QACAR TƏCAVÜZÜ. Qacarlar tarixi mənbələrə görə Suriya sərhədlərinə yaxın bir yerdən, əslində isə qədim İudeyadan köç etmiş tayfa olmuşdur. Onlar Talışın Xalxal ərazisinə köçərək yerli xalqlar, eləcə də İran sivilizasiyası üçün baş bəlasına çevrilmişlər. Məlumdur ki,Tartariya imperatoru Termurləngin qacarlara münasibəti neqativ olmuşdur.
Bəzi tarixçilər tərəfindən qacarlar 465-ci ildə Qafqazı işğal edib əsarətdə saxlayan xəzərlərə yaxın olduğu söylənilən Ağacərilərə bağlanılır. Azərbaycanda Ağacərilər sonralar Qacar adlanmış və Xalxal bölgəsində məskunlaşmışlar. Z.V.Toğanın fikrincə, Rəşidəddinin “Came ət-təvarix”inin Peterburq nüsxəsində ağacərilərdən bəhs edilərkən xüsusi bir qeyd verilmişdir: “Ağacəri adı bu gün türklərin və digərlərinin tələffüzündə Qacar şəklini almışdır. Zira qacarlara əskidən Ağacəri deyilirdi”. Abbasqulu ağa Bakıxanova görə, qacarlar Cəlairi boyuna məxsus olmuşlar və 200 min ailə Hülakü xan dövründə İrana və Azərbaycana köçürülümüşdür. Qacarların bir hissəsi Astrabad bölgəsinə, bir hissəsi isə Anadoluya və Suriyaya köçmüşdü. Əmir Teymur 50 minlik qacar ailəsini Cənubi Qafqaza köçürmüş, İrəvan, Gəncə və Qarabağda yerləşdirmişdi. M.V.Baharlının fikrincə, Cəlairilərdən olan qacarlar ilk əvvəl Kiçik Asiyada və Suriyada yaşamış, sonra Teymurləngin dövründə İrana köçmüş, Mərv, Mazandaran, Qarabağ, İrəvan, xüsusilə də Gəncə bölgələrinə yerləşmişlər. “Qızılbaşlar tarixi” müəllifinin təsdiq etdiyinə görə, qacarlar qədimdən Gəncə və Bərdədə yaşamışlar və bir qismi Şamdan gəlmişdir. Qacarlar hələ Ağqoyunlu dövründən regionda fitnələr yaradaraq böyük qanların tökülməsinə səbəb olmuşlar. Onların yürüşləri nəticəsində Tehran, Qum, Şiraz, Gilan, Qəzvin, İsfahan, Tiflis kimi qədim dünyanın mədəniyyət mərkəzləri yerli-yeksan edilərək viranə olmuş, qoy xalqların kütləvi qətliamı törədilmişdir. Qacarlar bir müddət Gəncəni öz paytaxtları elan edərək dövlət yaratmış, bir müddət isə Qarabağ bəylərbəyinə rəhbərlik etmişlər. F.Sümer yazır ki, Şah II İsmayıl və Məhəmməd Xudabəndə dövründə qacarlar yenə Qarabağ bölgəsindəki yurdlarında yaşayırdılar. İmamqulu xan Qacar 1580-ci ildə Məhəmməd şah Xudabəndə tərəfindən Şirvan bəylərbəyi təyin edilmiş, nəticədə qacarların bir hissəsi Şirvana köç etmiş və orada torpaq mülkləri almışdı. Tarixi qaynaqlar göstərir ki, 16-cı əsrin ortalarından başlayaraq Nadir şahın ölümünədək qacarlar demək olar ki, fasiləsiz olaraq Gəncə-Qarabağ ərazisində bəylərbəyi vəzifəsini tutmuşlar. Bəzi vaxtlarda Gəncə-Qarabağ bəylərbəyləri hətta Şərqi Gürcüstanın idarəsini də öz əlinə almışlar. Şah Hüseynin hakimiyyəti dövründə də (1692-1722) qacarlar Kaxetiyə hakim təyin edilmiş və 8 il oranı idarə etmişlər. Qafqaz xalqları əsrlər boyu qacarların zülmkarlığı altında inləmişlər. Qacar adlı kəndlərə Şuşa, Cəbrayıl, Yelizavetpol, Cavanşir, Göyçay, Şamaxı, Quba və Sürməli qəzalarında təsadüf olunur. Şiəliyi qəbul etmiş qacarlar Osmanlı yürüşləri zamanı vuruşmamış, Qarabağ və Şirvandan qaçaraq Ərdəbil bölgəsinə sığınmışlar. Şah II İsmayıl Qarabağ qacarlarını, o cümlədən Ziyadoğlu nəslini özünün şəxsi düşməni hesab edirdi. 1722-ci ildə Səfəvi dövlətinin paytaxtı İsfahan şəhəri əfqanlar tərəfindən mühasirəyə alınan zaman “Astrabad qacarlarının Aşağıbaş qoluna mənsub Şahqulu xanın oğlu Fətəli xan Qacar süvarilərinin başında Səfəvi hökmdarı Sultan Hüseynin yardımına tələssələr də, şah səltənətinin təhlükəyə düşməsindən qorxaraq onlara üz verməmişdir”. Səfəvi şahları qacarların təhlükəli bir qövm olduğu fikrindəydilər. 1726-cı ildə Fətəli xan Qacarın Nadir şah tərəfindən edam edilməsindən sonra onun yerinə oğlu Məhəmməd Həsən xan keçmişdi. Nadir şah Astrabada daxil olaraq qacarları qırıb çatmağa cəhd etmişdi. Yurdlarını dağıdaraq, var-dövlətlərini talan edərək qacarlara ciddi zərbə vurmuş, Məhəmməd Həsən xan Qacarı öldürmək istəsə də, o qaçaraq Türkmən çölünə sığınmışdı.
1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Məhəmməd Həsən xan Qacar Astrabadı təkrar ələ keçirə bildi. 1779-cu ildə onun oğlu Ağa Məhəmməd xan Qacar Astrabadda hakimiyyəti ələ alaraq İranda Qacariyyə sülaləsinin əsasını qoydu. Bu sülalədən olan şahlar 1925-ci ilə kimi İrana qan uddurdular, bütün yerli aristokratiyanı qırıb tarmar etdilər.
Astrabad valisi olan zaman Hüseyn xan Qacar yerli xalqa olmazın zülmlər etmişdi. Şah Abbas 1603-cü ildə Osmanlı ordusu tərəfindən tutulmuş əraziləri geri almaq üçün hücuma keçən zaman Hüseyn xan Qacarı da Qarabağ üzərinə yürüşə göndərdi. Osmanlı idarəsində qalmış olan qacarların demək olar ki, hamısı Hüseyn xan Qacara qoşuldu. 1606-cı ildə Gəncənin azad edilməsilə Qarabağ tamamilə Osmanlı işğalından qurtardı. Lakin Hüseyn xan Qacar Qarabağ əhalisinə o qədər zülmlər vermiş, o qədər soyğunçuluq etmişdi ki, Qarabağ camaatı Şah Abbasa şikayətçi düşdü. Şah Abbas onunn edam olunmasını əmr verdi. Bundan sonra qacarlar Astrabadın idarəçiliyindən kənarlaşdırıldılar. Astrabadı Şah Abbasın qulamları Yusif, Firudin və Xosrov xan kimi əmirlər idarə etdi.
***
II Şah Süleyman dövründə Məhəmməd Həsən xan Qacar Astrabadın sərdarı (hərbi rəhbəri) təyin olundu. Bu isə ona öz başına sağlam qüvvələr yığıb, Astrabad və Mazandaranda möhkəmlənmək imkanı verdi. Onun rəhbərliyi altında qacarlar İranda hakimiyyəti ələ keçirməkdən ötrü mübarizəyə başladılar. Boşluqdan istifadə edən Həsən xan bütün mərkəzi İranın (İraqi-Əcəm) və Azərbaycanın idarəçiliyini əlinə keçirdi və özünü İranın tacsız şahı elan etdi. Onun adından hətta pul da buraxılırdı. 1759-cu ildə Məhəmməd Həsən xan döyüşlərin birində həlak oldu və İran hakimiyyəti uğrunda mübarizə estafeti onun böyük oğlu Ağa Məhəmməd xan Qacara keçdi.
İran hökmdarı Kərim xan Zənd Ağa Məhəmmədi əsir aldı, amma öldürmədi. Kərim xan Ağa Məhəmmədi düz on altı il “fəxri qonaq” sifəti ilə Tehranda öz yanında saxladı. Bu müddət ərzində Ağa Məhəmməd sarayda yaşadı, ona dövrün ən yaxşı ilahiyyatçı və filosofları tərəfindən təhsil və təlim-tərbiyə verildi. Ağa Məhəmməd cəmiyyət içinə çıxdı, kübarlıq ədaları öyrəndi və idarəçilik qaydaları mənimsədi. Ancaq sarayın zəifliklərini öyrənib yetişən Ağa Məhəmməd boya-başa çatdıqdan sonra İran şahlığına qarşı çıxdı.
Kərim xan Zənd paytaxtı Şiraza köçürərkən Ağa Məhəmməd xanı da özü ilə apardı. İranın ən qədim təhsil mərkəzlərindən birinə düşən Ağa Məhəmməd təhsilini davam etdirdi və bu sahədə böyük uğurlar qazandı. O, ilahiyyat, fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya, astrologiya və poeziyanı öyrəndi. Özünün fenomenal yaddaşına görə, Ağa Məhəmməd sonralar Qurandan, fəlsəfi əsərlərdən iri sitatlar gətirir, hətta çox da məşhur olmayan şairlərin şeirlərini əzbərdən deyirdi. Ədəbi məclislərdə böyük hörməti qazandı, müxtəlif məsləhət və məlumatlar almaq üçün onun yanına gəlirdilər. Lakin farsların xazar oğluna etdiyi yaxşılıq sonralar onların öz başında çatladı.
Ağa Məhəmməd xan püxtələşdikdən sonra paytaxt Şirazdan qaçıb Astrabada gəldi. Burada qacarlar onun rəhbərliyi altında qruplaşaraq ordu təşkil etdilər. Kərim xan Zənd öləndən sonra hakimiyyət boşluğu yaranmışdı və bu Ağa Məhəmməd xanın əlinə oynadı. O şah olmaq və İranı ələ keçirmək istəyirdi. Sarayın zəif cəhətlərini bildiyindən və özünə inamı olduğundan bu məsələdə çətinlik görmürdü.
Bir məsələ vardı ki, Ağa Məhəmməh xan xacə idi. Uşaqlıqda atasının etdiyi dönüklüyə görə Adil şah onun xayalarını çıxartdırıb axta etdirmişdi. Laricanlı məlik Ağ Məhəmmədqulu xan onun haqqında deyirdi: “Mən “Şahnamə”də oxumuşam ki, qədim zamanlarda İranda dəfələrlə qadınlar şahlıq ediblər, onlardan bir neçəsi çox yaxşı olublar, xalqla ədalətli rəftar ediblər. Ancaq bu gün bizə şahlıq etmək istəyən bu adam nə kişidir, nə qadın. Əgər kişi, ya qadın olsaydı, heç vaxt əhaliyə belə zülm etməzdi. Ona görə ki hər kişidə kişilik sifəti olur və hər qadında qadınlıq sifəti olur, bu adamda nə kişilikdən, nə də qadınlıqdan bir əlamət var... Belə bir münəxxəs İran şahlığını zəbt etmək fikrindədir”. Qacar haqqında münəxxəs kəlməsini ilk dəfə Ağ Məhəmmədqulu xan işlətdi. O bu kəlməni işlədəndən sonra başqaları da ondan öyrəndilər, yazdılar, ya dilə gətirdilər. O cümlədən Lütfəli xan Zənd öz şeirində deyirdi: “Məmləkəti aldı məndən, sahib durdu münəxxəs,/ Ey Allahım, qadındırmı, kişidirmi, bilinməz!/ Ruzigarın gərdişindən aşkar olan bəllidi,/ Qılınc vuran dəf çalanla səd heyf ki eynidi”.
Belə bir yanlış fikir formalaşıb ki, Ağa Məhəmməd xan Qacar İran şahı olub. Amma Qacar İrana şahlıq etməyib və iranlılar bu xacəni hökmdar kimi tanımayıblar. O dövrdə İranın müxtəlif bölgələrində müstəqil əmirlər vardı, onların bəzisi özünü şah adlandırırdı. Xorasanda Nadir şahın nəvəsi Şahrux şahlıq edirdi. Gürcüstanda Xosrov xan valini hökmdar kimi tanıyırdılar. İranın cənubunda Zəndiyyə sülaləsi hökmranlıq edirdi. Azərbaycanda da tayfa rəisləri müstəqil idilər. Bunların heç biri digəri ilə müttəfiq deyildi. Sadəcə qacarlar İran ərazilərinə hücum çəkərək öz xanlarını şah elan etmək fikrindəydilər. Düzdür, 1791-ci ildə Ağa Məhəmməd xan özünü İran şahənşahı elan etdi, amma bu yalnız formal xarakter daşıyırdı, hətta bu münasibətlə nəzərdə tutulan təntənəli mərasim də keçirilmədi, sonraya saxlanıldı. Qacarlar qərara gəldilər ki, İranı tamamilə tutandan sonra öz hökmdarlarını şah elan etsinlər. Bundan sonra qacarlar təcili surətdə mərkəzi hakimiyyətin ələ keçirilməsi üçün fəaliyyətə başladılar. Hücum etdikləri yerlərdə üzdə olan əyanları öldürdülər, ari idarəçiliyinin məhv edilməsi üçün əllərindən gələni etdilər, məmləkətdə əsl iudey qayda-qanunları yaratdılar.
Ağa Məhəmməd xan Qacar İranın Səfəvilər dövründəki vəziyyətindən xəbərdar idi, eləcə də Nadir şahın dövründə İranın vəziyyəti barədə kifayət qədər məlumatı vardı. O İranı Səfəvilər və Nadir şah vaxtında olduğu kimi vəhdətdə saxlamaq, bütün məhəlli əmirləri itaətə məcbur etmək istəyirdi. Amma nəzərə almamışdı ki, Səvəfilər İran xalqının təkyəsi (müqəddəs şeyxi) sayılırdı, Nadir şah da yerli kökə bağlı idi. İran xalqı onun kimi yad qovmdən olan, özü də ki xacə bir şaha itaət etməyəcəkdi. Məmləkətin heç bir yerində xacəni şah kimi qəbul etmək istəmirdilər. İran səltənəti qanunla ari Zəndiyyə tayfasına məxsus idi. Lütfəli xan Zəndin dediyi kimi, “əgər lap İran milləti xacənin şahlığını qəbul etsə belə, Zəndiyyə tayfası o səltənəti qəbul etməyəcək”di. Qacar şahına Kürdüstan valisi Xosrov xandan başqa heç kəs könüllü itaət etmədi. Ağa Məhəmməd xan Kürdüstan xanına xələt göndərdi və onun oğlunu öz sarayında xidmətə götürdü. Xosrov xanın oğlu ölənə kimi səmimi qəlbdən Qacar şahın qulluğunda durdu. Kürd süvariləri Qacar xanın bütün yürüşlərində onu müşayiət edən əsas qüvvə oldular.
Ağa Məhəmməd xan Qacarın əsl iud xisləti vardı. O xarici görkəmi ilə ətrafdakılardan kəskin şəkildə fərqlənirdi. Reptiliya görünüşlü bu adamı qoy insanlar arasında seçib ayırmaq o qədər də ciddi səy tələb etmirdi. Üzü uzunsovdu, qabaqdan üç dişi düşdüyündən, bir az içəri çəkilmiş kiçik ağzının ətrafında iki dərin qırış vardı. Qaşları həmişə düyünlənmiş olurdu. Bu adamları qorxudurdu, təsəvvür yaranırdı ki, Qacar xan qəzəblidir. Düyünlənmiş qaşlarının altında gözləri kədərli, eyni zamanda rəhmsiz görünürdü. O gözlərə baxan hər kəs başa düşürdü ki, onların sahibindən rəhm gözləmək faydasızdır. Hətta şərqlilərin ruhiyyəsinə bələd olmayan bir avropalı belə Qacarın şəklini qarşısına qoyub diqqətlə baxsaydı, başa düşərdi ki, bu şəklin sahibinin ciddi psixoloji problemləri var. Yaxınları bilirdilər ki, onun dodaqlarında heç vaxt həqiqi gülüş olmayıb, dünya gözündə ömrü boyu əriməyəcək zülmətdir. Başına qaxınc olan eybi ucundan, içində qövr eləyən sağalmaz yaranın, məlahət düyününün ağrısından səssiz-səmirsiz inləyir. Bir adamın onu qəzəbləndirməsi kifayətdir ki, böyük iradə gücünün cilovlayıb bir yerə yığdığı ağrı, əzab və nəhayətsiz dərd qübbəsi gurultuyla dayaqlarını tərpədən kəsin başına çöksün. Məhz bu sansıntının, pozuntunun nətəcəsi idi ki, ona sədaqətlə xidmət etmiş bir çox adamları xırda şübhələr və əsəb üstündə öldürtdürdü. Onun qələbələrinin memarı olan sərkərdə qardaşı Cəfərqulu xan Qacarı boğdurub öldürdü, məşhur topçu, Dəmavənd dağının yaxınlığında yerləşən Pazuk kəndindən olan talış Məcnun Pazukinin gözlərinə mil çəkdirib kor etdi.
Ari zadəganlarının bir çoxu Qacariyyə hakimiyyətini tanımayacaqlarını, Zəndiyyə sülaləsinin qələbəsi üçün hər cür kömək göstərməyə hazır olduqlarını bildirdilər. Onların bir çoxu əhdlərinə sonadək vəfalı çıxdı, bəziləri bu yolda canlarını qoydular. Təbrizdə olarkən Azərbaycan zadəganları Ağa Məhəmməd xan Qacara sui-qəsd etmək istədilər, lakin içlərində olan urmiyəli bəylərləyi onları satdı. Ağa Məhəmməd xanın əmri ilə sui-qəsd təşkilatçıları Məhəmməd Əli Xan Cocuq və nəvəsi Məhəmməd Tağı xan Şambayatının başı kəsildi, digər iştirakçılar Məhəmməd xan İzzədinlu, qardaşı Məhəmməd Zaman xan və Məhəmməd Vəli ağanın isə gözləri çıxardıldı.
Tacqoyma mərasimindən sonra qacarlar Nadir şah Əfşarın nəvəsi kor Şahruxun hökmranlıq etdiyi Xorasana hücum çəkdilər. 1796-cı ildə Məşhəd darvazalarına çatanda Şahrux özü təslimçilik nişanları ilə Qacarın qabağına çıxdı. Qacar onun qarşısında Nadir şahın məşhur xəzinəsini vermək tələbi qoydu. Şahrux əvvəl buna razılaşmadı, lakin dəhşətli işgəncələrdən, bu qocanın başına əridilmiş qurğuşun tökəndən sonra Nadir şahın xəzinəsinin yerini öyrəndilər. Məlumdur ki, bütün müsəlman aləmində müqəddəs yer sayılan İmam Rza məscidinin sərvəti də həmin xəzinədə saxlanırdı. Beləliklə, İran şahlığının qızılları və ləl-cəvahiratı qacarların əlinə keçdi. Qacarlar tərəfindən qətlə yetirilənədək Şahruxun başından qanlı su ifraz oldu.
Qacarlar onlara qarşı çıxan mazandarlıları qırıb çatdılar, laricanlıların mülklərini ələ keçirdilər. Acından ölən türkmənləri xırda muzda toplayıb böyük bir qoşun təşkil etdilər, İranı darmadağın etməyə başladılar. Dağıdıcı genetika burda da öz rolunu oynadı. Qacar xan meydana çıxandan sonra İran xalqları asudə nəfəs almadı, müharibələr dayanmaq bilmədi. Qacarlar Dəmavənd, Firuzkah, Nur, Xar məntəqələrində əhalinin mal-qoyununu zorla əlindən aldılar, qəsb etdikləri malın pulunu vermədilər. Onlar İran əhalisinə ağır vergi və töycülər qoydular, xalqın yaşayışı dözülməz həddə çatdı. Onlar kənd və qəsəbələri talayıb camaatın var-yoxunu əlindən aldılar. Ağa Məhəmməd xanın əsgərləri bədbəxt əkinçilərin evlərinə soxulur, əllərinə keçəni götürüb aparırdılar. Qacar qoşununun keçdiyi bütün kənd və qəsəbələrdən camaat didərgin düşürdü. Kənd əhli bilirdi ki, Qacar xanın böyük qoşununun ərzağa olan ehtiyacı qurtaran deyil, vergi yığanlar gedib qayıdacaqlar, verməyə bir şeyləri olmadığına görə şallağın və tüfəng qundağının zərbələrinə məruz qalacaq, ya da öldürüləcəklər, yaxşısı budur gözdən yayınsınlar, evlərini buraxıb qaçsınlar, ara sakitləşəndə, qismət olarsa, öz ev-eşiklərinə yığışarlar. Qacar xan tabe olmayan şəhərləri uzun zaman mühasirədə saxlayır, şəhərlərdə aclıq hökm sürür, yatalaq və vəba xəstəlikləri yayılırdı. Anaların südü çəkilirdi, quru çörək tapmırdılar ki, onu suda isladıb uşaqlarına versinlər. Ana və uşaq bir-birinin qucağında acından ölürdülər. Gözləri çuxura düşmüş, dodaqları göyərmiş insanlar əllərinin dırnaqları aralanandan sonra hərəkətdən qalırdılar. Əhali aclıqdan taqətdən düşür, küçələrdə oturduqları yerdə keçinirdilər. Ölənlərin cəsədləri yol üstündə qalıb iylənirdi. Beləcə xazar hegemonluğu İran və Azərbaycanı xarabazarlığa çevirdi.
Müqavimət göstərənlərin kəsilmiş başlarını şəhər hasarlarının hündür yerlərindən asırdılar ki, o birilərinə də dərs olsun. Ağa Məhəmməd şahın ölümündən bir neçə il sonra da Xorasan yolunun üstündə adam boyda yüz altmış iki ağ bürc nəzəri cəlb edirdi. Bu diri-diri gəcə çəkilmiş yüz altmış iki türkmənin cəsədi idi. Qacarların idarəsi altına keçməkdən imtina edən türkmən yomutlar darmadağın olundu, türkmənlərin kəllələrindən təpələr düzəldildi.
Qacarlar onlara tabe olmayan əmirləri xüsusi amansızlıqlarla öldürürdülər. Məsələn, bir neçə nəfər yazığın üstünə atılıb əl-ayağını möhkəm tuturdular, bir nəfər ixtisaslaşmış cəllad iki şaxəli ağacı onun çənəsi arasına salıb ağzını açırdı, bükülmüş dəsmalı boğazının yoluna itələyib üstündən uzun bir ağac qoyurdu. Yazığın bərəlmiş gözlərini vecinə almadan cəkiclə vurub dəsmalı nəfəs yoluna salırdı. Bir neçə dəqiqə əl-ayağını tutub heç çabalamağına da imkan vermirdilər, hərəkətsiz düşüb qalanda buraxırdılar ki, həyatın axırıncı nişanələri də bədənindən çıxsın. Bu cür üsulla İranın və Azərbaycanın sayseçmə zadəganlarını qətlə yetirdilər.
O dövrdə qacarların tətbiq etdiyi ən populyar edam üsulu şaqqalanmaq idi. Şaqqalanmaq ən dəhşətli cəzalardan biridir; məhkumun ayaqlarını şaquli basdırılmış iki ağaca bağlayıb başıaşağı asırdılar, sonra cəllad satur ilə ayaqlarının arasından şaqqalayıb onu iki yerə bölürdü. Bu cəza o qədər dəhşətli idi ki, tamaşaçılar ona sakit baxa bilmir, titrəyirdilər.
Kirman şəhərinin əhalisinə daha dəhşətli divan tutuldu. Qətl-qarət üç gün çəkdi. Qacar əsgərləri evlərə soxulub istədiklərini götürür, müqavimət göstərənləri qılıncdan keçirirdilər. Bəzi evlərdə qadınları öz ərləri və qardaşları əsgərlərin əlinə düşməsin deyə öldürürdülər. Əsgərlər müqavimət göstərilən evlərə girəndə ev sakinlərinin hamısını qırırdılar. Varlı adamlar qızıl və cəvahiratların yerini demək istəməyəndə onları rəhmsizcəsinə döyüb işgəncə verirdilər. Ən kasıb adamın evində bir dənə qazan belə qalmayanda, qız-qadınlar təcavüzə məruz qaldıqdan sonra Ağa Məhəmməd xan əmr etdi ki, qətl-qarət dayandırılsın. Bundan sonra Kirman əhalisinin ucdantutma kor edilməsi başlandı. Qacar cəlladları ən yoxsul, zəlil kirmanlıya belə rəhm etməyib kor etdilər.
Qədimdə korluğa məhkum edilənlərin gözlərinə mil çəkirdilər. Belə ki bir nazik dəmir mili odun üstündə köz kimi qızardırdılar. Qızarandan sonra cəllad onu od üstündən götürüb, məhkumun göz çuxuruna yaxınlaşdırır, bir an içərisində milin ucunu gözün bəbəyinə qoyub götürürdü. Ancaq qacar cəlladları fərqli metoddan istifadə edirdilər. Onlar gözləri barmaqları ilə çıxarırdılar, bədbəxtlərin qaşlarının altında iki dərin çüxur qalırdı. Məhkumun əl-ayağını bağlayıb arxası üstə uzadırdılar, sonra barmaqları ilə aşağı göz qapağına elə təzyiq edirdilər ki, göz alması partlayıb yerindən çıxırdı, sonra xəncər və bıçaq ilə gözün damarlarını və liflərini kəsirdilər. Bu dəhşətli əməliyyatdan sonra yazıqları əli-qolu bağlı buraxırdılar, əl-qollarını açmağa macal yox idi, növbədə çoxlu kor ediləsi adam vardı, cəlladların bu kimi xırda işlərə vaxtı çatmırdı. Gözləri kasasından çıxarılandan sonra kor edilmiş bədbəxtlər ağrının şiddətindən fəryad edib yerdə qıvrılırdılar. Meydan nalə çəkib çırpınan, üz-gözü qana bələnmiş zavallıları tutmurdu. Əl-ayağını birtəhər açanlar qalxır, gözləri görmədiyi üçün yerdəkilərə ilişib təkrar yıxılırdılar. Bu cəlladlığı, zülmkarlığı qacarlar məhkumun arvad-uşaqlarının gözləri qabağında icra edirdilər. Qacarlar onları kor etdikdən sonra yerdən qaldırıb aparmağa icazə vermirdilər, deyirdilər səbir edin işimizi qurtaraq. Bir nahiyədə işlərini qurtarandan sonra korların əl-ayağını açır, o ipləri başqa məhkumların əl-ayağına bağlayırdılar, bir məhəlləni kor etdikdən sonra başqa məhəlləyə gedirdilər. Adamlar o qədər müsibətlər çəkmişdilər ki, onların gözlərinin yaşı da qurumuşdu.
Gözləri çıxarılmış adamların hamısı sağ qalmırdı. Bəzi adamlarda şiddətli qanaxma baş verirdi. Mühasirədə uzun müddət aclıq çəkmiş belə adam təbii ki ölürdü. Bədbəxtlərin bir çoxunun gözlərinin kasası irinləyirdi. Yaraların qanqrena olması nəticəsində qaragünlü insanlar milçək kimi qırılırdılar. Qanaxmadan, qanqrenadan qurtarıb sağ qalanlar isə ömürlərini səfalətdə başa vururdular. Kirman qətliamına qol qoymaqla xazarlar tarixin ən ağır kütləvi cinayətlərindən birini törətdilər. Bu ləkə tarixdən heç vaxt silinmədi. Ağa Məhəmməd xandan sonra qacarlar yüz əlli il İranda hökmranlıq etdilər, lakin onlar nə qədər çalışsalar da, Kirman faciəsinin qanlı ləkəsini yaddaşlardan silə bilmədilər.
Ciroft, Qəhrud və Babək məntəqələrində farslar Qacar hökmranlığını tanımayıb qiyam etdilər. Lakin Ağa Məhəmməd xanın qardaşı oğlu Xanbaba xanın rəhbərlik etdiyi böyük qacar qoşunu qarşısanda tam gətirməyib məğlub oldular. Daha sonra qacarlar Bəm və Nərmaşir şəhərlərinə hücum edib narazı əhalini qılıncdan keçirdilər. Xanbaba Ağa Məhəmməd xana o qədər kəsilmiş baş göndərdi ki, Qacar xanı qardaşı oğluna yazdı, daha bəsdir, kəsilmiş baş göndərmə.
Ağa Məhəmməd xan Qacar hakimiyyətini bərkidəndən kimi ərdəbillilərə ən ağır vergi təyin etdi. O deyirdi: “Ərdəbil məlikləri on ilin vergisini verməyə qadirdirlər, onların Muğanda olan əkin yerləri İranın ən böyük əkin yerləridir”. İran şahları heç vaxt Gilan və Larican aristokratlarına, onların malına və əmlakına toxunmazdılar, onlar müqəddəs hesab olunurdu. Amma qacarlar bölgəyə gəldikdən, oturuşduqdan sonra hamısını qırıb əmlakını ələ keçirdilər. Laricanlılar o vaxta kimi abırlı həyat sürmüşdülər, qacar aqressiyasından sonra yoxsulluğa ürcah olub gözdən düşdülər.
Qacar xan dindar Talış mahalının kişilərinə saqqal vergisi təyin etdi. Vergi kişilərin, hətta qadınların belə narazılığına səbəb oldu. Uzun saqqal İran kişiləri üçün heysiyyat və vüqar əlaməti idi. Bir kişi saqqalını qırxdırsaydı, hamı ondan üz döndərərdi. İran qadınları adət etmişdilər ki, ərlərini saqqallı görsünlər, saqqalını qırxdıran kişini arvadı da təhqir edirdi. Üzündən saqqal çıxmayan iuda axtası Qacar İran kişilərini saqqallı görmək istəmirdi. Bu işi çar Pyotr səksən il qabaq Rusiyada icra etmişdi. Fərq ondaydı ki, Pyotrun fərmanı məcburi idi, amma Qacarın əmrinə görə kim saqqal saxlamaq istəsəydi, vergi ödəməliydi. İuda soyğunçu xisləti burda da rol oynamışdı. Vergi o qədər çox idi ki, az vergi verən kəndçilər də onun öhdəsindən gələ bilmirdilər. Talış ruhanilərindən bir neçə nəfər Qacara məktub yazıb qeyd etdilər ki, şəri-islamda saqqala vergi vermək söhbəti yoxdur, Allah-taala insanın bədən üzvlərinə zəkat təyin etməmişdir. Lakin Qacar verginin yığılmasında israrlı idi. Nəticədə talış camaatı üsyana qalxdılar. Qacar əsgərləri hücum edib talışların evlərinə od vurdular, mal-qaranı qovub apardılar.
Ağa Məhəmməd xan Qacar öz müharibələrinə sərf olunan xərcin pulunu varlı Talış camaatından çıxarmaq istəyirdi. O zaman Talışı Mustafa xan Talışi adlı bir nəfər qədim ari qəbilə üsulu ilə idarə edirdi. O bütün Talış camaatının böyüyü sayılır, ixtilafları kattasayağı həll edirdi, ehtiyacı olanlara öz cibində və ya başqasının kisəsindən yardım göstərirdi. Talış kişiləri həmişə silahlı idilər, hərəsinin evində heç olmasa bir tüfəng tapılırdı, bəzən evlərdə tüfəngdən əlavə qılınc və tapança da olurdu. Talış əhalisinin normal dolanışığı vardı, lakin lüzumsuz müharibələr onları ehtiyac qarşısında qoymuşdu.
Qacar hökmranlığı dövründə talışlar bir neçə dəfə üsyan etdilər. Qacarlar həm İrəvan, həm də Astrabad istiqamətindən Talışa hücum çəkdilər. Mustafa xan güclü düşmənə müqavimət göstərmək iqtidarında olmadığından Lənkəran əhalisini Sarı adasına köçürüb müdafiə mövqeyi tutdu. İran qoşunları getdikdən sonra Lənkərana qayıdan Mustafa xan 1795-ci ilin sentyabrında öz nümayəndəsi Zaman bəyi Şimali Qafqaza, rus generalı Qudoviçin yanına, oktyabrda isə Kərbəlayi Əsədulla bəyi Peterburqa göndərdi. 1796-cı il martın 12-də Kərbəlayi Əsədulla bəy Talış xanlığının Rusiyanın himayəsinə qəbul edilməsi haqqında Mustafa xanın məktubunu II Yekaterinaya təqdim etdi.
Talış üsyanlarından biri də Gilan hakimi Hidayətulla xanın rəhbərliyi altında baş verdi. Üsyanı yatırmaq üçün Qacar orduları hər tərəfdən Talışa basqın etdilər. Bir müddət müqavimət göstərən Hidayətulla xan adamları ilə gəmilərə minib dənizə çıxmalı oldu. Dəniz donanması olmadığına görə Qacar qoşunu onları təqib edə bilmədi, lakin bütün sahil zolağını nəzarətə götürdülər. Müqavimətçilər Ənzəli körfəzini keçib dənizə çıxdılar, oradan da Sefidrud deltasına doğru irəlilədilər. Qışın ortası idi, dənizdə güclü fırtınalar olurdu. Gəmilər Xəzərdə şərqə üzəndə tufan qalxdı. Gəmilərdə məharətli dənizçilər vardı, tufan boşalan kimi yelkənləri aşağı endirdilər ki, küləyin gəmiyə təzyiqi azalsın. Lakin şimaldan cənuba yüyürən dalğalara qarşı durmaq mümkün deyildi. Gəminin yelkəni olmadığından sükan tutmurdu, gəmilər sahildən çox aralana bilmir, güclü şimal küləyi onları qabağına qatıb cənuba doğru qovurdu. Dənizçilərin küləyə tabe olmaqdan başqa çarələri qalmadı. Dənizin ortasında dalğanın ardına düşməyin ciddi xətəri yox idi; belə hallarda gəminin yolu bir qədər uzaqdan düşsə də, tufan sakitləşəndən sonra yenə öz gediş xəttinə qayıda bilərdi. Amma gəmi sahil boyu üzürdü və dalğalar onu hər an sahilə ata bilərdi, xüsusən sahil daşlıq, qayalıq olarsa, gəmi əzilib deşilərdi. Daşlıq olmasa belə, saya oturardı. Onda yenidən gəmini açıq dənizə şıxarmaq çox çətin olacaqdı. Çox çəkmədi ki, Hidayətulla xanın bütün gəmiləri saya oturdu. Gəmi saya oturub hərəkətindən qalanda dalğaların ona təzyiqi də dəfələrlə artır, hər dalğanın təzyiqi yüz tonlara bərabər olur. Qısa müddətdə dalğalar gəmini elə darmadağın edirdi ki, hissələri tikə-tikə olub bir-birindən ayrılırdı. Dənizçilər Hidayətulla xana və digər sərnişinlərə dedilər ki, hər şeyə hazır olsunlar. Hidayətulla xan üzmək bilirdi, ancaq tufanlı dənizdə necə üzmək olar? Bunlar bir yana qalsın, qışın buz suyu onları sətəlcəm edib öldürərdi. Ona görə də gəmilərdə qalmağı üstün tutdular. Lakin tufan sakitləşmək bilmirdi. Güclü dalğaların zərbindən qısa müddətdə gəmilər darmadağın oldu, bütün sərnişinlər dənizə tökülüb batdılar. Bir neçə gündən sonra cəsədlər şişib suyun üstünə çıxdı, dalğalar da onları sahilə tulladı. Camaat cənazələri yığıb dəfn elədi. Hidayətulla xanın cəsədi də dəfn olunanlar arasındaydı. Say-seçmə talış igidləri İudaya qarşı mübarizədə beləcə şəhid oldu.
Talış əhalisinin qacarlar tərəfindən tam məhv edilməsinin qarşısını Ağa Məhəmməd xanın onunla ixtilaf edərək Rusiyaya qaçan qardaşı Mürtəzaqulu xanın özü ilə gətirdiyi rus donanması oldu. Gilan ərazisinə daxil olan rus ordusu Qacar ordusunun əsas qüvvələrini cənuba doğru qovdu.
Qacar xanın Tiflis yürüşü zamanı şəhərin girişində gürcü zadəgan və ağsaqqallarından 70 nəfər onun qabağına çıxdı desinlər ki, Tiflis zərərsiz bir şəhərdir və əhalisi müqavimət göstərməyəcək. Lakin qacarlar həmin 70 nəfərin başını kəsdilər. Qacar xan əsgərlərinə qətl-qarət əmri verdi. Tiflis yağmalanıb dağıdıldı, 22 min dinc sakin qul və kəniz kimi satıldı. Qacar tarixçiləri Tiflis faciəsini ətraflı yazıblar. Onlar qeyd edirlər ki, bütün kilsələr viran edildi, ruhanilər qətlə yetirildi. Məhz həmin qətliam Gürcüstanın Rusiyaya birləşməsinə səbəb oldu.
Qacar Gürcüstanın qalan şəhərlərini də müqavimətsiz talan etdikdən sonra Arazı keçib Muğana gəldi, orada dayanıb Tiflisdə qarət olunmuş malların hesabını istədi. Məlum oldu ki, onun özünün payı dörd krür (hər krür yarım milyona bərabər idi) tümən olmuşdur. Ağa Məhəmməd xan Qacar Şirazda qaldığı illərdə Kərim xan Zənd ona dolanmaq üçün ayda üç tümən verirdi. İndi iki milyon tümən onun üçün heç nə idi.
Qacarlar tutduqları bütün şəhərlərin əhalisini qırıb çatdılar, bircə şuşalılara toxunmadılar. İran imperiyasında yaşayan bir çox hörmətli əyanların başını kəsdilər, bəzilərinin isə gözünə mil çəkib kor etdilər ki, əl-ayağa dolaşmasınlar. Onlar İranın qədim şah nəsli, köklü aristokratiyası olan Zəndiyyə nəslini tamamilə qırdılar, son nəfərinə kimi qətl etdilər. İud genosidi nəticəsində bu qədim dinastiyanın adı İran taxt-tacı tarixindən biryolluq silindi.
Ağa Məhəmməd xan Qacar Şirazı alandan sonra Kərim xan Zəndin cəsədini Tehrana gətirdib şahlıq ərkinin pilləkanı altında dəfn etdi ki, hər dəfə otağına girib-çıxanda ayağını Kərim xanın sümükləri üstə qoysun. Kərim xan elə bir adam idi ki, Hafiz Şirazi, Şeyx Sədi üçün məqbərə tikdirmişdi. İranda çoxlu abadlıq işləri gömüşdü.
Uzun döyüşlərdən sonra İranın qanuni hökmdarı Lütfəli xan Zənd tutulub Qacar xanın yanına gətirildi. Ayaqlarına vurulmuş zəncirlərin ağırlığından Lütfəli xan özünü güclə çəkirdi. Onu Qacar xanın qarşısına gətirdilər. “Torpağa düş və səcdə et”- Qacar dedi. Zənd xanı cavab verdi: “Mən yalnız Allahın müqabilində səcdə edirəm!”. Qacar onun başına vurdu: “Sənə deyirəm torpağa düş!”. Lütfəli xan itaət etmədi: “Əgər əllərim açıq olsaydı, mənim başıma vurmağa cürətin çatmazdı. Sənə dedim ki, mən yalnız Allahın müqabilində səcdə edirəm”. Ağa Məhəmməd xan yaralı və yorğun əsirin başına vura-vura onu yerə yıxıb üzünü torpağa sürtdü və qışqırdı: “Lütfəli xan! Görürəm hələ də lovğalığından və təkəbbüründən əl çəkməmisən, ancaq mən indi elə edəcəyəm ki, sən daha başını qaldıra bilməyəsən!”. O əmr verdi tövlədən bir dəstə işçi gəldi. İran şahını tövləyə salıb zəncirdə saxladılar. Qızdırma içində yanır, su itəyirdi, lakin xanın qorxusundan ona su vermirdilər. O biri gün Ağa Məhəmməd xan əmr etdi ki, Lütfəli xanı hüzuruna gətirsinlər. Əsirin qollarından tutub Qacarın qabağına gətirdilər. Qacar dedi: “Lütfəli, de görüm lovğalığından əl çəkmisənmi?” Lütfəli xanın qızdırması düşməmişdi, zəiflikdən başını qaldıra bilmirdi, gözləri yarıyumulu idi. Bu sözü eşidəndə başını geri atıb göz qapaqlarını qaldırdı, qüvvəsini toplayıb Ağa Məhəmməd xanın üzünə tüpürdü: “El alçaq xacə, mən sənsən qorxmuram!”. Qacar xan əsəbdən göyərdi. Zənd xanı onun qövr eləyən yarasının közünü qoparmış, qohum-əqrəbası olan sərdarların, əyanların qarşısında qara eybini üzünə çırpmışdı. O cəllada əmr etdi ki, Lütfəlinin gözünü çıxartsın. Cəllad bir göz qırpımında İran şahını yerə yıxdı, zəncirdə olan əl-ayağını iplə çəkib möhkəm bağladı, sonra üç barmağıyla onun gözlərinin alt qapaqlarından elə basdı ki, gözlər pırtlayıb kasasından çıxdı. Cəllad işə başlayan zaman Qacar xan məhkuma yaxınlaşdı ki, bu dəhşətli əməliyyatı öz gözləri ilə görsün. İran şahının sağ gözü yerindən çıxandan sonra cəllad ağzında saxladığı bıçaqla damarlarını kəsdi, gözü tamamilə qırıb yerə atdı. Sonra Ağa Məhəmməd xanın gözü önündə sol gözü də çıxartdı. Sağ göz çıxarılanda Lütfəli xan nalə çəkdi, ancaq sol gözünü çıxaranda ondan heç bir səs eşidilmədi. Qacar xan: “İndi tüpürmək mənim növbəmdir” deyib şahın üzünə tüpürdü. Sonra dönüb əyanlarına dedi: “Mən onun ölməsini istəmirəm, qoy diri qalsın, başına noxta vurub səfərlərdə piyada dalımca aparacağam”. Ancaq Lütfəli xanın vəziyyəti o qədər ağır idi ki, dedilər əgər o müalicə almasa, öləcək. Qacar göstəriş verdi ki, çiyinlərinin və gözlərinin yarasını müalicə etsinlər. Xeyli müalicədən sonra İran şahının gözlərinin yarası sağaldı, ancaq çiyinləri sağalmadı. Əgər onu səfərlərdə aparmağa durğuzsaydılar, yolda ölərdi. Bir müddət sonra İranın qanuni şahının sağ qalması Ağa Məhəmməd xanı qane etmədi. İranlılardan eşidilən bəzi sözlər Qacar xanını rahat qoymurdu. Onlar deyirdilər ki, Lütfəli xanın şahlıq etməyə ləyaqəti var, korluq ona heç mane ola bilməz, Xorasanda Nadir şahın nəvəsi kor Şahrux da şahlıq edirdi. Bu söz-söhbət Ağa Məhəmməd xan Qacarın qulağına çatdıqca, onun fikri qətiləşdi. Tehrana təyin etdiyi hakimə göstəriş verdi ki, Lütfəli xan Zəndi qətlə yetirsin. Tehran hakimi hökmdarının göstərişini alan kimi cəlladı iki nəfərlə zindana göndərdi... İran şahının cənazəsini qüsl verməyə apardılar. Onun meyiti üzərində dəri çəkilmiş skeletə oxşayırdı. Yuyulandan sonra şahın cənazəsini Tehran yaxınlığındakı İmamzadə Zeyd məqbərəsinin yaxınlığında dəfn etdilər. Qəbrin üzərinə heç bir əlamət qoyulmadı. İranın qanuni hökmdarı, ziyalısı, heç vaxt dodaqlarından təbəssüm əskik olmayan, gözəl fars kişisi, Zənd şahriyarı xazarlar tərəfindən belə qətl olundu.
Lütfəli xan Zəndin böyük işlərindən biri o idi ki, Şiraz-Buşehr, Şiraz-Bəndərabbas və Şiraz-Bandərlenge arasında yol salmışdı. O əsrdə belə böyük abadlıq işi həqiqətən çox diqqətəlayiq idi. Bundan başqa, Mond çayında sədd salıb, onun suyunu ətrafdakı torpaqların istifadəsinə vermişdi. Mond çayı Fars dağlarından baş alır, axıb Fars körfəzinə tökülürdü, çayın sahilləri boyunca uzanıb gedən torpaqlar dünyanın ən münbit torpaqları hesab olunurdu, bu ərazidə bəlkə bəşər yaranandan bu yana heç əkin əkilməmişdi. Qısa müddətdə xalq əmin olmuşdu ki, onun ölkə idarə etmə bacarığı özündən əvvəlkilərdən qat-qat artıqdır. Lütfəli xanın abadlıq işləri davam etsəydi, İran abadlaşar, ticarət vüsətlənib sərhədlərii aşardı, lakin qacarların regionda güc kimi peyda olması və törətdikləri qırğınlar işlərin irəli getməsinə mane oldu. Xacə Ağa Məhəmməd xan Qacar isə hökmranlıq etdiyi dövrdə heç bir abadlıq işləri görmədi, bu işə heç meyli də yox idi. Boş vaxtlarında ova çıxırdı. İranda bir neçə qoruğu vardı. Tarixçilər onu mahir ovçu kimi səciyyələndirirlər.
Lütfəli xan Zəndin hərbi və idarəetmə qabiliyyətlərindən başqa bir gözəl keyfiyyəti də vardı. Ondan yadigar qalan bir neçə şeir göstərir ki, o həm də istedadlı şair olmuşdur. Şahlığının birinci illərində bir dəstə şair və alimə tapşırmışdı ki, Şəmsəddin Hafizin şeirlərini oxuyub, onları diqqətlə öyrənsinlər. Hafizə aid olmayan və sonradan əlavə edilən şeirləri onun divanından çıxarsınlar. Bu ilk baxışda sadə, bəlkə də bəzilərinə mənasız təsir bağışlaya bilər, amma Lütfəli xan Zənd bu göstərişi verməklə, həm də yüksək əbədi zövqə malik olduğunu sübut etmişdir.
Lütfəli xanın qətlindən uzun əsrlər keçir. İranın cənubunda hələ də onun barəsində yazılan mərsiyyələri oxuyurlar. Lütfəli xanın ölümü ilə İranda ari hökmranlığına son verildi, iud hökmranlığının təməli qoyuldu.
Lütfəli xanı öldürəndən sonra Ağa Məhəmməd xan özünü əsl İran şahı hiss etdi. Zəndiyyə sülaləsinin kökünü kəsməklə o yolundakı ən böyük maniəni aradan götürdü. Bundan sonra qacarlar tərəfindən yerli xalqların genosidinə start verildi. İranın ən dilbər guşələri qacar əmirləri tərəfindən zəbt olundu.
Qacarlar 1796-cı ildən 1925-ci ilə kimi İranda şahlıq etdilər. Bu müddət ərzində xalqa olmazın zülmlər verdilər və əhalinin maddi vəziyyəti həddən artıq pisləşdi. İran xalqları Qacarlara qarşı dəfələrlə üsyan etdilər. Həmin etirazlar hər dəfə qanla yatırıldı. 1905-ci ildə İran fədailəri Məhəmmədəli şah Qacarın diktaturasına qarşı üsyana qalxdılar. Məşrutə hərəkatı adl almış bu üsyana Azərbaycanın Qaradağ vilayətinin Bişək kəndindən olan Səttarxan başçılıq edirdi. 1908-ci ilin iyun ayında Təbrizdə Səttar xanın rəhbərliyi altında Ali Hərbi Şura yaradıldı. 1909-cu ilin aprel ayında Təbriz üsyançıları verdikləri çoxsaylı itkilərə baxmayaraq, Qacar şahın silahlı qüvvələrini Təbrizdən çıxarmağa nail olur. Bu döyüşdə Səttar xan və müavini Bağır xan nümayiş etdirdikləri qeyri-adi qəhrəmanlıqları müqabilində “Sərdari-milli” (Xalq sərkərdəsi) və “Salari-milli” (Xalq rəhbəri) fəxri adlarına layiq görüldülər. 1908-ci ilin oktyabr ayına qədər Azərbaycanın bir çox vilayətləri Qacar qoşunlarından təmizləndi.
Təbriz inqilabının qələbəsindən sonra inqilabi əhval-ruhiyyənin artması qacar şahını və onun ağası İngiltərəni təşvişə saldı. Onlar Səttar xan və Bağır xanı aldadıb Təbrizdən çıxarmağa çalışdılar. İngiltərənin xarici işlər naziri Edvard Karinin bu ölkənin İrandakı səfiri Corc Birliyə göndərdiyi teleqramda (16.3.1910) deyilirdi ki, Səttar xan və Bağır xan tezliklə Təbrizdən çıxarılmalıdır. Bundan sonra İranın baş naziri və Milli Şura Məclisi Səttar xan və Bağır xanı Tehrana dəvət etdilər. 1910-cu il mart ayının 6-da Səttar xan və Bağır xan 300 nəfər silahdaşı ilə Tehrana yola düşdü. 1910-cu il aprel ayının 3-də Səttar xan Tehrana çatdı. Qurbanlar kəsildi, Tehran əhalisi onu xilaskar kimi qarşıladı. Səttar xana fədailəri ilə Atabəy parkında yer verildi. 1910-cu ilin 7 avqustunda Qacar qoşunları gecə xaincəsinə Atabəy parkına hücum etdilər, Səttar xanın qüvvələrini mühasirəyə alaraq tərki-silah etməyə cəhd göstərdilər. Baş verən silahlı qarşıdurmada Səttar xan ayağından yaralandı. Aldığı güllə yarasından Səttar xan 1914-cü il noyabr ayının 9-da 48 yaşında vəfat etdi.
Qacar hakimiyyətinə qarşı üsyanlardan birinə də Şeyx Məhəmməd Xiyabani (1879-1920) başçılıq etmişdir. Dindar bir adam olan Məhəmməd bir müddət Rusiya ərazisində yaşamış, Mahaçqalada ticarətlə məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına getmiş və dünyəvi işləri də orada öyrənmişdir. Xiyabaninin başçılığı ilə hərəkət edən mücahidlər Təbriz, Ərdəbil, Xoy, Urmiya, Sərab, Zəncan, Marağa, Miyanə, Əhər, Xoy və s. şəhərlərdə əhalini mitinqlərə qaldırır, ingilispərəst Qacar hakimiyyətinin istefasını tələb edirdilər. Belə bir şəraitdə İngiltərə öz hərbi qüvvələrini İran Azərbaycanına yerləşdirməyə başladı. Təsadüfi deyil ki, İngiltərə ordusu İrana Türkiyə ilə sərhəddən- kürdlər yaşayan bölgədən daxil olmuşdu. Ölkənin qərbində Fransa və Amerikanın yəhudi missionerləri tərəfindən qızışdırılan kürd dəstələri Azərbaycan xalqına qarşı qanlı qırğın törətdilər. O cümlədən Almaniya ilə müttəfiq olan Osmanlı dövlətinin qoşunları şimal-qərb tərəfdən Azərbaycana soxuldular.1919-cu ildə Xiyabani və sirdaşları İsmayıl Növbəri, Hacı Məhəmmədəli Badamçı Osmanlı qoşunları tərəfindən həbsə alındılar və bir müddət zindanda saxlandılar.
1919-cu il avqustun 9-da Qacar hökuməti ilə İngiltərənin yəhudi hakimiyyəti arasında saziş bağlandı. Sazişin şərtlərinə əsasən İran İngiltərədən asılı dövlətə çevrilirdi. 9 Avqust sazişi xalq hərəkatını daha da alovlandırdı. Bütün İran, o cümlədən Azərbaycan bu alçaldıcı sazişə qarşı ayağa qalxdı. İran Azərbaycanının hər yerində izdihamlı mitinqlər və nümayişlər başlandı.
İngilis qoşunlarının İranı işğal etməsi ölkədə narazılığı daha da artırdı, İran Azərbaycanında milli azadlıq hərəkatını daha da qüvvətləndirdi. 1920-ci ilin may ayında Təbrizdə böyük bir mitinq keçirildi. Mitinqdə imperialistlərin və İran irticaçı qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha gücləndirməyə çağırdılar. Biz az sonra xalqın tələbi ilə ingilis hərbi hissələri Təbrizdən çıxarıldı. Azərbaycanda baş verən milli azadlıq hərəkatı İranın başqa yerlərində də Qacar irticasından və ingilislərdən narazı olan qüvvələr tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.
Mücahidlərin uğurlarından lərzəyə düşən Qacar rejimi, həmçinin İranı öz asılılığında saxlamağa çalışan və Bakı neftinə can atan ingilislər real təhlükə qarşısında qaldılar. Odur ki Qacar irticası və ona yaxından kömək edən ingilislər üsyançılara qarşı qəsd hazırlamağa başlamışdılar. 1920-ci il sentyabrın 12-də təpədən dırnağadək silahlanmış irtica qüvvələri Təbrizə hücum etdilər. Təbriz üsyançıları iki gün ərzində qəhrəmancasına müqavimət göstərdilər. Sentyabrın 14-də Xiyabani öldürüldü və üsyan qan içərisində boğuldu.
***
1614-cü ildə Qafqazda yerli xalqlar qacar (xazar) zülmünə qarşı mücadiləyə qalxdılar. Kartli-Kaxetidə baş qaldırmış üsyana Gəncə rəiyyətləri də qoşuldu və Qarabağ bəylərbəyi Məhəmməd xan Qacar öldürüldü. Bundan sonra Qarabağı Məhəmməd xanın oğlanları Mürşüdqulu və Məhəmmədqulu xan idarə etdi. Şah Abbasın hakimiyyətinin son illərində səfəvilər qacarların özbaşınalığından təngə gəldilər, onlara qarşı hərəkətə keçdilər. Məhəmmədqulu xan 1627-ci ildə Qarabağ bəylərbəyliyindən azad edildi, Ziyadoğlu nəsli Qarabağ bəylərbəyliyindən qovuldu. Qarabağ bəylərbəyi şahın qulamlarından olan sərkərdə Allahverdi xanın oğlu Davud xan təyin edildi. Lakin qacarlar təxribat törədərək ona işləməyə imkan vermədilər.
Nadir xan şah seçildikdən sonra qacarlara divan tutdu. 1736-cı ildə Nadir şahın çağırdığı Muğan qurultayından sonra Qacar sülaləsinin həyatında böyük siyasi dəyişikliklər yarandı. Qacarların yerli xalqlara etdiyi zülm nəzərə alınaraq, Qarabağın beş məlikliyi və Mil-Qarabağ düzündəki tayfalar, eləcə də Zəngəzur ərazisi qacarların nəzarətindən çıxarıldı. Bütün bu torpaqlar Nadir şahın qardaşı, Azərbaycan sipəhsaları İbrahim xanın öhdəsinə verildi. Bu zaman Qazax və Şəmşədil tayfalarının mülkləri də Kartli çarı Teymuraza tabe edildi. Qacarların əlində təkcə Gəncə qaldı. II Uğurlu xan Ziyadoğlu Gəncə bəylərbəyi kimi yalnız Gəncə ətrafını əlində saxladı. Beləliklə, Qazax və Borçalı elləri o vaxtdan qacar əmirlərinə yox, Gürcüstan əmirlərinə tabe edildi. Cavanşir, Otuziki və Kəbirlidən ibarət olan Qarabağ elləri haqqında da icrası vacib olan fərman çıxdı ki, onları qacar asılılığından uzaqlaşdırmaq üçün köçürüb Xorasanın Sərəxs torpaqlarına aparsınlar. Bu hadisə ilə bağlı Mirzə Adıgözəl bəy yazır: “Nadir şah Xəmsə məliklərinə də əmr verdi ki, Gəncə xanlarının itaət zəncirini mənim möhkəm hökmüm vasitəsilə xas və avam camaatın boynundan kənar edin. Özünüzü tamamilə azad sayın... Beləliklə Gəncə xanlarının ixtiyarları tamamilə əllərindən çıxdı. Səlahiyyətləri alındığından qol-qanadları sındı və çox pərişan oldular”.
Qacar tayfasından olan II Uğurlu xanı 1738-ci ildə Carda yerli xalqlar üsyan edərək öldürdü. Onu əvəz edən Şahverdi xan Qacar isə (məşhur Gəncə xanı Cavad xanın atası) 1743-cü ildə Şirvan camaatı üsyan edərkən Gürcüstana I Teymurazın yanına qaçdı. Bundan sonra Gəncənin hakimi Hacı xan Qacar oldu. Lakin bu qacar xanı da 1947-ci ildə etdiyi zülmlərə görə yerli camaat tərəfindən qovuldu.
Gürcüstana qaçmış Şahverdi xan Qacar Nadir şahın ölümündən sonra gürcü qoşunlarının göməyi ilə Gəncədəki İran qarnizonunu dağıdıb müstəqil Gəncə xanlığının əsasını qoydu. Bundan sonra Qafqazda əsl xazar-qoy müharibələri başladı, qan su yerinə axdı. 1749-1750-ci illərdə Pənahəli xan hücum edərək Gəncə şəhərinin bir hissəsini tutsa da, Şahverdi xan II İrakli və I Teymurazı köməyə çağırdığı üçün, Pənahəli xan bac alaraq geri dönməyə məcbur oldu. Gürcü qoşunu geri qayıdan Qarabağ qoşunlarını məğlub etmiş və bu xidmətə görə Şahverdi xan II İrakli və I Teymuraza ildə 10 min tümən bac vermək öhdəliyi götürmüşdü. Lakin Şahverdi xan öz yerini bərkidəndən sonra sözünün üstündə durmadı. Gəncə xanlığında möhkəmlənəndən sonra o bac verməkdən imtina etdi. Qeyzlənən I Teymuraz Gəncəyə hücüm çəkdi, lakin onun qoşunları Hacı Çələbinin köməyi ilə geriyə oturduldu.
Şahverdi xan Gəncə xanlığını yaradan kimi Osmanlı sultanına məktub yazıb onun himayəsinə girdiyini bildirdi və sultandan kömək istədi. Həmin məktubda Şahverdi xan əcdadları olan qacarların Türkiyə ilə mehriban münasibətdə olmalarını qeyd edir, Gəncə torpağının onun dədə-baba mülkü olduğunu bildirirdi. Beləliklə, Gəncə Osmanlı torpağı elan olundu. Bundan sonra Gəncə qalası möhkəmləndirilərək osmanlıların şiə torpaqlarındakı forpostuna çevrildi. Gəncədə dislokasiya olunan Osmanlı qoşunu ara-sıra ətraf məntəqələri çapıb talamaqla, şiə və xristian əhalini qılıncdan keçirməklə məşğul olurdu. Azərbaycanın mərkəzi əyalətləri bir tərəfdən osmanlı paşalarının, digər tərəfdən avar qaçaqlarının təcavüzünə məruz qaldı.
Şahverdi xanın oğlu Məhəmmədhəsən xan (1760-1780) hakimiyyətə gəldikdən sonra gürcü çarları ona xəbər göndərib atasının verdiyi sözü yadına saldılar. Lakin Məhəmmədhəsən xan da Kartli-Kaxetiya hakiminə ildə 10 min tümən verməkdən imtina etdi. Qardaşını öldürərək hakimiyyətə gələn Məhəmməd xan da bu siyasəti davam etdirdi.
1780-ci ildə Kartli-Kaxetiya hakimi II İrakli və Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qoşunları Gəncəni işğal etdi. Məhəmməd xan kor edilərək Şuşa qalasına aparıldı. 1785-ci ilə kimi Gəncədə ikihakimiyyətlilik yarandı. Belə ki Gəncə II İraklinin nümayəndəsi Keyxosrov Andronikşvili və İbrahimxəlil xanın nümayəndəsi Hacı bəy tərəfindən idarə edilirdi. Lakin bu vəziyyət uzun çəkmədi. Gəncənin üstündə Qarabağ kürdləri ilə Gürcüstan iverləri arasında dava düşdü. Bundan istifadə edən Məhəmməd xanın qardaşı Rəhim xan İbrahimxəlil xanın nümayəndəsini qovaraq Gəncədə hakimiyyətə gəldi. P.Q.Butkov onun hakimiyyətə gəlməsini II İraklinin adı ilə bağlayaraq yazır ki, Məhəmməd xanla Şuşaya girov aparılan Rəhim bəy Qarabağdan Tiflisə qaçmış və II İraklinin köməyi ilə Gəncədə hakimiyyətə gəlmişdi. Lakin Rəhim xan hakimiyyət başında çox qala bilmədi. Tezliklə Gəncədəki Qarabağ kürdləri Rəhim xanı yıxıb onu yerinə qardaşı Cavad xanı qoydular. Gürcü mənbələrinə əsaslanan Ş.Həmidova II İraklinin öz əli ilə yazdığı məktubundan belə bir iqtibas verir: “İbrahim xan bizim istəmədiyimiz Cavad xan Ziyadoğlunu Gəncəyə xan təyin etdi”. Beləliklə Cavad xan 1786-ci ildən 1804-cü ilə kimi Gəncənin xanı oldu. Cavad xan da hakim olduğu dövrdə atasının Gürcüstan çarlarlna söz verdiyi 10 min tüməni ödəməkdən imtina etdi.
Qacariyyə hökmdarı Ağa Məhəmməd xan Qacar 1795-ci ildə Gürcüstana hücum edərək Tiflis əhalisini qıranda Gəncə xanı Cavad xan Qacar da ona öz qoşunu ilə kömək etdi. Cavad xan bu yürüşdə əsir aldığı çoxlu sayda xristian arvad-uşağı özü ilə Gəncəyə gətirdi. Tiflisə hücum Gürcüstan əhalisində nifrət əmələ gətirdi, qətl-qarət narazılığa səbəb oldu və gürcülər Rusiya hökumətindən kömək istədilər.
Nəinki Gürcüstan, bütün Qafqaz xalqlarını əsrlər boyu bezdirən, gücdən salıb məhvə sürükləyən Osmanlı təcüvüzü idi. İskəndər bəy Münşinin dediyi kimi, əgər qızılbaş əmirləri arasında həmrəylik yaransaydı, İran Azərbaycanının və Şirvanın birlikdə sayı 50 min nəfərə çatan bütün qoşunları birləşsəydi, habelə gürcü çarları onlara qoşulsaydılar, o zaman Osmanlı ordularının bölgəyə basqını belə asan olmazdı. Lakin əmirlərin çəkişməsi, tayfalar arasındakı ədavət və təşəbbüssüzlük üzündən nəinki təkcə ölkə itirilirdi, habelə qızılbaşların nüfuzlu başçıları, eləcə də gürcülərin və digər yerli xalqların sayseçmə oğulları həlak olurdular. Azərbaycan, Gürcüstan. Ermənistan ölkələri xarabazarlığa çevrilir, bir sıra illər boyu yığılmış əmlak və ləvazimat talan edilirdi. Hələ 1585-ci ildə Dağıstan xalqlarının nümayəndələri Səfəvi sarayına gələrək Osmanlı təcavüzündən şikayətləndilər. Lakin Səfəvi dövlətində baş verən daxili ixtişaşlar İrana Qafqazda nizam-intizam yaratmağa imkan vermirdi. 18-ci əsrin axırlarında artıq İran dövləti öz ərazisindəki xalqların təhlükəsizliyini təmin etmək iqtidarında deyildi. İran şahlığı vəhşi xazarlar tərəfindən dağıdılmışdı və regiondakı qoy xalqlar iud tayfalarının əsarəti altında inləyirdi. Ona görə də xalqlar nicat yolunu Rusiyada görürdülər.
GÜRCÜSTANA AĞQOYUNLU TƏCAVÜZÜ. Gürcüstanın Rusiyaya birləşməsinin əsas səbəbi o idi ki, əsrlər boyu davam edən ağqoyunlu, osmanlı, kürd, qacar, eləcə də avar hücumlarından xalq cana yığılmışdı. Zaman-zaman bu xristian xalq qara xalqların tapdağı altında qalmış, böyük qırğınlar törədilmişdi. Təcavüzlər ona gətirib çıxardı ki, Gürcüstanın qoy xalqlara bağlı olan ənənəvi Sakartvelo mahiyyəti öldürüldü, iudaya bağlı olan İveriya mahiyyəti üstünlük təşkil etdi. Hələ Ağqoyunluların dövründə Gürcüstan şəhərləri tamamilə dağılıb xarabazarlığa çevrildi. Ağqoyunlu tarixçisi Əbubəkr Tehrani Uzun Həsənin Gürcüstana yürüşü barədə ətraflı məlumat verir. O, yazır: “İslam qoşunun gəlməsi xəbəri o diyardakı şəhər, qala və kəndlərin əhalisinə çatanda, bəziləri qaçmağa başladı, bəziləri isə... qalaların möhkəmliyinə arxayın oldular və yerlərindən tərpənmədilər. Lakin tezliklə qorxudan və vahimədən qalaları qoyub qaçmağa başladılar. İslam qoşunu oradan keçib Xeybərdən də möhkəm olan Səmaqar qalasına çatdı və döyüşə girişdi. Qala əhalisi qalanın möhkəmliyinə arxayın olduğu üçün qışqırırdı ki, bu qala heç zaman heç kəsin əlinə keçməyib. Heç vaxt müsəlmanlar bu qalanı fəth edə bilməyib. Hətta Əmir Teymur bütün tədbirlərə əl atsa da, onu ala bilmədi”. K.Paydaş Əbubəkr Tehraninin verdiyi məlumata əsaslanaraq yazır ki, Uzun Həsən bu qalanı ələ keçirmək fikrindən əl çəkmədi. Ağqoyunlu hökmdarı tərəfindən verilən tapşırığı yerinə yetirən əsgərlər qalanın bürclərinə dırmaşmağa nail oldular. Bir neçə nəfər isə aşağı qapını ələ keçirdi. Qala bürclərinə çıxmağa nail olan Ağqoyunlu gəncləri itki versə də, qalanı ələ keçirməyə nail oldular. Çoxlu qənimət və əsir ələ keçirdilər. Gürcülərə qarşı yürüşü davam etdirən Ağqoyunlu hakimi Etrəkər adlı kəndə gəldi və buradakı gürcüləri əsir aldı, heyvanları və ərzağı qənimət kimi ələ keçirdi. Oraya öz qələbə bayrağını sancıb hərəkəti davam etdirdilər. İnhan və Tavayel məbədlərinə qədər bütün o ərazini qarət edib gürcüləri əsir götürdülər, çoxlu mal və heyvan qənimət kimi ələ keçirdilər. V.Hins yazır ki, bu yürüş nəticəsində ələ keçirilən gürcülərin bir hissəsi satıldı, bir hissəsi də müsəlmanlığı qəbul etdiyi üçün sərbəst buraxıldı, digər hissəsi isə köləyə çevrildi. Ağqoyunlular böyük qənimətlə Ərzuruma döndülər. Bu yürüşdən sonra 1459-cu ildə Uzun Həsənin Qahirəyə göndərdiyi elçisi Məmlük sultanı İnalın hüzuruna çıxaraq hökmdarının altı qalanı gürcülərdən azad etdiyi barədə xəbər verdi.
1461-ci ildə Ağqoyunlular yenidən Gürcüstana hücum etdilər. Ağqoyunlu sərkərdələri Dərviş Kiləki və Teymur bəy Qori və Tiflis şəhərlərinə kimi irəliləyərək Kartli vilayətini qarət etdi. Bir müddət sonrs İmereti və Somxeti vilayətləri də talan edilmişdi. Bu yürüşlə bağlı Əbubəkr Tehrani yazır: “Müzəffər ordu... Axıskaya getdi və Qara dəniz sahillərinə qədər irəlilədi. Elə yerlərə gedib çıxdı ki, heç vaxt müsəlmanlardan kimsə oralara getməmişdi. Sağ-salamat və müxtəlif mallardan və heyvanlardan ibarət çoxlu qənimətlərlə geri qayıtdı. Kafirlərin qalalarından çoxunu döyüşlə ələ keçirib həmin qalaları yerlə-yeksan etdi. Oradan Ərzincan çölünə - öz düşərgəsinə gəldi və qışlağa getdi”. 1463-cü ildə isə Ağqoyunlu sərkərdələri Baqratilərin Somxet və Kartli vilayətlərini qarət edərək geri döndülər.
Bir müddət sonra Samsxe Atabəyləri Ağqoyunluların onlara qoyduğu illik vergini ödəməkdən imtina etdilər, bu isə Uzun Həsənin Gürcüstana dördüncü yürüşünə səbəb oldu. 1466-cı ilin yazında Uzun Həsən Gürcüstan torpaqlarına daxil olaraq Çamakar qalasını ələ keçirdi. Əsgərlərini ətrafa göndərən Ağqoyunlu hökmdarı çoxlu qənimət ələ keçirdi. Uzun Həsənin bu yürüşdə məqsədi Axıskanı ələ keçirmək idi. Lakin ölkəsində baş verən qarışıqlıq buna imkan vermədi. Buna görə də o, gürcülərin əsir aldıqları müsəlmanları azad edərək böyük qənimətlə Ərzuruma qayıtdı.
1472-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Gürcüstana beşinci soyğunçuluq yürüşünə çıxdı. K.Paydaş yazır ki, Uzun Həsən bu yürüşə çıxmadan öncə Osmanlı şahzadəsi II Bəyazidə göndərdiyi məktubunda baharda Gürcüstan səfərinə çıxacağını, kilsələrin yerinə məscidlər tikdirəcəyini bildirmişdi. Uzun Həsən bu yürüşü zamanı Samsxeyə daxil oldu, sonra çoxlu qalanı fəth etdi və Tiflisi ələ keçirdi. O Tiflisi böyük əmirlərindən Sufi Xəlil Bəkdaşa iqta olaraq verdi. Gürcü sərhəd bölgələrinin idarəsi də ona həvalə olundu. Uzun Həsən Gürcüstanı tərk edən zaman çar Baqratın elçisi onun yanına gəldi. Elçinin əlində 19 misqal ağırlığında bir yaqut və 12 misqal ağırlığında bir ləl vardı. Baqrat bu hədiyyələri verərək əvəzində taxt-tacını geri almaq niyyətində idi. Lakin Uzun Həsən bu hədiyyələri qəbul etmədi və onları geri qaytardı. Gürcüstanı böyük qənimət və üç min əsirlə tərk etdi.
K.Paydaşın məlumatına görə, Ağqoyunlu hökmdarı Osmanlı sultanı ilə müharibəyə yollandığı zaman ona tabe olan gürcü çarı VI Baqratdan kömək istədi. Lakin gürcü çarı bu yardımı göstərməkdən imtina etdi. Müəllifin fikrincə, bu hadisə 1477-ci ildə Uzun Həsənin Gürcüstana altıncı yürüşünə səbəb oldu. Uzun Həsən Sultan II Mehmedlə əsaslı döyüşdə məğlub olduqdan sonra hirsini gürcülərdən çıxdı, yardım ala bilmədiyi gürcü çarını cəzalandırmaq qəarına gəldi. Uzun Həsənin bu yürüşünə qatılan İosafat Barbaronun verdiyi məlumata görə, Ağqoyunlular 1477-ci ildə iyirmi minlik süvari və ona xidmət göstərən altı minlik qüvvə ilə şimal-qərb istiqamətində yürüşə başladılar. Gürcüləri duyuq salmamaq üçün Ağqoyunluların Osmanlılara qarşı yürüşə çıxması ilə bağlı xəbərlər yayıldı. Yeddi günlük yürüşdən sonra sağa- Gürcüstan istiqamətinə dönüldü. İ.Barbaronun və C.M.Anciolellonun verdiyi məlumata əsaslanan K.Paydaş yazır ki, Ağqoyunlu ordusu gürcü torpaqlarına yaxınlaşdıqca, keçidlər meşələrlə örtülü olduğundan Uzun Həsən beş minlik süvari dəstəsini ordunun hərəkətini təmin etmək üçün irəli göndərdi. Bu qüvvələr çətin keçilən bölgələrdən ordunun keçməsini təmin etdi. İki günlük yürüşdən sonra ordu Tiflisə daxil oldu. Şəhər əhali tərəfindən tərk edildiyi üçün müqavimətsiz ələ keçirildi. Bu zaman çar Baqrat ölkəsində deyildi. Gürcülər Ağqoyunluların yürüş xəbərini eşitcək meşələrə qaçmış, bir hissəsi də qalalara sığınmışdı. Tiflisdə möhkəmlənən Ağqoyunlular gürcüləri itaət altına aldılar. Burada süvari dəstə saxlayaraq Qoriyə döğru irəlilədilər. Qorinin əhalisi dağlara qaçdığı üçün Ağqoyunlular boş şəhərə daxil oldular. Beləliklə, Tiflisdən sonra Qori də Ağqoyunluların əlinə keçdi. Ağqoyunlu hökmdarı on beş gün ərzində meşələrə sığınmış gürcüləri əsir aldı. Bu zaman çar Baqrat Radşaya qaçdı. Öz qərargahını Muxranda quran Uzun Həsənin ətrafa göndərdiyi dəstələr Tiyanetiyə kimi irəlilədilər. Kaxetiya şahzadəsi I Georgi Ağqoyunlu hökmdarına hədiyyələr və kölələr göndərərək itaət edəcəyinə təminat verməyə çalışdı. Anciolello yazır ki, çar Baqrat və Kvarkvare yeddi nəfərlik elçi heyətini Uzun Həsənin yanına göndərərək ildə 16 min qızıl duka vergi vermək şərti ilə sülh bağlamağı təklif etdilər. Ağqoyunlu hökmdarı bu təklifi qəbul etdi. K.Paydaş yazır ki, Uzun Həsən Tiflisdən başqa digər gürcü torpaqlarının idarəsini Baqrata və Kvarkvareyə verərək sülh təklifi ilə razılaşdı. Uzun Həsən bu yürüşə özü ilə götürdüyü seyidlərə və alimlərə hədiyyələr payladı. O, 1477-ci ilin sonunda ələ keçirdiyi 5 min əsirlə Təbrizə qayıtdı.
İosafat Barbaro Uzun Həsənin gürcü çarları ilə bağladığı sülh və alınan bac barədə maraqlı məlumat verir. O, yazır ki, Uzun Həsənin çar Baqrat və Kvarkvare ilə bağladığı sülhə görə onlar 24 min duka xərac verir, Ağqoyunlu hökmdarı da Tiflisdən başqa digər torpaqları onlara verməyə razı olurdu. Bu zaman çar Baqrat və Kvarkvare vergi əvəzinə dörd Bədəxşan yaqutunu elçi vasitəsilə Uzun Həsənə göndərdi. Bu daşlar Uzun Həsənə təqdim olunan zaman onun qiymətini müəyyənləşdirmək üçün İ.Barbaroya verildi. İ.Barbaro bu daşların 4 min duka dəyərində olduğunu söylədiyi zaman Uzun Həsən “Mənə daş-qaş deyil, pul lazımdır”- söyləyərək onları geri qaytardı.
Uzun Həsənin ölümü ilə gürcü hakimləri Ağqoyunlu dövlətinə ödəniləcək bacı dayandırdılar. Buna görə Ağqoyunlu dövlətində hakimiyyətə Sultan Yaqubun keçməsi ilə gürcülər üzərinə yeni yürüşlərə başlanıldı. Fəzlullah ibn Ruzbehan Xuncinin verdiyi məlumata görə, 1482-ci ildə yaylaqdan dönən Sultan Yaqub Gürcüstana yürüş etməyə qərar verdi. Buna səbəb kimi gürcü hakimi Kvarkvarenin yaramaz hərəkətlərə yol verməsi göstərilir. Günahkarı cəzalandırmaq məqsədlə Sultan Yaqub Diyarbəkir kürdlərindən təşkil olunmuş böyük bir ordunu Axıska üzərinə göndərdi. Ağqoyunlu hökmdarı Süleyman bəyin və Gülabi bəy Bəkdaşın müşayiəti ilə Təbrizdən Eçmiədzin yolu ilə Gürcüstana hərəkət etdi. Payızın sonlarında ramazan ayında Gürcüstana daxil olan Ağqoyunlu ordusu şəhərləri ələ keçirərək qarət etməyə başladı. Bu zaman havanın soyuması və qar yağması ordunun hərəkəti üçün çətinliklər yaratdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq Sultan Yaqub Axıska şəhərinə gəldi. Şəhərdəki kilsələr dağıdıldı, xəzinə ələ keçirildikdən sonra yüksək dağ üzərində yerləşən Axıska qalası mühasirəyə alındı. Ancaq qala gürcülər tərəfindən son dərəcə möhkəmləndirilmişdi. Onu adi döyüş silahları ilə almağın çətin olduğunu görən Ağqoyunlular qalanı şiddətli top atəşinə tutdular. Topların qala divarlarında yaratmış olduğu dağıntıları gürcülər möhkəm materiallar və dəmir parçaları ilə bərpa etməyə çalışdılar. Lakin atılan toplardan birinin taxıl anbarına düşməsi nəticəsində taxılın yanmasını gürcülər hiss etmədilər. Qalada böyük bir yanğının çıxmasından gürcülərin təşvişə düşməsi Ağqoyunlu əsgərlərinin qala divarlarına çıxmasına şərait yaratdı. Qalanın müdafiəsinin mümkünsüz olduğunu görən gürcülər qala divarlarından çəkildiyi üçün Ağqoyunlular qalaya daxil oldular. Axıska qalası ələ keçirildi. Gürcü aznaurları aman diləyərək qaladan çıxdılar. Hündür dağın zirvəsində yerləşən Axıska qalası Ağqoyunlu topçularının səyi nəticəsində fəth olundu. Gürcü aznaurlarının bir hissəsi islamı qəbul edərək bağışlandı, müqavimət göstərənlər isə qandallanaraq əsir alındı. Külli miqdarda qənimət ələ keçirildi. Sultan Yaqub gürcü çarlarının xəzinəsinin saxlandığı Xatun qalasına doğru yürüşü davam etdirdi. Bu qalada gürcü çarı Kvarkvarenin xəzinəsi və xanımının qiymətli daş-qaşı saxlanılırdı. Bu alınmaz qalanı fəth etmək hələ heç bir hökmdara nəsib olmamışdı. Bu zaman Kvarkvarenin anası da bu qalada idi. O Ağqoyunlulara qarşı müqavimət göstərməyin mümkün olmadığını nəzərə alaraq, Sultan Yaqubdan aman istəməsini baş keşişə tapşırdı. Həmin keşişin göndərdiyi elçi qalanın təslim edilməsi və içindəki hər şeyi vermək şərti ilə aman istədi. Sultan Yaqub bu təklifi qəbul etdi. Gürcü keşişi növbəti gün yanında aznaurlar olmaqla qaladan aşağı enərək Ağqoyunlu düşərgəsinə gəldilər. Sultan Yaqub aznaurların mühafizə olunması üçün əsgərlərə paylanmasını, keşişin isə digər günahkar gürcülərlə birlikdə həbs olunması barədə göstəriş verdi. Bundan sonra divan əmirləri və təvaçılar qalaya gedərək xəzinəni qəbul etdilər. Onlar arasında bütöv bir ölkənin xəracı dəyərində olan ləl-cəvahirat və yaqut var idi. Kvarkvare həyatını xilas etməyi qaçmaqda gördü. O az sonra oğlunu məktub və hədiyyələrlə Sultan Yaqubun yanına göndərərək bağışlanmasını istədi. Kvarkvare ölkəsinə dönməyə icazə verilərsə, Sultan Yaqubun müəyyən etdiyi xəracla yanaşı, 500 tuman nal-baha ödəyəcəyini və bu vəsaitin ödənməsinə kimi oğlunun girov qalacağını bildirdi. Sultan Yaqub mərhəmət göstərərək bu tələbi qəbul etdi, yürüşün başa çatdığını bildirdi və geri dönməyə qərar verdi. Sultan Yaqub 40 gün çəkən bu yürüşün nəticələrindən məmnunluq duyaraq Şörəyel yolu ilə Təbrizə qayıtdı. Sultan Yaqub Gürcüstan yürüşündən uğurla döndükdən sonra Osmanlı sultanı II Bəyazidə göndərmiş olduğu fəthnamədə Gürcüstanda həyata keçirdiyi fəthlər barədə xəbər verdi və yürüş nəticəsində çoxlu qiymətli daşı qənimət aldığını bildirdi.
Uzun Həsənin ölümündən sonra Kaxeti çarı Konstantin Tiflisdə möhkəmlənməyə çalışdı. Bu zaman Gürcüstan sərhəddində olan Sufi Xəlil ona qarşı hücuma keçdi. Ağqoyunlularla gürcülər arasında döyüşlər başladı. Sultan Yaqub Qarabağ qışlağına gəldiyi zaman Sufi Xəlil Tiflis qalasının ələ keçirilməsi üçün görülən hazırlıqlar barədə ona məlumat verdi və yardımçı qüvvələrin göndərilməsini xahiş etdi. Sultan Yaqub yürüşə başlamaq barədə fərman verdi. Bu zaman Qara Ağac meşələrindəki Ağqoyunlu ordusu toplanmağa başlandı. Vəli Ağanın başçılığı altında Ağqoyunlu ordusu Tiflis qalası ətrafındakı Alget çayı yaxınlığında olan Sufi Xəlillə birləşdi. Ağqoyunlu ordusu Tiflisə yaxınlaşan zaman qış mövsümü olduğu üçün havalar soyumuş, hər tərəf qarla örtülmüşdü. Buna baxmayaraq onlar Tiflisi almağa qərarlı idilər. Bu məqsədlə ilk öncə Kuçir qalasını mühasirəyə aldılar. Qala Ağqoyunlular tərəfindən ciddi top atəşindən sonra fəth olundu. Ələ keçirilən əsirlər və qənimət Sultan Yaquba göndərildi. 1489-cu il yanvarın 29-da Ağqoyunlular Tiflis qalasını ələ keçirmək üçün mühasirəyə aldılar. Gürcülər şəhəri boşaldaraq qalaya sığındılar. Ağqoyulular dərhal qalanı top atəşinə tutmağa başladılar. Bu hücum qarşısında dayana bilməyən gürcülər dağlara qaçmağa başladılar. Ağqoyunlular onları təqib etdilər. Gürcülər keçidlərin birində onların yolunu kəssələr də, Ağqoyunlular şiddətlə vuruşaraq itki vermədən xilas oldular. Döyüşdə böyük igidlik göstərmiş olanlar arasında şəhid olmaq arzusu ilə bu yürüşə qatılan Qazi Azud əl-İslam Səidi də vardı. Ağqoyunlu əyanlarından Hacı bəy Mosullu bu döyüşdə böyük qəhramanlıq göstərdi. Bu hadisədən xəbər tutan Ağqoyunlu əmirləri Kür çayı sahilindəki Karqatay kəndində bir neçə gün dincəldilər və növbəti hücum üçün hazırlıq gördülrər. Bu zaman məğlubiyyətdən xilas olmağa çalışan III Konstantin anasını aman diləmək arzusu ilə Ağqoyunlu əmirlərinin yanına göndərdi. Yaşlı qadın nə qədər çalışsa da, əmirlər onun üzürxahlığını qəbul etmədilər. Buna görə o ümidsiz şəkildə, ağlaya-ağlaya oğlunun yanına qayıtdı. Bir şey əldə edə bilməyəcəyini dərk edən III Konstantin Tiflisi tərk etməyə məcbur oldu. 1489-cu il fevralın sonunda Ağqoyunlu əmirlərindən Vəli Ağa Tiflisi ələ keçirdi. Sultan Yaqubun bu yürüşdə iştirak edən hər kəsə hədiyyələr payladı. Bu yürüşdə xüsusi fəallıq göstərən Hacı bəy Mosulluya tuğ və nağara bağışlandı.
Beləliklə, Ağqoyunlu hökmdarının Gürcüstana bu növbəti yürüşü də uğurla başa çatdı, Tiflis daxil olmaqla Şərqi Gürcüstanın mühüm hissəsi Ağqoyunlu dövlətinin nəzarəti altıa keçdi. Lakin bu vəziyyət uzun müddət davam etmədi. 1490-cı il dekabrın 24-də Sultan Yaqubun Qarabağda ölümü ilə Ağqoyunlu dövlətində taxt-tac uğrunda mübarizənin başlanması nəticəsində mərkəzi hakimiyyət zəiflədi. Bundan istifadə edən Kartli hakimləri Tiflisə daxil olaraq bölgədə öz hakimiyyətlərini yenidən bərpa edə bildilər. Lakin F.Kırzıoğlunun qeyd etdiyi kimi, Uzun Həsən və oğlu Sultan Yaqub dövründə Ağqoyunlulara tabe edilən Atabəylər yurdu ilə Açıqbaş (İmeretiya) bölgəsi Ağqoyunlu dövlətinin süqutuna kimi onların nəzarətində qaldı. 1501-ci ildə Trabzon hakimi şahzadə Səlim Gürcüstana yürüş edərək həmin bölgəni Osmanlı dövlətinə birləşdirdi.
AZƏRBAYCANA OSMANLI TƏCAVÜZÜ. 1577-ci ilin sonlarında osmanlılar Səfəvi dövləti ilə bağlanmış müqaviləni pozaraq İranın Qafqaz torpaqlarına hücum etdilər. Şamaxını, Gəncəni, Qəbələni ələ keçirərək xaraba qoydular, dinc sakinləri soyub taladılar, qadınlara təcavüz etdilər. Bir müddət sonra İran türklərindən ibarət Qızılbaş qoşunu hücum edərək həmin qalaları osmanlılardan geri aldı. Osmanlılar qızılbaşların təzyiqini dözməyərək Dərbəndə çəkilməyə məcbur oldular. Qızılbaşlar əsir götürdükləri osmanlıları Qəzvinə gətirdilər və eşşəyə mindirib şəhərdə gəzdirdilər.
1578-ci ildə Mustafa Lələ paşanın rəhbərliyi altında Osmanlı ordusu yenidən Azərbaycana hücum etdi. Osmanlı ordusunun Gürcüstana yolunu kəsməyə çalışan Qızılbaş ordusuna qarşı Mustafa Lələ paşa Diyarbəkir bəylərbəyi Dərviş paşanı göndərdi. Əvvəlcə osmanlı ordusunun öndə gələn hissələri ilə toqquşan qızılbaşlar qələbə qazandılar. Onlar 2-3 min nəfərə yaxın adamı məhv etdilər. Bu qələbədən ruhlanan Səfəvi döyüşçüləri qaçan düşməni təqib etməyə başladılar. Ön dəstənin məğlub olmasından xəbər tutan Mustafa paşa qızılbaşlara qarşı təcili olaraq əvvəl Özdəmiroğlu Osman paşanı, sonra isə Bəhram paşa və Mutabzadə Əhməd paşanı 20-30 min nəfərlik əlavə qoşunla yardıma göndərdi. Osmanlıları təqib edən Qızılbaş dəstəsi öz əsas qüvvələrindən aralı düşdüyü üçün darmadağın edildi.
Oruc bəy Bayat bu hadisə ilə bağlı yazır ki, öz kəşfiyyatçılarının səhv məlumatlarına inanan Məhəmməd xan Toxmaq yanılaraq Dərviş paşa və Bəhram paşanın 40 minlik qoşununu osmanlıların əsas qüvvəsi sandı, Mustafa paşanın döyüş meydanından bir qədər uzaqda gizli saxladığı 70 min Osmanlı döyüşçüsü qəflətən qızılbaşların sağ cinahına zərbə endirəndə isə Məhəmməd xan öz səhvini başa düşdü. Ancaq artıq gec idi. Toxmaq xanın göstərdiyi sərkərdəlik məharəti və qaranlığın düşməsi nəticəsində Qızılbaş ordusu tamamilə məhv olmaqdan xilas oldu. Qızılbaşlardan 7 min nəfər öldürüldü, 3 min nəfər əsir düşdü. Məhəmməd xan qaranlıqdan istifadə edərək öz qoşunlarının bir hissəsini dağ cığırlarından və keçidlərindən keçirib xilas edə bildi. Osmanlı ordusu da döyüşdə xeyli qüvvə itirdi. Dərviş paşanın 30 ağası və 7 sançaqbəyi öldürüldü. Beləliklə, tarixə Çıldır döyüşü kimi düşmüş bu döyüşdə Özdəmiroğlu Osman paşanın əlavə qüvvələrlə özünü yetirməsi sayəsində Osmanlı ordusunun qələbəsi ilə başa çatdı. Bu qələbə Osmanlı ordusunun Gürcüstana tutaraq talamasına şərait yaratdı. Ciddi müqavimətə rast gəlməyən Osmanlı ordusu avqustun 24-də “keçilməzliyinə və əzəmətinə görə göylə bəhsə girən” Tiflis qalasını ələ keçirdi.
Osmanlı ordusu Şirvana doğru irəlilədi. Sentyabrın 8-də Osmanlı ordusu Qanıq çayı sahilinə çatdı. Amma aclıq və üzücü yürüş işğalçı ordunun əsgərlərinin mənəvi ruhunu əsaslı surətdə sarsıtdı. Sipahilər və yeniçərilər yürüşdən imtina edərək geri qayıtmağı tələb etdilər. B.Kütükoğlu Osmanlı salnamələrinə əsaslanaraq yazır ki, bir qrup döyüşçü Mustafa paşaya yaxınlaşaraq dönməyə qərarlı olduqlarını bildirdiər: “Nə vaxtadək bu boş və yaşayış olmayan çöllərlə gedəcəksən? Sən qayıtmalısan. Biz qayıtmağa etiraz edən yoldaşlarımızı öldürərik. Bizim üçün əvvəlcə həyat, sonra isə dünya vacibdir. Biz nə Qanıqdan keçmək, nə də Şirvan ölkəsini ələ keçirmək arzusunda deyilik”. Mustafa paşa böyük çətinliklə onları dilə tutaraq sakitləşdirə bildi. Həmin yürüşdə Osmanlı ordusunun səfər katibi olmuş Asafi Dal Mehmed Çələbi “Şücaətnamə” əsərində osmanlıların Qanıq çayını böyük əziyyətlərlə keçdiyini belə qeyd edir: “Bir felaketle geçildi ol Kınık,/ Her biri uryan devan zarı-künan,/ Geçmedi kesk olmaya gönlü sınık./ Olmuş idi aglamakdan na tuvan./ Çok kişi gark oldu çıkdı başdan,/ Hasılı ol-dem cihan-giryan idi,/ Kimi oğlundan, kimi kardaşından./ Kardaşım oğlum diyü nalan idi”.
Asafi Osmanlı ordusunun Qanıq çayı sahilində Təbriz bəylərbəyi Əmir xan tərəfindən qarşılandığı və tərəflər arasında baş verən döyüşü osmanlıların qazandığını göstərir. 1578-ci il sentyabrın 9-da Qoyun ölümü keçidi döyüşündə qələbə çalan Osmanlı ordusunu ərzaq çatışma¬mazlığı və Kür çayının azğın sularını keçmək çətin vəziyyətə saldı. Əsgərlərinin müəyyən hissəsini itirməsinə baxmayaraq, Mustafa Lələ paşa böyük çətinliklərdən sonra sentyabrın 16-da Ərəş şəhərinə gəldi.
Asafinin məlumatına görə, Mustafa Lələ paşa fəth olunan torpaqların mühafizəsini təşkil etmək və Qızılbaş ordusunun qış hücumlarının ciddi təhlükə yaratmaması üçün bəylərbəyilərdən birini Şirvanın mühafizəsinə təyin etmək məqsədilə divan topladı. Şirvanda Оsmanlı ordusuna komandanlıq etmək təklifi almış Diyarbəkir bəylərbəyiliyi Dərviş paşa və Hələb bəylərbəyi Məhəmməd paşa dərhal bundan imtina etdilər. Mustafa paşa bu vəzifəni başdanxarab Özdəmiroğlu Osman paşaya həvalə etməyə nail oldu. 1578-ci il oktyabrın 8-də Mustafa Lələ paşa özü qorxusundan Şirvanı tərk etdi və Ərzurum qışlağına getdi. Ordu ilə Şirvanda qalan Osman paşa əsgərlərin ruhunu qaldırmaq və qənimət əldə etmək üçün Gəncəyə hücum çəkdi. Osmanlılar ətraf əraziləri qarət edərək xeyli qənimətlə geri döndülər və qadınları zorladılar.
Bu hadisənin ardınca Osmanlı ordusu Salyanda qüvvələrini toplayan və müdafiəyə hazırlaşan Şirvan bəylərbəyi Aras xan Rumluya qarşı yürüş edi. Lakin şirvanlılar osmanlıların hücumunu dəf edə bildilər. Qızğın döyüşdə osmanlılar kifayət qədər qüvvə itirərək geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Osman paşa Şamaxıda möhkəmləndi və Krım tatarlarının gəlişini gözləməyi qərara aldı.
Belə bir vaxtda gəncə şiələri 15 minlik qoşunla Ərəşə hücum etdilər. Gəncəlilər osmanlıları məğlub edərək Ərəşi ələ keçirdilər. Ərəş hakimi Qaytas paşa öldürüldü. Osmanlı sərkərdələrindən Əbdürrəhman bəy əsir alındı.
Noyabrın 9-da şirvanlıların 30 minlik qoşunu Şamaxıya yaxınlaşdı. Tərəflər arasında şiddətli döyüşlər getdi. Bu zaman Abdi Çavuş özünü yetirərək Adil Gərayın rəhbərliyi altında Qazi Gəray, Mübarək Gəray, Səadət Gərayın da qatıldığı 15 minlik Krım ordusunun və Əbubəkr Mirzənin qüvvələrinin köməyə gəldiyini bildirdi. Beləliklə, noyabrın 11-də döyüşün üçüncü günü Adil Gərayın 5-6 minlik ön qüvvələrinin yetişməsi ilə üstünlüyü ələ keçirən Osmanlı ordusu Qızılbaş ordusunu məğlubiyyətə uğratdı. Aras xan Rumlu və oğlu Dədə xan əsir alındı. Qızılbaş əmirlərindən yalnız Ərdoğdu xan xilas ola bildi.
Şamaxı döyüşündə qələbə qazanan Osman paşa Krım ordusuna minnətdarlıq ifadəsi kimi Salyan bölgəsinin qarət olunmasını təklif etdi. Ərəş bəylərbəyi Piyalə paşanın qüvvələri də onlara qatıldı. Beləliklə, Salyan bölgəsi krımlılar və osmanlılar tərəfindən qarət edildi. Kür çayını keçməyə çalışan şiələrin xeyli hissəsi suya qərq oldu. Hər cür sərvətlərlə yüklənmiş dəvə karvanları tatarların əlinə keçdi. Hadisələri qələmə alan Osmanlı taruxçisi Asafi ramazanda tatarların həyata keçirdiyi bu böyük günahdan, onların çoxlu qadın və qızı əsir alıb zorlamasından şikayətlənir.
Şiələrin Salyandakı qırğını barədə xəbər alan Qızılbaş ordusu Həmzə Mirzənin və Mirzə Salmanın rəhbərliyi altında təcili hərəkətə başlayaraq Şirvana daxil oldu. Noyabrın 24-də onlar Osman paşanın qüvvələrini Şamaxı şəhərində mühasirəyə aldı. Asafi qızılbaş ordusunun sayının 100 minə çatdığını, qala müdafiəçilərin isə 5-6 min nəfər olduğunu qeyd edir. Qızılbaşların Şamaxını tamamilə mühasirəyə saldığını görən Osman paşa Adil Gəraya təcili Şamaxıya dönməsi üçün xəbər göndərdi. Qızılbaş qoşunu şəhərə daxil olaraq Qalabazarı məhəlləsini ələ keçirdi. Ertəsi gün tərəflərin ciddi tələfat verməsinə baxmayaraq küçə döyüşündə üstünlük qazanan səfəvilər şəhərin yarıdan çoxunu ələ keçirdilər. Osman paşa qalada məhbus saxlanilan Aras xanı və digər Səfəvi əmirlərini edam etdirdi. Hətta əsgərləri ilə birlikdə Dağıstana qayitmağa çalışan Şamxal həbsə alındı. Adil Gərayın ertəsi gün özünü çatdıracağı barədə Osman paşaya göndərdiyi məktub qızılbaşlar tərəfindən ələ keçirildi. Buna görə də qızılbaşlar şəhərə hücumu yarımçılıq saxlayıb cənuba axışdılar. Mirzə Salman Şamaxı ətrafında Vəli Xəlifə Şamlının başçılığı altında 3 minlik dəstə qoyaraq qorçibaşı Qulu bəy Əfşar, Şahrux xan möhrdar, Məhəmməd xan Türkman, Pirə Məhəmməd xan Ustaclı, Sultan Hüseyn xan, İmamqulu xan və digər “adlı-sanlı” əmirlərlə tatarların üzərinə yeridi. Adil Gərayın rəhbərliyi altında Krım ordusu Salyandan Mollahəsənə gəlmişdi və burada eyş-işrətlə məşğul olduğu üçün qızılbaşların hücumu qarşısında öz qüvvələrini toplamağa çətinlik çəkdi. Şiddətli yağış yağdığı üçün oxdan istifadə münasib olmadı. Tatarlar Salyanda qarət etdikləri qəniməti qorumaq üçün təşvişə düşdülər. 1578-ci il noyabrın 28-də baş verən Mollahəsən döyüşü Qızılbaş ordusunun qələbəsi ilə başa çatdı. Krım xanının qardaşı Adil Gəray və Ərəş hakimi Piyalə paşa əsir alındı. Tatarlar 30-dan çox tanınmış bəy, 2 min süvari itirdilər. Tatar xanının əsir alınmasından xəbər tutan dağıstanlılar qarət etdikləri mal və qəniməti ataraq qaçdılar.
Osman paşa tatarların darmadağın edilməsi və Adil Gərayin əsir düşməsi xəbərini eşidərək pərişan oldu. O lazımi köməkdən məhrum olduğunu, Şamaxıda qalmağın daha təhlükəli olacağını düşünərək ordusunu da götürərək şəhərdən qaçdı. Osman paşa daha etibarlı olan Dərbəndə getmək və orada pərən-pərən salınmış qoşunların qalıqlarının yolunu gözləmək qərarına gəldi. Mollahəsəndə qızılbaşlara məğlub olaraq qaçmağa məcbur qalan tatarlar özlərini Dərbəndə çatdırdılar. Onların osmanlı və tatar ordusunun tamamilə qırıldığını söyləməsi qaladakı osmanlı qarnizonunun şəhəri tərk edərək qaçmasına səbəb oldu. Bu zaman Dərbənd sakinləri osmanlılara qarşı üsyan qaldıraraq qalanı ələ keçirdi. Onlar qala qapılarını möhkəmləndirərək heç kimi şəhərə buraxmadı. Bununla bağlı məlumat əldə edən Osman paşa həmin xəbəri qoşundan gizlədərək şimala getməyə tələsdi. Asafi yazır ki, qışın sərt keçməsinə baxmayaraq, Osmanlı ordusu Dərbəndə çatmağa çalışırdı. Yollarda don vurmaqdan tələf olan əsgər saya gəlməzdi. Xəzinənin təhlükəsiz Dərbəndə yetişmə¬sinə nəzarət Asafiyə həvalə olunmuşdu. Asafi bildirir ki, Osman paşa yağlı dilini işi salaraq əhalini aldatdıqdan sonra qala sakinləri qapıları osmanlıların üzünə açdılar.
1579-cu il oktyabrın 10-da Məhəmməd Gəray Mollahəsənli döyüşündə məğlub edilərək əsir alınan qardaşını xilas etmək üçün 100 minlik bir ordu ilə Dərbəndə gəldi. Birləşmiş Osmanlı-tatar qüvvələri Şamaxıya və Bakıya yürüş etdilər. Onlar Kürü keçərək Gəncə, Qarabağ və Muğana hücum edib viran qoydular. Bu zaman Osman paşa Bakını ələ keçirdi. Osmanlı ordusu Şirvanın içərilərinə doğru yeridi.
Bundan sonra Osmanlı-tarar birləşmiş ordusu İranı tamamilə tar-mar etmək barədə plan qurdu. Əldə olunan razılığa görə, Osman paşa, Mustafa Lələ paşa və Məhəmməd Gərayin birləşmiş qüvvələri öncə Qəzvinin işğalını həyata keçirməli idi. Lakin bu məqsədlə yürüşə başlayan Mustafa Lələ paşa verdiyi sözə əməl etmədi, Qızılbaş ordusunun onu qarşılamağa gəldiyini eşitcək rəhbərlik etdiyi kürd süvarilərini də götürüb Ərzuruma tərəf qaçdı. Onun bu addımı Məhəmməd Gərayin Krıma geri dönməyə qərar verməsinə səbəb oldu. Osman paşa ona Şirvanda qışlamaq təklifini etsə də, o oğlanları Səadət Gəraylə Qazi Gərayin rəhbərliyi altında 2 minlik qüvvəni Şirvanda qoyaraq Krıma döndü. Bu zaman Pirə Məhəmməd xanın Şirvan üzərinə yürüşünü eşidən Səadət Gəray da qorxusundan Şirvanı tərk etdi.
Səfəvi şahı İran Azərbaycanı türklərindən böyük bir qoşun toplayaraq Şirvan və Dərbəndi geri qaytarmaq üçün göndərdi. Salman xanın və Pirə Məhəmməd xanın rəhbərliyi altında 50-60 minlik qüvvə Bakı üzərinə gəldi. Bundan xəbər tutan Osman paşa Fərhad bəy, Kaykı bəy, Heydar paşa və Əli bəyin qatıldığı Osmanlı ordusunu onları qarşılamaq üçün Şamaxı istiqamətinə göndərdi. Şamaxı ətrafında qarşılaşan tərəflər arasında baş verən döyüşdə məğlub olan Osmanlı qoşunu geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Qızılbaşlar tərəfindən Əli bəy əsir alındı. Bu zaman Səfəvi qüvvələri Bakını mühasirəyə aldı. Osmanlılar Bakı şəhərinin müdafiəsində ciddi müqavimət göstərdilər. Şəhər 40 gün mühasirədə qalsa da, əlavə Osmanlı qüvvələrinin köməyə gəlməsi ilə mühasirə dayandırıldı.
Çox keçmədən Şirvana vali təyin edilən Peykər xanın rəhbərliyi altında 15 minlik Səfəvi ordusu Şirvana göndərildi. Osman paşa da Qazi Gərayın başçılığı altında Osmanlı ordusunu ona qarşı yolladı. Döyüş Şamaxı ilə Şabran arasında baş verdi. “Ya Hüseyn!” sədaları altında vuruşan qızılbaşlar könülsüz vuruşan düşmən əsgərlərinə qalib gəldilər. Tatarların əvvəlki uğurlarının təsiri altında özünə güvənən Qazi Gəray at belində döyüşün ən qızğın yerinə yeridi və qızılbaşlar tərəfindən əsir alındı. Tatarların və osmanlıların birləşmiş qoşunu yenidən ağır məğlubiyyətə uğradı. Səadət Gəray əsir düşmək təhlükəsi ilə üzləşdi. Sağ qalan tatarlar və osmanlılar döyüş mövqeyindən qaçdılar. Peykər xan tərəfindən əsir alınan Qazi Gəray qorçilər vasitəsilə Həmzə Mirzənin yanına göndərildi və Əlamut qalasında zindana salındı. Qızılbaşların əldə etdiyi bu qələbə Ağsuya kimi ərazilərin Səfəvilərin nəzarətinə keçməsini təmin etdi.
Şirvan bölgəsinin Səfəvilər tərəfindən azad edilməsi xəbəri Osman paşanı qorxuya saldı. O əsgərlərinə daha etibarlı sığınacaq yeri təmin etmək məqsədilə Asafi və Qayğı bəyi dərhal Qəbələ qalasını möhkəmləndirməyə göndərdi. Bu zaman Partal oğlu Mustafa bəyin rəhbəriyi altında 4-5 minlik Səfəvi qoşunu Ərəşdən yürüş edərək Qəbələni mühasirəyə aldı. Mühasirənin 18-ci günü aclıq qala müdafiəçilərini çıxılmaz vəziyyətə saldı. Qızılbaşların əsir aldığı Qassani sancaqbəyi tərəfindən qala müdafiəçilərinə ünvanlanan məktubda III Muradın Səfəvi şahının sülh təklifini qəbul etdiyi və tərəflər arasında artıq müharibənin dayandırıldığı xəbərinin çatdırılması osmanlılar arasında qarşıdurmaya səbəb oldu. Hətta onların bir hissəsi qızılbaşların tərəfinə keçdi. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Asafi qalanı Partal oğlu Mustafa bəyə təslim etdi. Qızılbaşlar tərəfindən sorğu-suala çəkilən Asafi Ələmut qalasına Qazi Gərayın yanına göndərildi və Zülfüqar Abdal adlı bir məhkumla üç ilə yaxın bir quyuda saxlanıldı.
Qızılbaşların Qəbələni alması xəbərini eşidən Osman paşa qorxusundan Dərbəndə qaçaraq vəziyyəti İstanbula çatdırdı. Şirvan bölgəsinin tamamilə itirildiyini nəhayət dərk edən Osmanlı hökuməti Dərbəndə təcili yardım göndərməyə qərar verdi. Osmanlı sultanı Krım xanlığından, eləcə də Dağıstan çeçen və avarlarından hərbi dəstələr, habelə hərbi sursat və pul göndərməklə Osman paşaya yardım göstərdi.
Səfəvi sərkərdəsi İmamqulu xan Osmanlı ordusunun Dərbəndə çəkilməsindən xəbər tutaraq 1583-cü ilin yazına kimi lazımi qüvvə toplamağa tələsdi. O gürcü hakimi Aleksandrdan aldığı yardım nəticəsində 40-50 min nəfərə çatdırdığı ordusu ilə Kür çayını keçərək Şirvana daxil oldu. Qızılbaşlarla Osmanlı ordusu arasında baş verən Niyazabad döyüşündə qızılbaşlar mühüm qələbə qazandılar. Osmanlılar döyüşdə Mustafa bəy, Abdaloğlu, Divanə Malkoç və Yaqub bəyi itirərək, silah və sursatı ataraq Müskür meşələrinə, sonra da Dərbəndə qaçmaq məcburiyətində qaldılar.
Niyazabad döyüşündə məğlub olub qaçan Osmanlı əsgərləri Dərbəndə çatan zaman silahdarbaşı Əli Ağanin təklifi ilə Osman paşa əsaslı ordu ilə İmamqulu xana qarşı hərəkətə başladı. Asafinin “Şücaətnamə”sində bəhs olunan ən mühüm döyüşlərdən biri də 1583-cü il mayın 8-11-də tərəflər arasında baş verən “Məşəl savaşı”dır. Müəllif yazır ki, Niyazabad döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra əsgərlərindəki intiqam hissinin yüksək olduğunu görən Osman paşa onların təchizatını yaxşılaşdırdı və Səfəvilər üzərinə yürüşə qərar verdi. Bu zaman əldə etdiyi qələbə nəticəsində öyünən və qürurlanan İmamqulu xan Osman paşaya meydan oxuyaraq ona Dərbənddən çıxaraq döyüş meydanına gəlməsi üçün xəbər göndərdi. Osman paşa ordusunu döyüşə hazırlayaraq Samur çayını keçdi, Vilayət Harkı və ya Palasa adıyla tanınan düzün ortasındakı Baştəpə adlı yerdə öz qərargahını qurdu. Müəllif bu ərazidə vaxtı ilə Toxtamış xanla Teymur arasında döyüşün baş verdiyini xatırladır. Tərəflərin qatı duman altında dörd gün ərzində nəinki gecə, hətta gündüz belə məşəl yandıraraq vuruşduğu bu döyüş tarixə “Məşəl savaşı” adı ilə daxil olmuşdur.
Asafi yazır ki, Osman paşa Samur çayı sahilinə çatanda düşmən ordusunun yaxınlaşdığını nəzərə alaraq döyüş mövqeyi tutdu. Cəfər paşa Rumeli və Kəfə əsgərləri ilə ordunun sol cinahında, Çərkəz Heydər paşa Sivas və Kastamonu sancaqbəyləri ilə sağ cinahda, Osman paşa isə mərkəzdə yer aldı. Osmanlı ordusunun önündə yeniçəri tüfəngçiləri və topçular yerləşdirildi. Səfəvi ordusunda isə İmamqulu xan mərkəzdə, sağ cinahda Rüstəm xanın, Mehdiqulu xan Şamlının və Əbubəkr Mirzənin, sol cinahda isə Heydər xan, Xəlifə Ənsarın iki oğlu- Mürşidqulu Sultanla Şahverdi Sultanın və aznaur Yoramın rəhbərliyi altında Kaxeti gürcüləri yer almışdı. Mayın 8-də bazar günü sübhdən başlayan döyüşün ilk günü ön qüvvələrin qarşılaşması ilə başa çatdı. Tərəflər öz mövqelərinə çəkilərək sabaha kimi gözlədilər. Növbəti gün top atəşilə başlayan döyüş gecə yarıya kimi davam etdi. Hətta tərəflər məşəllər yandıraraq gecə yarıya kimi vuruşdular. Döyüş qızılbaşların üstünlüyü şəraitində keçdi. Döyüşün üçüncü günü tərəflər bir-birinə qarşı hücum etməyərək dincəldilər. Bu zaman Osman paşa özünü geriyə çəkilməyə hazırlaşırmış kimi göstərərək əsas ehtiyatları arxaya daşıtdırdı. Qızılbaşlar osmanlıların əsas qüvvələrinin geri çəkildiyini zənn edərək onların yolunu kəsmək üçün Osmanlı ordusunun arxasına keçib Samur çayının üç fərsəxliyində mövqe tutdular. Buna görə də mayın 11-də çərşənbə günü- döyüşün dördüncü günü Qızılbaş ordusu geri çəkilən Osmanlı ordusuna mane olmaq üçün onu mühasirəyə almağa çalışsa da, güclü top atəşi ilə qarşılaşdı. Osmanlı ordusunun sol cinahına Qızılbaşlar ciddi zərbə vursa da, Köstəndil sancaqbəyi və Rumeli əsgərlərinin yardımı sayəsində Qızılbaşlar məğlubiyyətə uğradıldı. İmamqulu xan məğlubiyyətdən xilas olmaq üçün çox çalışsa da, buna nail ola bilmədi. Gürcü aznaurları Dağıstan dağlarına qaçdı. Qızılbaş ordusu ciddi təlafat verərək geri çəkilməyə başladı. Osman paşa qızılbaşları təqib etməyə icazə vermədi. Osmanlılar xeyli qənimət ələ keçirdilər.
“Məşəl savaşı” Osmanlı ordusunu Şirvandan çıxarmaq üçün qızılbaşların həyata keçirdikləri sonuncu ən böyük hərbi əməliyyatlardan biri oldu. Bu döyüşdəki uğursuzluq Osman paşanın işğal edilmiş ərazilərdə öz mövqeyini möhkəmləndirməsinə, Şamaxını yenidən ələ keçirərək orada yeni qala tikməsinə şərait yaratdı.
1585-ci il Osmanlı sultanı böyük ordunu Osman paşanın sərəncamına verərək onu Təbriz üzərinə göndərdi. 1585-ci il avqustun 12-də Osman paşa Ərzurumu tərk etdi və Pasinabad-Çaldıran-Xoy-Mərənd-Sufiyan-Təbriz istiqamətində hərəkətə başladı.
1585-ci ilin yayında Səfəvi şahı və oğlu Həmzə Mirzə Qarabağ yaylaqlarında idilər və günlərini eyş-işrətdə keçirirdilər. Onlar yaylaqda ikən Osman paşanın Təbriz üzərinə yürüş xəbərini aldılar. Həmzə Mirzə 20 minlik qüvvə ilə ona qarşı göndərildi. Sentyabrın 18-də Sufiyan ərazisində Məhəmməd xan Toxmağın başçılığı ilə qızılbaşların öndə gedən dəstəsi düşmən hissələri ilə üz-üzə gəldi. Axşama kimi davam edən döyüşdə əvvəlcə qızılbaşlar osmanlıları böyük itkiyə məruz qoysa da, sonra onların böyük üstünlüyü qarşısında geri çəkilməyə məcbur qaldılar. Növbəti gün Osman paşa yürüşü davam etdirərək Təbrizin şimalından keçən Acısu çayının keçidinə yaxınlaşdı. Sentyabrın 20-də Osman paşa Təbriz şəhərinə hücuma başladı. Əsasən müdafiəsiz qalmış Təbriz çoxsaylı nizami osmanlı ordusunun hücumunu dəf edə bilmədi. Osman paşa şəhərə daxil olsa da, şəhər əhalisinin ciddi müqaviməti ilə qarşılaşdı. Pirqeyb xan və Hüseynqulu Sultan gecə basqınları təşkil edərək osmanlılardan xeyli adam qırdılar. Düşmənin Sahibabad meydanına kimi irəlilədiyini nəzərə alan Təbriz hakimi Hüseynqulu Sultan və Pirqeyb xan müqavimət göstərməyin mənasız olduğunu görüb şəhəri tərk etdilər. Öz hakimləri tərəfindən taleyin ümidinə buraxılmış təbrizlilər bir müddət şiddətli müqavimət göstərdilər. Şəhər əyanları özlərini və əmlaklarını talandan qorumaq üçün Qazi Kamran bəy Əvhədi, şeyxülislam Mövlana Məhəmməd Əli və digər adlı-sanlı şəxslərin daxil olduğu nümayəndə heyətini Osman paşanın yanına göndərdilər. Lakin bu əhalini amansız kütləvi qırğın və talanından xilas edə bilmədi.
B.Kütükoğlu Mustafa Alinin verdiyi məlumata əsaslanaraq yazır ki, Təbriz hamamlarından birində Osmanlı zabitinin öldürüldüyü xəbəri Osman paşaya çatdırıldıqda o əhalini qılıncdan keçirməyi əmr etdi. Osmanlı əsgərləri Təbrizin küçələrini ələk-vələk edir, qarşılarına çıxanları ucdantutma qətlə yetirirdilər. Asafinin verdiyi məlumata görə, bir gün ərzində şəhərdə 5-6 mindən artıq adam qırğının qurbanı olmuşdu. Lakin dövrün farsdilli və Osmanlı mənbələrinin təhlili qırğın qurbanlarının daha çox olduğunu- 20 minə çatdığını göstərir. O.Ə.Əfəndiyevin qeyd etdiyi kimi, Təbriz Osmanlı istilası zamanı “İslam şəhərləri arasında tayı-bərabəri olmayan, əhalisi sıx və abad bir şəhərdən əhalinin tərk etdiyi, yarımdağıdılmlş, ölü şəhərə çevrildi”.
Asafi Təbriz yaxınlığında Osmanlı qoşunu ilə Qızılbaş ordusu arasında baş verən iki mühüm döyüş haqqında da məlumat verir. Osmanlı ordusunun Təbrizdə ərzaq qıtlığı ilə üzləşməsindən xəbər tutan Həmzə Mirzə düşmənin şəhər ətrafında yerləşən canlı qüvvəsinə zərbə vurmaq üçün qorçibaşı Qulu bəy Əfşarı göndərdi. O Fəxusfənc çayını keçərək Təbrizə yaxınlaşdı. Osman paşa Cığal oğlu Sinan paşanı ona qarşı göndərdi. Qulu bəyin göndərdiyi ön dəstə Saidabadda Sinan paşanın ön qüvvələrinə çataraq geriçəkilmə manevri ilə onları öz arxasınca, qızılbaşların pusquda duran əsas qüvvələrinə tərəf gətirdi. Öz ordusunu artilleriyanın köməyindən məhrum edən Sinan paşa Qızılbaş süvarisinin sarsıdıcı hücumuna məruz qaldı. Həmin döyüşdə Osmanlı ordusu böyük itki verdi. Mahmudi Həsən bəy, Sipahi-oğlanları katibi Mehmed Çələbi, ali divan katiblərindən Əbdürrəhman Əfəndi, Yəhya Sübaşı öldürüldü, Urmiya hakimi Boxti Xalid bəy və Harran bəyi Yusif əsir alındı.
Qızılbaşların bu qələbəsi Həmzə Mirzəni Sinan paşa üzərinə yeni yürüşə başlamasına şərait yaratdı. Oktyabrın 25-də Fəxusfənc çayı kənarında növbəti döyüş baş verdi. Bu döyüşdə Həmzə Mirzə şəxsən iştirak etdi. Günortaya kimi tərəflər bir-birinə ox atmaqla kifayətləndilər. Bu zaman İmamqulu xanın dəstəsi çayı keçərək hücuma keçdi. Döyüş gecə qaranlığına kimi davam etdi. Həmzə Mirzənin əmri ilə Şahrux xan düşmən mərkəzinin arxasına keçdikdən sonra döyüş qızılbaşların qələbəsi ilə başa çatdı. Osmanlı qüvvələri sayca üstün olmasına baxmayaraq pərən-pərən salındı və geri çəkilməyə başladı. Osmanlı sərkərdələri Mehmed paşa öldürüldü, Murad paşa isə əsir alındı. Qızılbaşlar düşməni əsas qüvvələrinin yerləşdiyi qərargaha kimi təqib etdilər.
Həmzə Mirzənin rəhbərliyi altında qızılbaşların aramsız hücumları, təbrizlilərin müqaviməti, ərzağın çatışmaması və Osman paşanın ağır xəstələnməsi osmanlıların vəziyyətini xeyli çətinləşdirdi. Osman paşa orduya rəhbərliyi Sinan paşaya tapşırsa da, baş verən son hadisələr ona pis təsir etmişdi. Sinan paşa oktyabrın 28-də Təbrizdə Cəfər paşanı 7 minlik hərbi hissə ilə qoyaraq şəhəri tərk etdi. Sinan paşanın rəhbərliyi altında Osmanlı ordusu Şənbi-Qazanda dincəlməyə dayandığı zaman Həmzə Mirzə onlara hücum etdi. Qızılbaşların gözlənilməz hücumu nəticəsində düşmənin qəfil yaxalanması Osmanlı ordusunda çaşqınlığa səbəb oldu. Axşama kimi davam edən döyüş zamanı Çaldıran sancaqbəyi Xosrov bəy öldürüldü. Yalnız silahdarbaşı Xürrəm ağanın rəhbərliyi altında osmanlıların əks-hücumu qızılbaşları geriyə çəkilməyə vadar etdi. Bu zaman onlar düşmənin 85 qatar yüklü dəvəsini qənimət kimi özləri ilə apardılar.
Şənbi Qazan döyüşü başa çatdığı gecə Osman paşa vəfat etdi. Orduda çaxnaşma yaranmaması üçün bu xəbər əsgərlərdən gizlətdilər. Osman paşanın ölümündən xəbər tutan Həmzə Mirzə Osmanlı ordusunu təqib edərək ona növbəti zərbə vurmağa səy göstərdi. Həmzə Mirzə İsmailqulu xan Şamlı və Toxmaq xan Ustaclı ilə birlikdə geri çəkilməkdə olan Osmanlı ordusuna Mayan adlı yerdə növbəti dəfə hücum etdi. Düşmən xeyli itki verərək yoluna davam etdi. Həmzə Mirzə Tasuca qədər düşmənin ardınca gedərək ona tez-tez gözlənilməz zərbələr vurdu.
Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin növbəti mərhələsi son nəticədə qızılbaşların məğlubiyyəti ilə başa çatdı. 12 ilə yaxın davam edən müharibə 1590-cı il İstanbul sülhü ilə başa çatdı və Səfəvi dövləti əksər Azərbaycan torpaqlarından məhrum oldu. Osmanlı ordusu Cənubi Qafqazı, o cümlədən İran Azərbaycanının əksər torpaqlarını işğal etdi. Yerli xalqlar uzun müddət Osmanlı zülmü altında inlədi.
XVI əsrin son rübündə Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin gedişində Azərbayca¬nın əksər ərazilərinin işğal olunması nəticəsində regionun inkişafına ağır zərbə vuruldu, əhali fəlakətlə üzləşdi. İşğalın ilk mərhələsində Osmanlı hakim dairələri Səfəvi hakimiyyəti dövründə müəyyən olunmuş vergi məbləğləri və mükəlləfiyyətlərlə kifayətlənirdilər. Lakin işğalın sonrakı mərhələsində onlar dövlət xəzinəsini zənginləşdirmək, şəxsən varlanmaq məqsədilə indiki xanlar kimi tədricən vergilərin məbləğini və mükəlləfiyyətlərin sayını artırırdılar. Nəticədə Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti hədən artıq ağırlaşdı. Əhalinin çox hissəsi yaşadığı ata-baba yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Yurdlar boşalırdı.
Azərbaycanda yaranmış vəziyyətin şahidi olmuş səlnaməçilərdən biri Osmanlı işğalı dövründə Təbrizdəki şəraiti belə təsvir edir: “Təbriz əhalisinin bir hissəsi şəhər işğal olunarkən qılıncdan keçirilmiş, digər bir qismi əsir kimi aparılmış, qalanları isə Əcəm İraqının şəhərlərinə qaçmışdılar”. İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Osmanlı işğalı illərində “Təbriz şəhərində əhali qalmamışdı”. Zülm ucbatından Təbriz şəhərinin əhalisinin tamamilə köçməsi haqqında Osmanlı mənbələrində də məlumatlar vardır. Arakel Təbrizli yazır ki, “bu səbəbdən torpaq sahibləri və əkinçilər qorxu və dəhşətlə öz yerlərini tərk edir, qalalarda, qəsrlərdə, mağaralarda möhkəmlənir, əkinçiliklə məşğul ola bilmirdilər”.
Osmanlı imperiyasının iqtisadi vəziyyəti zaman-zaman xeyli ağırlaş¬ırdı. Çoxsaylı ordunun saxlanması dövlət ehtiyatlarının tükənməsinə, xeyli gənc işçi qüvvəsinin ictimai istehsaldan ayrılmasına, istehlakın və məsrəflərin artmasına səbəb olurdu. İqtisadi həyatdakı böhranın təzahürləri geniş əraziyə malik olan Osmanlı imperiyasının bütün vilayətlərində nəzərə çarpırdı. Ucqar vilayətlərdə, xüsusilə fəth olunmuş ölkələrdə iqtisadi böhranın nəticələri xüsusilə acınacaqlı idi. Osmanlı hakim dairələri həmin ərazilərdə başlıca diqqəti istehsalın təşkilinə deyil, zəbt olunmuş ərazilərin qarət edilməsinə yönəldirdilər.
Osmanlı hakim dairələri ağır iqtisadi vəziyyətə düşmüş Azərbay¬candan ordunun və inzibati aparatın saxlanması üçün zəruri olan vəsaiti əldə edə bilmirdilər. Uzun müddət ərzində məvaciblə təmin olunmayan Osmanlı əsgərləri arasında narazılıq yaranırdı. Başsız qalmış Osmanlı əsgərləri soyğunçuluğa baş vurur və dəhşətli dağıntılar törədirdilər. Belə bir şəraitdə regionda Rus ordusunun peyda olması və imperiya idarəçiliyinin yaranması qoy xalqları faciəli sonluqdan qurtardı.
ÇUXURSƏD TƏCAVÜZÜNÜN SONU. Rusiya imperatriçası II Yekaterinanın vaxtında imperiyanın dövlət işlərini knyaz Qriqori Potyomkin aparırdı. Yekaterinanın xatirələrindən məlum olur ki, o hələ 1785-ci ildə rus məlaikəsinin fikrini Türkiyəyə cəlb etmişdi. İstəyirdi ki, rus qoşununu İrandan keçirib Osmanlı ölkəsinə aparsın. Əvvəlcə Yekaterina bu səfərə razılaşmadı, lakin qacarların (xazarların) Tiflisi qarət və yerli əhalini qətliam etməsindən sonra razılıq verdi. Potyomkinin iki məqsədi vardı: birincisi Osmanlı ölkəsinin şərq hissəsini işğal edərək buradakı kürd dəstələrinin yerli xalqlara basqınını durdurmaq, ikincisi isə qacarların Tiflis qətliamının əvəzini çıxmaq. Rus ordusu Xazar təzyiqi altında əzilən qoy xalqların köməyinə tələsdi.
Çox qısa bir müddətdə Rus qoşunu az qala döyüşsüz və müqavimətsiz Azərbaycanın demək olar ki, bütün Xəzəryanı bölgələrini tutdular. Xazar-iudey mənşəli xanların əlindən, əsasən də İran şalığı zəiflədkdən sonra regiona ayaq açmış Osmanlı istilalarından bezmiş yerli rəiyyət sülhsevər rus qoşununa məmnunuliyyətlə qucaq açırdı. Bir çox yerlərdə xalq qala qapılarını özləri açaraq rusları şəhərlərə buraxırdı. Rus qayda-qanunçuluğu sərf etməyən, özbaşınalığa öyrəşmiş bəzi xanları çıxmaq şərtilə müsəlman əhali ilə ruslar arasına münasibətlər normal idi. Əkinçiliklə məşğul olan dinc insanlara zəli kimi qan soran kürd-xazar mülkədarları yox, nizam-intizama meylli ruslar sərf edirdi. Qarabağ bəylərbəyinin mülkədarları isə yerli xalqa ən çox qəddarlıqları ilə fərqlənirdilər. Bir çox xanlar xalqın təzyiqindən qorxaraq Rusiyanın himayəsini məcburən qəbul edirdi. Qafqaz korpusu Gəncəyə 1796-cı ilin 13 dekabrında general Aleksandr Rimski-Korsakovun başçılığı ilə gəldi. Cavad xan özü şəhərdən çıxıb rus qoşununu qarşılayaraq, qalanın açarlarını şəxsən Rimski-Korsakova təqdim etdi. Rus qoşunları Qafqaza girəndən sonra müəyyən müddət əmin-amanlıq yarandı, ən əsası, Osmanlı ordusunun ayağı Qafqazdan kəsildi. Lakin II Yekaterina vəfat etdikdən sonta yerinə keçən imperator I Pavel Rus ordusunu Zaqafqaziyadan geri çağırdı.
Rusların gedişindən dərhal sonra İranı istila etmiş, İran şahlığını ələ keçirmiş Qacariyyə hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacar Azərbaycanın şimalına cəza və soyğunçuluq yürüşünə çıxdı. O, Şuşanı tutdu və Bakı xanı Hüseynqulunu silah altında buraya gətizdirdi. Cavad xan da buraya gəldi. Onlar şaha öz qalalarının müqavimət göstərmədən ruslara təslim edilmə səbəblərini izah etməli idilər. Qacar şahı qeyzləndirən o idi ki, bir neçə əsr qabaq onun tayfasından olan çoxlu sayda adam bu yerlərə köçürülmüş, həmin ərazilərin idarəçiliyi tədricən onlara keçmiş və indi qacarlar bu torpaqlara öz şəxsi mülkləri kimi baxırdılar. Bəli, o vaxtlar Qarabağ, İrəvan və Gəncə kimi ərazilər xalqın torpağı deyil, hansısa xazar qoluzorlusunun şəxsi mülkü sayılırdı. Təsadüfi deyil ki, o vaxtlar Arazın şimalında Qarabağ istiqamətindəki ərazilər Gürcüstan İveriyasına kimi Xəzran, yəni Xazariyya adlanırdı. Zəngəzurun əsl qədim tarixi adı Çuxursəddir (Çüxud, Çoxur Səd, Çuxur Səəd, Cühudsəd). Həmin səd- cühud tayfalarının İudeyadan köçərək oturuşduğu zolaq şimalda Dərbənd yaxınlığındakı Cühud-kətta məntəqəsinə (tərcüməsi Cühud vadisi deməkdir) birləşirdi, qərbdə isə Baxçasaray yaxınlığındakı Cühud-qalada qurtarırdı. Arakel Təbrizlinin mətnlərinin tədqiqi indi kürd adlandırılan iud tayfalarının yayılma coğrafiyasının “İstanbuldan İrəvana, Bağdaddan Dəmirqapıyadək olan torpaqları” əhatə etdiyini deməyə əsas verir. Cühudsəd- qədim iudeya köçünün məskənləşmə məntəqəsidir. Mistik cühud torpağı- Xazariyya məhz buradır. Professor Minorskinin fikrincə, Çuxursəd (başqa bir variantda Çuxuryurt, osmanlı mənbələrində Səd çuxur, Saat-e Çuxur) türk dilində “topağın enişi”, professor Stoleşnikovun fikrincə isə “yəhudi səddi” deməkdir. “Aləmara-ye Abbasi”də bu məkanın adı dəfələrlə çəkilir. Əllamə Qəzvini “Səd” adının izahından xəbərsiz olduğunu bildirsə də, Faruq Sumər onu “Səudlu” tayfası ilə əlaqələndirir və yazır: “Səudlu tayfası Qaraqoyunlu qəbiləsinin ətrafında cəmlənmiş və milləti həmin adla (Qaraqoyunlu) yaratmış digər tayfaların və təşkilatların başında dayanmışdı. Bu tayfa öz adını XIV əsrdə (ehtimal ki qeyd olunan əsrin ikinci yarısının ortalarında və yaxud əvvəllərində) tayfanın idarə edilməsinə məsuliyyət daşıyan tayfa başçısı və əmiri “Səd”in adından götürmüşdü. Qaraqoyunlu elinin başında həmin yəhudi tayfası dayanmışdı. İranlı müəlliflər də Səədin övladlarını qaraqoyunluların zadəganları kimi qələmə almışlar. Hafiz Əbrunun yazdığına görə, Naxçıvanın və Sürməlinin ətrafı bu tayfanın qədimdən məskəni olmuşdur. İbrahim Peçuy Əfəndi şahzadə Bayəzidin İrana qaçması barədə söhbət açarkən bu yerin adını “Saat-e Çuxur” və “Səd-e Çuxur” kimi qeyd edir. Yavuz Sultan Səlimin İranla müharibədən qayıdarkən köç saldığı mənzilgahlar arasında bu nahiyənin də adı çəkilmişdir. Məsələn: “Çuxursədin ətraflarından sayılan Hacılaləli yaxınlığında Kiçik vadi kəndi və Böyük vadi kəndindən aşağı düşdülər. Üçüncü gün Çuxursəd ətrafındakı Zəngi çaydan da keçib, Dəvəli Ömər kəndini və Keçi Vəli yurdunu arxada qoyaraq İrəvan şəhərini yaxınlığına endilər”. Mənbələrdən aydın olur ki, Şah İsmayılın Əlvənd Mirzə ağa Qaraqoyunlu ilə müharibəsi 1501-ci ildə Çuxursəddə və Şərur ətrafında baş vermişdir. Həsən bəy Rumlu Ərzurum valisi İskəndər paşanın Çuxursədə hücumunu belə şərh edir: “Sultan Süleymandan qabaq Rumun padişahı və Ərzurumun hakimi olan İskəndər paşa Hacı bəy Donbəlini qətlə yetirdi və Çuxursədə gələrək onun bazarını yandırdı”. Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm Etimadüssəltənə yazır: “Çuxursəd həm də İrəvan Şərurunun kəndi və otlağıdır”.
Səfəvilər dövründə mərkəzi İrəvan olan Çuxursəd əyaləti Azərbaycanın dörd əyalətindən biri olmuş və aşağıda qeyd olunan 8 inzibati hissəyə bölünmüşdü: 1. Naxçıvan- Arazın sol sahilində; 2. Maku- Arazın sağ sahilində (Çaldıran çölü də bura daxildir); 3. Zarozəbil- Göyçə gölünün cənubi-şərqi hissəsində Zər-zəbil adlı kənd; 4. Sədərək- İrəvandan Naxçıvana gedən yolun yarısındakı Şərur nahiyəsində yerləşir; 5. Bayəzid- Türkiyə torpağında Ararat dağının cənubunda yerləşir; 6. Şadilu- Ararat dağının yaxınlığında yerləşir; 7. Əkrad-e Donboli- türkdilli ilin (ərazi vahidi) yaşamısı ehtimal edilir; 8. Məğazbord- Arpaçayın qərb tərəfində, İranın şimal qərbində son nöqtə hesab olunan Əfi xarabalığının yaxınlığındadır.
14-15-cü əsrlərdə yaşamış münşi Hafiz Əbru yazırdı: “Səadət onu aram etdiyindən, ona əvvəldən Çuxursəd adı verdilər. Əlbəttə, ad fələkdən nazil olur, bu torpaqda səbəbsiz ad olmaz. Səadət ona görə bura nəsib olub ki, bu vilayətin adına vurulub”.
Regionun müasir geopolitik durumunu anlamaq üçün “Gizli Xazariyyarının koordinatlarını müəyyənləşdirmək” (Tatyana Qraçeva) və başa düşmək lazımdır ki, Çühudsəd tarixən problemli yer olub; kürd tayfaları İudeya ərazisindən axışıb burada oturuşandan sonra ətraf xalqlar tez-tez basqınlara məruz qalmış, təcavüz altında olmuşlar. Bölgədə rus təsirinin bərqərar olması isə həmin aqressiyanı sıfıra endirmiş, (müvəqqəti də olsa) bloklamışdır. Nəyə görə rus və fars nəzarəti itən kimi, idarəçi qövmlər regiondan gedən kimi yerli qoy xalqlar mir, seyid və kürd əmirlərin əsarəti altında düşür? Çünki İudeyadan köçmüş Çühursəd tayfaları bu regionun köksünə möhkəm oturuşmuşlar.
Özünün “dədə-baba torpağı” adlandırdığı Qarabağ, İrəvan və Gəncə xanlıqlarının Rusiya tərkibinə keçmək istəməsini Qacar şah yerli feodalların xəyanəti və qacarların daxili işlərinə qarışmaq kimi qəbul edirdi. O çağırdığı xanları cəzalandırmaq fikrindəydi. Lakin 1797-ci ilin 5 iyun günü Qacar şahın öz qulluqçuları tərəfindən qətlə yetirilməsi xanları mühakimə olunmaqdan xilas etdi. Qacar şah gecə yatdığı yerdə gürcü Sadiq Qorci, isfahanlı fars Xodadad və mazandaranlı talış Abbas tərəfindən öldürüldü; bu da bir tarixi mesaj- yerli xalqların xazar təcavüzünə etiraz işarəsidir. Bir mülahizəyə görə, şaha qarşı sui-qəsdi digər xanlar və İranda yaşayan gürcülərlə birlikdə görkəmli Azərbaycan dövlət xadimi və sərkərdəsi Sadıq xan Şəqqaqi hazırlamışdır. Digər bir versiyaya görə isə burada əsas işi gürcü hakimlərinin əmrini yerinə yetirən Sadiq Qorci (Msxetli Andrey) görmüşdür.
Rus qoşunları Qafqazı tərk edən kimi Gəncə xanı Cavad xan qoşunu ilə hücum edərək Şəmşəddil, Qazax və Borçalı mahallarını qırıb çapdı, bu torpaqları öz şəxsi mülkü elan edərək yerli xalqa ağır xərac qoydu. Yerli feodallar kömək üçün Rusiya dövlətinə müraciət etdilər. O vaxt həmin ərazilər Rusiya himayəsini qəbul etmiş Gürcüstan çarlığına aid olduğundan Gəncə xanlığı ilə Gürcüstan və Rusiyanın münasibətləri kəskinləşdi. Rusların Gəncəni tutmaq planı ortaya çıxdı.
Rus hökuməti əvvəlcə Cavad xana normal təklif verdi. General Pavel Sisianov 1803-cü il 25 fevral tarixli birinci məktubunda Cavad xana iltifatla yanaşır, Rusiya himayəsinə keçməsinin onun xeyrinə olacağını bildirirdi. General təklif edirdi ki, Cavad xan oğlu Uğurlu ağanı Tiflisə oxumağa göndərsin. Uğurlu ağa rus kadrı kimi yetişdirilsin, Sisianovun dediyi kimi, “ləyaqət və hörmət sahibi olsun”. Cavad xanın oğlu həm də rus qoşununa müqavimətin olmayacağına zəmanət kimi lazım idi. Sisianov Cavad xana yazırdı: “Bu təmənnam yerinə yetirilsə, onu Gəncə ilə Gürcüstan arasında heç bir ayrı-seçkiliyin olmayacağı barədə xeyirxah vədimizin əməli timsalı kimi qəbul edəcəyəm”. Sisianov digər məktubunda Cavad xanı Şəmşəddil əyaləti əhalisini çapıb-talamaqdan, sıxışdırmaqdan çəkindirməyə çalışırdı. Lakin Cavad xan hələ 1801-ci ildə Qafqazın hərbi hakimi Knorrinqə məktubunda bildirmişdi: “700 ildir ki, Şəmşəddil torpağı mənim nəslimə mənsub olmuş və bizə qulluq etmişdir”. Ətraf elləri soyğunçuluqla yaşamağa öyrəşmiş Cavad xan belə “ağır” şərtləri yerinə yetirməkdən kobud şəkildə imtina etdi. O başa düşdü ki, rus himayəsi altına keçsə, daha əvvəlki özbaşınalıqları törədə bilməyəcəkdir.
1803-cü il noyabrın 20-də general Sisianov Tiflis istiqamətindən Gəncəyə sarı hərəkətə başladı. Qoşun dekabr ayında Gəncə qalasına gəlib çatdı. 3 yanvar 1804-cü ildə səhər ruslar hücum edərək qalanı aldılar. Cavad xan, iki oğlu, eləcə də bir çox qacar əmirləri döyüşdə həlak oldular. Gəncə qacar zülmündə azad edildi. Ətraf ellər xazar təcavüzündən qurtuldular. Ruslar Xazariyyanın Azərbaycandakı axırıncı aktiv qalıqlarını aradan apardılar. Bundan sonra Gəncə xanlığı ləğv olundu və adı Rusiya imperatriçası Yelizavetanın şərəfinə dəyişərək Yelizavetpol qoyuldu. Qacar dövlətçiliyinin yerində Yelizavetpol dairəsi yaradıldı.
Rusiya imperiyasının tərkibinə girəndən sonra Gəncə çiçəkləndi. Ticarət genişləndi, müxtəlif sənət sahələri inkişaf etdi. Yaşayış binaları, karvansaralar və məscidlər tikildi. Ağır töycüyə son verildi. Rəiyyət zəhmətinin bəhrəsini özü görməyə başladı. Sənətin müxtəlif sahələri inkişaf etdi. Gəncə alimlər, yazıçılar və şairlər şəhərinə çevrildi.
Vahhabiyönümlü Osmanlı dövlətindın fərqli olaraq Rusiya dövləti öz ərazisində müsəlmanlara da xristianlarla bərabər eyni hüquqlar vermişdi. 1787-ci ildə imperatriça II Yekaterinanın əmri ilə Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının tipoqrafiyası müsəlmanlara pulsuz paylanmaq üçün Quran nəşr etmişdi. Şiə və sünni ruhani təşkilatlarının yaradılması tam azad idi. 1894-cü ildə təkcə Kazan dairəsində 1474 dini məktəb və mədrəsə vardı, 1911-ci ildə onları sayı 1822-yə qalxmışdı. Həmin məktəblərdə dini dərslərlə yanaşı elmi dərslər də keçirildi və dünyəvi təhsil proqramı klassik gimnaziyalardakından qətiyyən fərqlənmirdi. Dövlət müsəlman xalqlar üçün çoxlu tarix, fəlsəfə, folklor, elmi və ədəbi kitablar nəşr edirdi. Təkcə 19-ci əsrin ikinci yarısında Rusiya şəhərlərində müsəlman millətlərin dilində 27 milyon nüsxə (3 min adda) kitab buraxılmışdı. 1901-1917-ci illər ərzində isə müsəlmanlar üçün 47 milyon (6,2 min adda) kitab çap olunmuşdu. Peterburq və Kazan şəhərlərində müsəlmanların öz qəzetləri nəşr edilirdi. 1917-ci ilə kimi Rusiya müsəlmanlarının 100-ə yaxın adda qəzet və jurnalı çıxırdı. Rusiya müsəlmanlar başqa yerlərin müsəlmanlarından intellektual və etik xüsusiyyətlərinə görə seçilirdilər. Müsəlmanlar tacirlərə alverdə xüsusi imtiyazlar verilmişdi. Çar ordusunda xidmət edən müsəlmanların öz molla, axund və ya müəzzinləri olurdu. Həmin ştatlar üçün dövlətdən ayrıca məvacib ödənilirdi. Fərqlənən müsəlman əsgərlər üçün Rusiyanın xüsusi hərbi mükafatları yaradılmışdı. 1907-ci iı seçkilərindən sonra Rusiya Dövlət Dumasında 34 müsəlman deputat yer almışdı. Müsəlman qoy xalqlar Rusiya imperiyasından başqa heç yerdə şad və xürrəm, ən əsası, sülh və sabitlik içində yaşamırdılar.
Rusiya birləşdikdən sonra Azərbaycanın sayseçmə oğulları İmperiyaya xidmət etməyə başladılar. Tanınmış ədib Abbasqulu ağa Bakıxanov Qafqazda ordu komandanı dəftərxanasında mütərcim kimi çalışmaqla, dövrünün görkəmli şəxsiyyətləri ilə ünsiyyətdə olmuşdu, bu da onun dünyəvi mədəniyyəti mənimsəməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Onun 1833-cü ildə Peterburqa, 9 aya yaxın isə Varşavaya uzunmüddətli səfərləri, özünün qeyd etdiyi kimi, “Avropa mədəniyyəti ilə yaxından tanış olmaq” xarakteri daşıyırdı. Rus mədəniyyəti ilə tanışlığı onun “mən ürək və ağıl üçün maraqlı olan çox şey gördüm və onlardan faydalanmağa çalışdım” kimi etirafına səbəb olmuşdu. Bakıxanovun A.S.Qriboyedov, A.A.Bestujev-Marlinski, A.S.Puşkin, polyak şairi Faddey (Tadueş-Lada) Zablotski, xarici səyyahlar olan qraf Suzanne, K.Kox, F.Bodenşted, gürcü şairləri A.Çavçavadze, Q.Orbeliani, eləcə də erməni şairi X.Abovyanla münasibətləri Azərbaycan mədəniyyətinin dünyaya inteqrasiya aspektindən maraqlı və əhəmiyyətli hadisələrdəndir. Beynəlxalq mədəni əlaqələrin öyrənilməsi məsələsində A.Bakıxanov proseslərin tarixiliyinin dəqiqləşdirilməsinə üstünlük verərək yazırdı: “Tarix onu doğma torpağın keyfiyyətləri ilə, onu üzərində məskunlaşmış tayfaların xarakteri ilə tanış edir və xalqların bütün qarşılıqlı əlaqələrindən nəticə çıxararaq, onun zərərini və faydasını göstərir”.
Azərbaycanlı ziyalılar Rusiyanın ən mötəbər ali və elm ocaqlarında təhsil alır, elmi dərəcələrə yiyələnirdilər. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiya ilə elmi əlaqələrinin həyata keçirilməsində Kazım bəy Məhəmməd Əli Hacı Qasım oğlunun müstəsna rolu vardır. Rus təhsili alan, yaradıcılıq fəaliyyətini Kazan (1826-1849) və Peterburq (1849-1870) universitetlərində həyata keçirən bu görkəmli alim Rusiya elmi dairələrində böyük nüfuz qazanmışdı. Geniş bilik dairəsilə filologiya, tarix, din, mədəniyyət, qanunşünaslıq elmlərinə və müsəlman Şərqinin coğrafiyasına dərindən bələd olan Mirzə Kazımbəy bir çox dillərdə mükəmməl yazır, dövrün bir çox dəyərli şəxsiyyətlərilə ünsiyyət saxlayırdı. Onun N.İ.Lobaçevski, L.N.Tolstoy, N.Q.Çernışevski ilə yaradıcılıq əlaqələrindən Azərbaycan mədəniyyəti çox faydalanırdı. Onun A.S.Puşkinin “Bağçasaray fontanı” poemasının Azərbaycan dilinə edilmiş tərcümə əsəri belə faktlardandır. Görkəmli alimin kiçik qardaşı Əbdül Səttar Kazımbəy də Kazan Universitetində mühazirəçi kimi çalışırdı. Rusiya ilə mədəni əlaqələrin aparılmasında digər görkəmli şərqşünas Mirzə Cəfər Topçubaşovun da rolu vardır. O, Rusiyada çalışaraq, Azərbaycanda elmin inkişafı üçün böyük töhfələr vermişdir.
Abşeron yarımadasında vulkanik hadisələrin öyrənilməsi üçün Qafqaz geologiyasının atası sayılan Y.V.Abix, onun ardınca isə digər rus geoloqları K.İ.Lısenko, V.İ.Arxipov və Q.B.Xalatovun Azərbaycandakı fəaliyyəti bu sahədə milli mütəxəssislərin, ümumilikdə elmi sahənin formalaşmasına təkan verdi. Artıq 1879-cu ildə Rus Texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi açıldı və M.Hacınski, İ.Rzayev, F.Rüstəmbəyov və A.Mirzəyev kimi alimlər bura cəlb olundu. Rusiya xətti ilə Strasburq Universitetində ali təhsil almış, üzvi kimya sahəsində ilk azərbaycanlı kimyaçı alim olan Mövsüm bəy Xanlarov Almaniyada Rudolf Fittiqin laboratoriyasında çalışmış, kimya doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdi.
Elmi əməkdaşlıq sahəsində ən maraqlı tarixi fakt Həsən bəy Zərdabinin Rusiya alimləri və ziyalıları ilə əlaqələri idi. Ali təhsilini Moskvada almış milli mədəniyyətin bu görkəmli şəxsiyyəti hələ gənc ikən N.A.Dobrolyubov, D.İ.Pisarevin mütərəqqi dünyagörüşlərini mənimsəməklə yanaşı, bir çox Rusiya alimi ilə mədəni ünsiyyət saxlamış, yaradıcılıq əlaqələri qurmuşdu.
Mütərəqqi düşüncəli ziyalılarımız Rusiya ilə mədəni əlaqələrin inkişafına, ünsiyyətin yaradılmasına hər vəchlə cəhd göstərirdilər. Bu, xüsusilə ədəbiyyatda özünü daha qabarıq şəkildə əks etdirirdi. Azərbaycanlı şair, yazıçı və dramaturqların Rusiya ədəbiyyatının görkəmli simaları ilə yaradıcılıq əlaqələri, rus müəlliflərinin əsərlərindən iqtibas, Azərbaycan dilinə edilmiş tərcümələr, qabaqcıl mədəni təcrübənin mənimsənilməsi və s. hallar XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının əsas aspektlərini təşkil edir. XIX əsrin I yarısında Qasım bəy Zakir, İsmayıl bəy Qutqaşınlının rus ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə yaxınlığı və bu sahədə mədəni əlaqələrin vüsəti maraqlı amillərdəndir. 1835-ci ildə Qutqaşınlının hələ Varşavada hərbi xidmətdə olarkən, fransız dilində nəşr etdirdiyi “Rəşid bəy və Səadət xanım” adlı hekayəsi nəşriyyat sahəsində beynəlxalq əlaqələrin tarixi baxımından inkişafından xəbər verir. Mirzə Şəfi Vazehin Avropada məşhurlaşan poeziyası M.L.Mixaylov, Y.Markov, M.Ramişev, sonradan İ.S.Prodon tərəfindən tərcümə edilərək Rusiya oxucularına təqdim olundu. Onun şeirlərinin külliyat halında çıxması N.Eyfertin tərcüməsi nəticəsində baş verdi və kitab 1880-ci ildə Moskvada çapdan çıxdı. Görkəmli rus bəstəkarı və pianoçusu A.Q.Rubinşteynin Vazehin şeirlərinə musiqi bəstələməsi faktı da Azərbaycanın mədəniyyətinin yeni məzmunda təşəkkül tapması kontekstində maraqlı faktlardan biridir.
XIX əsrin II yarısı artıq Azərbaycan və rus ədəbi əlaqələrinin qüvvətlənməsi baxımından yeni bir səhifənin açılması dövrü idi. Rusiya ilə mədəni əlaqələrin bu qaynar dövrü bədii ədəbiyyatın qarşısına yeni tələblər, vəzifələr qoymuş, onun real gerçəkliklə əlaqəsini olduqca qüvvətləndirmiş, onda yeni ədəbi- estetik prinsiplərin, növ və janrların inkişaf tapmasına səbəb olmuşdur. Yeni yaradıcılıq metodunun- realizmin bir ədəbi metod kimi formalaşması və ədəbi prosesdə hakim mövqe tutması məhz Rusiya təsiri nəticəsində baş vermişdir. Rus ədəbiyyatından iqtibas edilən maarifçiliyin görkəmli nümaynədələri M.F.Axundov, N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, S.Ə.Şirvani, Z.Marağayi və başqaları ədəbiyyata bir çox müasir ştrixlər gətirməklə Azərbaycan ədəbiyyatını daha sivil və yaddaqalan etmişlər. Bu sahədə M.F.Axundovun müstəsna xidmətləri vardır. Axundov mədəni əlaqələrin qurulması məsələsində rus dilinin öyrənilməsinə üstünlük verir, rus dilini yaxşı bildiyindən qabaqcıl rus mədəniyyəti ilə də yaxından tanış olmağa cəhd edir və müsbət nəticələr qazanırdı. O bu haqda dostlarından birinə ünvanladığı məktubda belə deyir: “Mən rus dilini yaxşı bilirəm. İndiki əsrdə rus dili elmi sahəsində və başqa sahələrdə inkişaf edir və incə fikirləri ifadə etmək üçün bu dil misilsiz bir dildir”. Onun Puşkinin ölümünə həsr etdiyi “Şərq poeması” Rus-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin möhkəmlənməsində mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. XIX əsrin II yarısında Azərbaycanda ədəbi prosesin təkmilləşməsində mühüm cəhət kimi qiymətləndirilən milli komediya janrının yaranması faktının kökündə də Axundovun rus ədəbiyyatındakı dram janrına üstünlük verərək milli ədəbiyyatda onun iqtibasına çalışması faktı durur. Eyni təsirlər N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, o cümlədən, Cənubi Azərbaycan ədiblərinin yaradıcılığında da müşahidə olunur.
Rusiya mədəniyyətini əxz etmək ideyasından bəhrələnənlər qabaqcıl ədəbi ənənələrini Azərbaycan ədəbiyyatında təzahür etdirərək, onun daha müasir olmasını təmin etdilər. Bu aspektdə fəaliyyətin təbliğatçılıq əsasında aparılmasına şərait yaradan məqamlardan biri də XIX əsrin II yarısında Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində təşkil olunmuş “Məclisi-Şüəra” (Bakı), “Beytüs-Səfa” (Şamaxı), “Fövcil-Füsəha” (Lənkəran), “Məclisi-Üns” (Şuşa), “Məclisi-Fəramüşan” (Qarabağ), “Əncüməni- Şüəra” (Ordubad) kimi ədəbi məclislərdə rus mədəniyyəti nailiyyətlərinə, maarifçilik ideyalarına yiyələnən şairlərdən bəhrələnmək “kampaniyası”na üstünlük verilməsi idi. “Beytüs-Səfa” məclisinin təşkilatçısı, görkəmli şair S.Ə.Şirvani mədəni inteqrasiyanın qızğın tərəfdarı olmaqla, mütərəqqi düşüncə və ideyalarının, prinsiplərinin əməllərilə üst-üstə düşdüyünü sübuta yetirmişdir. Görkəmli şair dini təhsil almış olsa da, yeni üsullu məktəblərin açılmasına üstünlük verir və burada fəaliyyət göstərirdi. Onun görkəmli rus pedaqoqu A.O.Çernyayevski ilə yaxın dostluq əlaqəsi pedaqoji fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdi.
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiya ilə inteqrasiyasına, mədəni əlaqələrin inkişaf dinamikasına güclü təsir göstərən əsas amillərdən biri də ölkədə yaranmış mətbuat oldu. 1875-ci ildə H.Zərdabi tərəfindən işıq üzü görən “Əkinçi” qəzeti Şərq dünyasında müasir üslubda nəşr edilən mətbu orqanı olduğu üçün böyük əks-səda doğurdu. Qəzetin Peterburq, Moskva, Cənubi Qafqaz, Dağıstan və İran müxbirləri var idi. Qəzet səhifələrində Avrasiya xalqlarının mədəniyyətinin təbliğ edilməsinə, tərcümələrə başlıca yer verilirdi. XIX əsrin axırlarında- yəni 1879-1890-cı illərdə Tiflisdə nəşr olunan azərbaycandilli “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyyə”, “Kəşkül” qəzetlərində rus ədiblərindən Lermontov, Krılov və Şedrin və s. əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümələri dərc edilirdi. Eyni vaxtda “Kəşkül” qəzetində görkəmli klassikimiz Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsəri rus dilinə tərcümə olunaraq dərc edilmişdi.
1873-cü ildə Muğan bölgəsinin Privolnoye kəndində Rus imperiyasının Maarif nazirliyi rəsmi olaraq məktəb açdı. Əvvəllər iki sinifdən (oğlanlar və qızlar ayrılıqda) ibarət olan bu məktəb 1885-ci ildə “zemskoe normalnoe uçilişe” statusu aldı. O zaman bu məktəbdə 500 addan ibarət 10 000 nüsxə kitab fondu olan 2 kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Kitabxananın biri şagirdlər üçün, digəri isə kütləvi oxucular üçün nəzərdə tutulmuşdu. Tarixi mənbələr göstərir ki, 19-cu əsrin axırlarında və 20-ci əsrin əvvəllərində müxtəlif vaxtlarda məktəbin bu zəngin kitab xəzinəsində Rus imperiyası Akademiyasının alimləri, Sankt-Peterburq və Kazan Universitetlərinin müəllimləri tədqiqat aparmış və Muğan torpağının qədim tarixi, coğrafiyası və etnoqrafiyasını öyrənmişlər. Məktəbin direktoru Rus imperiyası Maarif Nazirliyinin “yüksək dərəcəli pedaqoqu” sayılan, təcrübəli müəllim D.İ.İvanov familiyalı şəxs idi. Məhz onun səyləri nəticəsində fəaliyyət göstərən Muğanın ilk təhsil ocağında dərslər cəmi 4 ay- oktaybr ayının 15-dən dekabr ayının 15-ə qədər, bir ay fasilədən sonra yenə yanvar ayının 15-dən mart ayının 15-ə qədər keçirilirdi. Mənbələrdə göstərilir ki, 1889-cu ildə kənd icması tərəfindən yeni tədris binası tikilib istifadəyə verilmişdi. Həmin dərs ilində məktəbdə təhsil alan şagirdlərin sayı 450 nəfəri ötüb keçmişdi. 20-ci əsrin əvvəllərində bu məktəb digər kəndlərdə də siniflər açmağa başladı.
İbrahim Sel, “Avrasiya tarixinin bəzi aspektləri” kitabından
Комментариев нет:
Отправить комментарий