardan qurtaracaq demiş, qurtaracaq da.Mənə niyə özünə qıyıb, öz- özünü qurtarmırsan deyə sora da bilrəsn. Mən ancaq insana –özüm olsam belə- bir yana, duvar dibində göyərən bir Bəbənəyi qoparmağa qıymıram. Yaşam necə acı- ağrılı olsa da, insan özünə qıymasa, ən azından özünə güc simgəsiola bilər. Artıq bir bəbənək də yaşamalıdır.Necə toxumunu tökmüş, necə ayaqlar altının yemi belə olsa da.Yox, ölüm yalan danışmır.Kimsəni aldatmır.Ölüm özünü buraxıb başqasını yansılamır.Başqasının sözlərini öz ağzıyla yenələmir.İnsan kimi canatımı xanlıq- xaqanlığa deyil.Bəy durursa öz kot- şalvarıyla durur. Bizlərin də şeirinə gör necə yazmalı bir qonu olur! Hamıya öz sujetini borc verir. Hankısa borclusuna da, mənim adımla gör necə gözəl yaşayırsan, demir. Yooox, ölümdən gözli yox.Yaşamca deyilməlidir, yaşamca öyülməlidir, sevilməlidir ölüm də.Bu arada "bal deyildir ölüm bana" deyənlər də vardır.Onların da sözü yerli yerində dır.Ancaq mən kimi anlar ölüm qızıyla seviş- öpüşdəyəm.Bu mənim öz yaşamımdır.Başqasısa öz yaşamını yaşayır.Kiməsə gəl mənim kimi yaşa demək də olmaz.Yaşamda bol- bol acılar, ağrılar var. Ölümsüz bir başa yaşamaq çətindir.Ölüm çox böyük bir anlam, çox dərin bir anlayışdır.İndı bunları deyincə nədənsə özümü bir ölü sanıram.Dodaqlarında bir gülüş tasarımıyla bir ölü.Ən azından sən məni yaxşı- yaxından tanıyırsan.Mən ağlamaqdan çox gülüş vurğunuyam.Özəlliklə mənim nazlıcam kimi bir qız uşağının dadlı gülüşu.Haçansa yaxın bir dosta, ölndə də gülə- gülə öləsən deyə diləmişdim. İndisə Gustav lobunun sözünə gəlk! Hə, doğrudur.Mən də ona qatılıram.Gülüş ölünün, üstəlik dirinin də dodaqlarında tasarılansa gözəldir. Biz necə əsir ellərin şairləri olsaq da, şeirlərimiz öz ritimlərini bunca ağlayışdan qazanmasa gərək! Kimi anlar guluşlər də şeirlərin ən qabarıq çalarına dönmə lıdır.Və sonunda o saz kimi cingildə yən gülüşlərə kimin nə sözü var ki?! Mikayıl müşfiq demişkən:

"cahan ki solmayan bir bağça- bağdır
burda rəvamıdır gülmədən ölmək?!
Yazıq o şəxsə ki qara qabaqdır
nə qədər yaraşır insana gülmək!"...

Zaman Paşazadə:doğrudur, beləliklə düzəliş aparıram; Ölüm motivli şeirlər dedikdə elə kitabın adında da yansyıan(Ölüm öpüşündən yanmış lələklər) şeir toplunuzu nəzərə alırdım.....Kyian bəy! Əleştiri yoxsa tənqidə necə baxırsınız, özünüz də heç əsərlərinizin tənqidçisiolursunuzmu?
Kiyan Xiyav:doğrusu mən əleşdiri oxumağa vaxt bulmuram. Keçmiş illər bu qonuda, Jan pol Sartr, Pol rikor, Corc Lukaç, Rolan Bart, Doktor Rza Bərahəni, Şahrox Tondro saleh və başqalarından yeddi- səkkiz bitik oxumuşam, genəlliklə də farsların çevirisində. Ancaq bunlar öz işimdə çox da mənə yardımçı olmayıblar.Mən hankısa bir şeir yoxsa başqa bir janrda yazirkən, özümü və çevrəmi bir tür iməgə- simgəylə və başqa gərəkən elemanlarla anlatmağa çalışıb, yalnız onu öz dilim, öz yazı biçəmim, öz anlatı furmamla yazmağıma başım qal olur və və daha ona hankısa tənqidçi gözüylə baxmaq yadıma belə düşmür. Ola bilər neçə il öncə yazdığım bir şeiri bu gün sevə bilməyim, ancaq bu, öz əsərlərimlə bir tənqidçi kimi davrandığımdan irəlı gəlmir. Nə isə ələşdiri də özəlliklə ədəbiyyatın gərəyidir.Şeir şairin ürətdiyi ürun olduğu kimi əlşdiri də əlşdiriçinin ürünüdür.Böyləliklə ələşdiriləri, ələdiriçi olmaq istəyənlər daha artıq oxuyub öyərənməlidirlər.Viliyam Falkner sənət işiylə uğraşanları ələşdirıçilərdən üstün tutur. O deyir: sənətçilər öz yazdıqlarıyla ələşdiriçiləri yerindən oynadır. Ələşdiriçilər də hamını yerindən oynadır, ancaq bir tək sənətəçinin özündən başqa.Mən nədənsə bu baxışı çox sevirəm.Nəyəsə, sən də çox ağır sorular verirsən haaaa. Bunların hərəsinə on- onbeş gün ayırıb bir yazqa yazmaq olar!
Zaman Paşazadə:sayın Kiyan bəy! Sizinlə yaxından tanışolduğuma görə sizin nə qədər alçaq könüllü birisi olmanızı yaxşı bilirəm amma istərədim bu sorunu yanıtlamada bu özəlliyi bir kənara qoyub dyəsiz: əziz Kiyan! Sevəgili şairimiz Hadi bəy Qaraçay Vazna saytının Azərbaycan şeiri özəl sayının ön sözündə sizdən dünya miqyaslı şair kimi yad edir siz özünüzü necə görürsünüz?Bütovlüklə bizim Azərbaycan da dünya miqyaslı və ya xud dünyaya maraq doğuran ədəbiyyat olüşübmü?
Kiyan Xiyav:çoxları sandığı kimi, dünya miqyaslı dedikdə, bu ağıza alınan çox da böyük tikə deyil.Hadi Qaraçay bizim ən özgün, ən görkəmli şair- yazarlarımızdandır. onun var oluşu və sevgi- sayqılı adı belə bir başa ədəbiyyatımızın güvənc qaynağıdır.Hadi olduqca bilincli, dil və ədəbiyyatımızda eşi- oxşarı tapılmaz özünə özəl birisidir. Güvəniləcək çox gözəl bir dost, bir qardaş, bir insan, bir şair- yazardır. onun dediyi sözəlrinə, onun inandıqlarına biz bilib bilmədiyimiz içdən nədənləri, aydın qanıtları var kəsin. Kimi anlar deyilib deyilməyən sözlərdə bambaşqa amaclar da saxlı olur. Bu saxlılığa daha da artıq zillənməyimiz gərəkir.Vazna özəl sayısının ön sözündə gedən Kiyan xyavın adı çox da sizi şaşırmasın! Kiyan Xiyavın yerinə başqa- başqa adları da qolayca yerləşdirmək olardı. Bu ön sözdən inciyib, çeşid qarşı durmalara vurnuxanlar çox da inciməsinlər, vurnuxmasınlar! Mən yoxsa başqa güney şairləri, şeirdəhəlap belə An sekston yoxsa Transtromerin əlini daldan bağlasaq da, bizi Politzer yoxsa Nobel otağına çağıran yoxdur. Ancaq dünya miqyaslı şair olmağın çox da əl çatmaz olmamağını vurğulayıram.Dünya miqyaslı şair kimi tanınan şeirin böyük başlarının bir çoxunu oxuduqda, unların dil, yoxsa anlatı biçəmlri kimi bir çox qoruduqları elemanların yanında, örnəyin lokal motivlərini qolayca şeirlərə salmalarını ən qabarıq özəlliklərindən saya bilirik.Onlar da bizlər kimi özləriylə çevrələrini bir tür anlatmağa çalışmışlar.Ancaq onların dünya səviyyəsinə qalxmaqlarında, bizdə olmayan çeşid aracların, çeşid olanaqların rolu olmuşdur.Onlar kimi bizim də dilimiz hər yönlü özgür olsaydı, bizləri başqa dillilərə tanıtmağa çevirmənlər olsaydı, örnəyin biz batılıları oxuyan kimi, onlar da bizləri oxuya bilsəydilər, bizlərin də bir çoxumuzun dünya miqyaslı olmağa yetənəyimiz üzə çıxa bilrədi.Mən özüm, bax, öylə HadiQaraçayın Orxun- yeniseydən yoxsa qızıl köyənkli ərkdən söz açmasını bir çeşid PabloNerodanın Maço piçodan söz açmasıyla bir tərəziyə qoya bilirəm.onun yaradıcılığı bundan artıq tanınmağa, içsəl olmağa, və olduğu kimi tanıtdırılmağa dəyər. onun yazı biçəmi, qalın- qayım dili, yeniçiliyi, özgünlüyü örnək alınacaqca gözəldir. Bunu bugünkülər alqılamasa da, yarınkılar alqılayacaqlar kəsin.Ülkər Ucqarın hankısa bir şeirində işlətdiyi Təbriz sərdabaları motiviGiyum Apolinerin işəltədiyi Mirabu körpüsü motivindən artıq olmasa da, əskik deyil. İndi Ülkər ucqarın "sadə cə darıxmaq ağa" şeiri örnəyin Amerikada yazılsaydı, ola bilsin onu "Etiraf" axınının ən gözəl bir örnəyi kimi dünyada tanıtdırmışdılar. İsmayıl Mədədi ulkərin, kimi şeirlərini Sergey Yesnin yoxsa Heydər Bayatın, kimi şeirlərini Nurı əlcərahın şeirləriylə ölçüb qarşılaşdıranda, çox da ortalarında ağır- yüngüllük bulunmur. Daha dərın zillənə bilsək, Heydər bayatın iraqTürkmənlərinə sunduğu şeir Georg traklın batı şeiriylə tən gələr. Yoxsa nigar xiyavinin şeirlərində olan tanınmaz ağzı, mari nuelin tanınmaz ağzıyla. Sizləri bilmirəm, ancaq mən Susən Nəvadə rəzinin lırıkalarını (artıq dili əskimiş ğəzəllərini demirəm) Ğadə əlsəmanın lırıkalarından üstün tuturam.Və də Ruqəyyə kəbirini Marina tesve tayuanın Azərbaycan varyantı kimi dəyərləndirə bilirəm.Məncə Əli cavad purun, kimi şeirlərini bizdən başqaları oxuyarsalar, marağlanmayacaqlarını inanmıram. Özümə gəldikdə bu miqyasda ola bilərəmmi yoxsa yox, bunu mən özüm deyil, başqaları deməlidirlər. Bizim şairlərimizin bir neçəsinin çox böyük yetənəkəlri var. Ancaq bir çox nədənlərdən dolayı dünya oxucularına olduqları kimi tanınmayıblar.Bütünlüklə ədəbiyyatı demirəm, ancaq şeir qoluna gəldikdə, məncə dünya oxucularına maraq doğura bilən şeir bizdə çoxdan oluşubdur.Təki bunu dünyada ekəran üstünə gətirməyə bizdə bol- bol olanaq və arac yoxdur.
Zaman Paşazadə:aralıqda, sizin şeirlərinizdən bol-bol yararlanıb və heç qaynaq göstərmədən kitab çıxardan şair vəya şairlər var deyə bir dedi- qodu gəzişir bunu nəzərə alaraq ki, bizim ədəbiyyatda bir xaus və qerisabitlik var və bu sorunlar bizim ədəbiyyatçılar və genlliklə ədəbiyyatdan gəlişmə və yaratmaq enerjisini ala bılr, bunlara aydınlıq gətirmək istərdinizmi?
Kiyan Xiyav:bu dedi- qodu deyil, gerçəyin özüdür. Ara- sıra bu işlərdən görən olub. Örnəyın dostların biri, "Ah,ey qopuz qıtlığında / məndə çırpınan ləzəgi" dizə lərini başqa bir varyanta salıb öz qoşmasında işlədib qaynaq vermədən kitabında gətiribdir. Bunlar önmli deyil.Necə deyərlər, bunlar malada çıxar. Ancaq özünə olduqca ad- san qazanan şairlərin biri anayın bir iş görmüşdür. Bu qoçaq çox qabaq illərdən mənim əlyazmalarımı yaxın bir dost aracıyla əldə etəmiş saxlamışdı. Ara- sıra yarpaq qəzetində gedən düz yazılarının kimi dizilərində mənim yazdıqlarımı qaynaq vermədən olduqca çevikcəsinə qullanırdı.Sonralar da mənim evimə gəldikdə bütün tayp olan fayllarımı məndən aldı. Deyilənlərə görə, kimi şeirlərimi (örnəyin hələ bura kimi yayılmayan tüstü tünlüyündə və meşə bəyi başlıqlı şeirlərim), neçə il öncə Tehran dərnəklərinin birində öz adıyla dərnəyn dinləyicilrinə sırıyıb. Ancaq söz bununla bitəmir.Bakıda çıxan Ala toran, modern ədəbiyyat jurnalında da bu şairin basılan şeirlərində öz izimi gördüm.ondan çıxan kitabı oxuduqdasa, öz əski illər yazdığım ancaq bura kimi yayımlamadığım şeirlərin içındə olan, kimi söz birləşmələriylə üzəlşdim. Bu kitabda bir çox ilk öncə mənim işəltədiyim söz birləşmələri, özəl qonusal şeir başlıqlarım belə şairin öz adıyla getmişdir. Bunu mənim özümdən öncə, həmən dediyim yaxın dostların biri görüb mənə dedi. Sonra da çıxan kitabı oxuduqda, kimi yerlərində gerçəkdən şaşıb qaldım və daha kitabı buraxıb sonuna kimi oxumadım. O yaxın dost bu qonuda bir yazqa yazıb o şairı mənim və başqalarının şeir kolleksiyonu kimi dəyərləndirmək istəyirdi. Mənsə ədəbiyyat çevrəmiz olurundan daha çox bulanmasın deyə bu yazqadan vaz keçilsin istə dım. İndı daha bu qonu mənim yanımda öz özənini əlindən vermiş bir qonudur və bu sorunu beyin- bəlləyimdən bir dönəlik atmış kimi olduğumda, karımda belə deyil desəm, inan! Onun bu sayaq yüngül işlərini çıxsaq, başqa- başqa çox dəyərli işləri var. Bundan dolayı da hamımızın sevib saydığımız bir dost kimidir. Ona görə bu şairin adını çəkmirəm, və sizlərin yönündən də adinin çəkilməyəcəyini istəyib umuram.Ola bilsin bu sözlər o şairin özünə deyilsə, çevikcəsinə altından qaça bildi, ancaq o özü bir gün öz yanlış işıni düşünəcək umuram. Mən özüm Siyavəş Motəhheri adlı heç tanımadığım, üst- üstə çox tanınmayan bir fars şairinin bir dizə sindən əsinlənərək, bir şeir yazıb, "ölüm öpüşü..." Toplusunda gətirib, üstündə də onun adıyla dizəsini baş ucalıqla göstərmişəm.Mən deyirəm, nə olur olsun, bizlər harada kimsədən bir söz birləşməsini şeirimiz yoxsa düz yazımızda işlədirsək, bunun qaynağını göstərmək bizi əskitəmə yə cək, üstə lık bizi qaldıracaqca yaxşdır. Bu iş dünyanın yer başında çox gözəl və qınanmayan bir işdir. Yoxsa tərsinə olarsa, sonunda özümüzü aldatmış və alçaltmış olacağıq.
Zaman Paşazadə:internet düşərgələrinin ədəbiyyatımızın formalaşmasında rolunu necə görürsünüz? İnternet də huzurunuzdan deyin. Net alanında gedən dartışmalarda qatılmamağınızın səbəbi nə dır?
Kiyan Xiyav:internet alanı danılmazca hər sahədə böyük bir aracdır. Bu aracın ədəbiyyatın irəlilnəməsində də böyük rolu var kəsin.Ancaq bunun necə liyini mən açıqlaya bilmərəm.Düzu bilgisayardan çox başım çixmir, ancaq mən də hamı olduğu kimi az- çox internetdə oluram.Qabaq illər iki vebəsitəm də varidi.İndilərsə nədənsə bu məni çox maraqlandırmır.Net alanında olan dartışmalara da qatılmamağımın özəl bir səbəbi yoxdur.Kökündə qarma- qarışıq dartışmalar məni ilgilndirmir. İnternetdə ki maşaallah, qapısız- pəncərəsiz bir ev kimidir. Yetən dəiçəri təpilir, ötən də.Kimi anlar çox gözəl bir dartışmanın dup- duru uzayını korlayanlar da irəliyə atılıb oxucunun sinirləri üstündə təpik döyürlər.Onların da haqqıdır.İnternetdir daaa, kimsə yə burada qoruq- qaytar yoxdur, olmamalıdır da.Ancaq vaxt bulduğumda kimi dartışmaları da tuş gəlincə oxumaqdan çəkinmirəm.Mən bir çox dartışmalardan, kiçicik kamentlərdən belə çox nəsələr öyrənmişəm.Bunu net alanlarında bir çox aktiv olanlara borcluyam.Ancaq mən daha doğrusu bir bitiyin kağızları üzərə, bu monitorda olmayan nəsələr var deyə sanıram hələ də. Mənim üçün bir saat bıtık oxumaq beş saat netdə gəzinməkdən hələ ki yaxşıdır.
Zaman Paşazadə:qonşu ədəbiyyatlar və dünya ədəbiyyatından kimlər marağınızı çəkir? Sevədiiniz şair yoxsa yazar kimdi?Dünyada gedən ədəbi prosesləri izləyirsiniz?
Kiyan Xiyav:bu kimlərin adlarını sıraya düzərsəm, çox olar. Genlliklə oxuduğum kimsələrin öz qoxu, öz çalarlarını içimə çəkəməyə çalışıram.Anlayıb anlamadığım söz dünyasını bütünlüklə sevirəm.Ancaq dünyada bizim səs- sovumuz olub olmayan bir çox proseslər də var kəsin.Mən türkcəyələ farscadan başqa dilləri yaxşıca bilmədiyim üçün, bu proseslərin orjinal hörütlərini izləməkədən yoxsunam.Ancaq türklər və farsların ədəbiyyatında axında olan prosesləri oxumaqdan çəkinn birisi deyiləm.Bunlardan net alanında bulduqca az- çox oxuyuram. Örnəyın on- on ikı il öncə dən alatoranda gedən Ayu ədəbi prosesini izləməkədəyəm. Ha belə Gülcə adlı Türkiyə də olan yeni bir axını, yoxsa post modern adını daşyıan bambaşqa fars və türk yazılarını. Bu sayaqda manifest kimi gedən kimi yazılara da tuş gəlincə oxumuşam. Nə isə hamı öz irəli sürdüyü prosesi avanqard kimi dəyərləndirsə də, öz manifestləri üstündə kimi anlar radikal davranışları onları da bir tür aşırılığa aparıb çıxarır.Nədənsə bunlar genəldə özlərini başqa prosesləri söküb dağıdan bir dəprəm kimi bilirlər.Oysa məncə proseslər bir birinin bütünlüklə danması deyil, hankısa ədəbiyyatın daha irəliləməsində və yaşadığımız çağın dolu- dolu istəklərini yanıtlaya bilməkdə, bir birlərini bütünləşdirməyə çalışan çeşid aşamalardır.
Zaman Paşazadə:Kiyan bəy! Bizim ədəbiyyatda kimləri bəyənirsiniz?İndi və gəlcək nəsil ədəbiyyatımızın qonumunu necə görürsünüz?
Kiyan Xiyav:sizin nəsilinizdə yazılan çox bəyəndiyim şeirlər, şairlər var. Örnəyın Həmid Asəfinin dilini altı- yeddi ildən bəri sevərəm. Sənin özünün kimi şeirlərində olan dil oyunlarını, Elyad Musəvinin teknik üzrə yazılan kimi şeirlərini, Murtəza səlmaninin az da olsa şeirlərində sözcük seçimini, Leyli Kəhalının fəlsəfə yüklülüyünü, İsa Zeyninin yumuşaq lirikasını, Aydın Arazın kimi pilotlarını, Saleh Səccadinin kimi yeni qəzəllərini, Ramin Cəhangırzadə nin kimi uşaq şeirlərini, Duman Ərdəmin kimi şeirlərində anlatı formasını. Ancaq məncə sizin nəsildə Ülkər Ucqarın balıqçı əllərinə doğru bitiyi ən özgün səsdir.Bu səslər, bu özgünlüyün daha da çoxalacağını umuram.başqa- başqa sevdiyim şairlər də çoxdur. Örnəyin Qadir Cəfəri, Türkan Urmulu, Leyla Növruzi, Fəriba Həyati, Elşən Böyükvənd, Mehdi Ağazadə, Kamil Qəhrəmanoğlu, Sanaz Müvəhid, Solmaz Məhəmmədrzayi və bir neçə başqası.Siz və gələcək nəsilin qonumuylasa bağlı ikinci sorunun yanıtında gərəkincə baxışımı dedim sanıram. Sağ olun.
Zaman Paşazadə:gözlədiyiniz və sormadığımız soru nə idi?
Kiyan Xiyav:doğrusu bilmirəm, ancaq örnəyin bu danışıqdan sonra nə işə baxacağımı sorsaydın, kəsin, nazlıca qızımı belimə mındırıb, boynuma bir ip bağlayıb, ona at olub, kişnəyib, bir az qaçan- qaçan, bir az şövbə- şövbə oynayıb, demək onunla həp bir uşaq kimi doyunca şıltaqlıq edib, sonra da onu bazara götürüb ona sevdiyi hankısa bir yeməlı alacağam , deyə yanıtlardım!....
Zaman Paşazadə:əziz Kiyan Xiyav bir daha bu anları bizimlə paylaşdığına görə sizdən təşəkkür edirəm və tanrıdan sənə və sayın ailənə özəlliklə bir neçə şeirində nazıyla oynadığın, şeirlərin səbbkarı eləcədə danışığımızın sonundada adını çəkdiyin Nazlı balaya uğurlar və can sağlığı diləyirəm...Yaşa
Kiyan Xiyav:sən də sağ ol çox gözəl sevəgili dostum! Sizləri böylə yazın- ədəbiyyat işində aktiv gördüyümdə ürəkdən sevinirəm. Mən də sənə və başqa bütün yazar dostlara, ayilələrinizlə birlikdə can sağlığı, və yaradıcılığınızda, yaşam boyu böyük- böyük başarılar və uğurlar diləyirəm.

uchluk.com