Yüz il davam edən nəticəsiz inqilab

Esmira Fuad
AMEA-nın aparıcı elmi işçisi, Filologiya üzrə Fəlsəfə doktoru

Sayman Aruzun eyni adlı romanı barədə

Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı seriyasından olan “Yüz il inqilab” romanı da 2012-ci ilin ilk rübündə tələbkar oxucu auditoriyasının mühakiməsinə təqdim olunub. “Yüz il inqilab” romanının yazarı Sayman Aruz (Həsənzadə) Güney Azərbaycanın Sulduz şəhərində doğulub və doğma diyarın qoynunda boya-başa çatıb. Sulduzda ibtidai məktəbə gedib, burada fars dilində oxuyub və orta təhsilini uğurla başa vurub. Lap kiçik yaşlarından Sulduzun İmam meydanında İran hökuməti tərəfindən yasaq olunan və olunmayan kitabları, siyasi, ədəbi-bədi, elmi ədəbiyyat nümunələrini satmaqla məşğul olub və bu minvalla ailəsinin keçiminə, dolanışığına yardım edib.
Beləliklə də zəhmət çəkməyin, çörək pulu qazanmağın nə demək olduğunu da elə körpəliyindən, uşaqlıq illərindən anlayıb. Pəhləvi xanədanının başında duran millətçi çinovniklərin, yəni şovinistlərin soydaşlarını aşağılamalarının, hakim rejimin xalqlar arasında apardığı milli ayrı-seçkilik siyasətinin acı nəticələrinin şahidi olub və bütün bunlar onun körpə ürəyində dərin izlər qoyub. Əslində “Yüz il inqilab” adlı romanının təməli Saymanın elə uşaqkən gördüyü, səssiz-səssiz müşahidə etdiyi hadisələr əsasında qurulub. Güney Azərbaycanda 100 il-bir əsr davam edən xalq hərəkatına, əzilənlərin əzənlərə qarşı mübarizəsinə həsr etdiyi əsəri o, roman adlandırıb. Doğrusu, “Yüz il inqilab” uzun illər qalın-qalın kitablardan oxuduğumuz, öyrəşdiyimiz roman tipinə həcminə və süjet xəttindəki pərakəndəliyə görə uyğun gəlməsə də (əslində əsər xatirələr əsasında yazıldığından daha çox memuar ədəbiyyatı təsiri bağışlayır), əhatə elədiyi mövzu mahiyyətinə və aktuallığına, məna yükünün ağırlığına görə, bəlkə də ən qalın kitaba belə sığmaz. Romanda Güneydəki mövcud durum Azərbaycan türklərinin başından keçən olayların, real hadisələrin fonunda canlandırılır, Güney Azərbaycan xalqının vəziyyəti, cəmiyyətin həyat tərzi, ictimai-siyasi və dini problemlər güzgü kimi əks olunur. Müəllif bir-birindən ağır, ruhu xırpalayan hadisələri sanki sapa düzür, özünün başına gələn və gəlməyən, ancaq gerçəkliyi, real həyatı diqtə edən hadisə və olaylar insanın ürəyini didib parçalayır, quzeyli və güneyli oxucunun yaddaşını təzələyir, onu sanki erməni cəlladlarının Qərbi Azərbaycanda və Qarabağda yaşayan soydaşlarımızın başına gətirdikləri analoqu olmayan faciələrlə üz-üzə qoyur. Kürd terrorçularının Şəhrivər məktəbindən avtobusla evə qayıdan onlarla Azərbaycan qızını oğurlayaraq qaçırması və ən alçaldıcı üsullarla təhqir etməsi, bu fiziki və mənəvi təcavüz nəticəsində neçə-neçə türk ailəsinin bədbəxt və məhv olunması, Şahinin və anasının, onun ailəsinin başına gətirilən müsibətlər, onların doğma Sulduza aramsız basqınlarını, bu basqınlar zamanı türkləri qəfil yaxalayaraq xüsusi amansızlıqla qətlə yetirmələrini analoqu olmayan erməni vəhşiliklərinin kürd terrorçuları tərəfindən sanki təkrar edildiyinə diqqəti yönəldir. O, qəlb ağrısı ilə onların daxili birliyini, sürətlə artıb çoxaldığını, hər kürdün 5-6 arvad aldığını, hər arvaddan isə 7, 8, hətta 10 uşaq dünyaya gətirdiyini, hər izdivacdan doğulan uşaqlardan birini isə “Böyük Kürdüstan” ideyası uğrunda apardıqları savaşda şəhid-qurban verməyi düşündüyünü yazır və yazdıqlarının içərisindən müəllifin öz millətinin, xalqının övladları arasında da sarsılmaz milli birliyin olmasını görmək arzusu göyərir, boy verir...
Sayman bəy romanda təsvir etdiyi hadisələrin bilavasitə iştirakçısıdır, bu üzdən təsvirləri inandırıcıdır. Əsərin baş qəhrəmanları Seyid və Güney Azərbaycanda milli azadlıq, istiqlal uğrunda mübarizə aparan dömməz əqidəli, mətin bir qız-Raziyədir. Zindanda uzun illər müstəntiq-soruşcu kimi çalışan Seyid uşaqlıq illərindən sevdiyi, lakin ayrılmağa məcbur olduğu, üstündən neçə illər keçməsinə baxmayaraq, unuda bilmədiyi Raziyəyə elə zindanda rast gəlir. İndi o, sevdiyinə məmur kimi yanaşmalı, zindan qanunlarına əsasən işgəncə verməli, etmədiyi günahları zavallı qıza etiraf etdirməlidir.
Maraqlıdır ki, müəllif insanın içindəki təmiz, saf məhəbbətin bütün zindan qanunlarından, despotizm qurluşunun qəddarlığının ifadəsi olan qaydalarından, hər cür pislik və rəzalətlərdən ucada durduğuna inanır. Qələmə aldığı əsərdə də məhz bu məhəbbət Seyidin teokratiyanın yalanlarından, qəddarlığından bərkiyib daşlaşmış ürəyini yumşaldır və uzun illərin həbsxana məmuru həbsxananın qaydalarına tabe olmur, rejimin tələblərinə əməl etmir, ən sonda isə ürəyinin səsinə qulaq asaraq sevgilisi Raziyəyə ölüm hökmü çıxaranları cəzalandırır. Dünyanı, özü demiş, dörd alçaqdan təmizləyir. Bu məqamda ölməz Şekspirin “İnanın ki, insanın taleyini sevgi müəyyən edir” kəlamına haqq qazandırmaya bilmirsən… Seyidin də sonrakı həyat yolunu uşaqlıq çağlarından qəlbində yaşatdığı sevgi müəyyən edir və məhz bu sevgi onun gələcək taleyini cızır. Bunun üçün müəllif düşünülmüş bədii priyom işlədir. İrandakı fanatik din xadimlərinin uydurması-ölüm hökmünün icrasından öncə həbsxanaların yırtıcı xislətli məmurları tərəfindən mütləq şəkildə həyata keçirilən qız məhbusların “cənnətə düşməməsi üçün” bəkarətinin pozulması prosesinin tükürpədici təsvirini verir: “Bakirə qızları edamdan qabaq hicləyə göndərirdilər. Dünyadan bakirə gedib cənnətə düşməsinlər deyə kiminləsə bir gecəlik siğə eləyir, sabahısı günü edam eləyidirdilər.” Yazar bu qaydanı qələmə almaqla İranın mövcud zindan qanunlarını, qorxunc qaydaları ifşa edir. Eyni zamanda bu iyrənc qanunun icrası ilə Seyidi sevgilisinə cismən və ruhən qovuşdurur. Əslində dırnaqları çəkilmiş və ağrılar içərisində qovrulan, büsbütün zəifləmiş Raziyə ilk və son sevgilisindən bunu məhz özü xahiş edir. Çünki bütün həyatını xalqının azadlığı uğrunda mübarizəyə həsr etmiş Raziyə üşün namus, şərəf və ləyaqət hər bir dəyərdən ucada dururdu. Bu çarəsiz durumda belə, o, öz təəssübkeş, millətçi-türkçü mövqeyini saxlayır, namusunu milliyyət¬cə kürd olan Kak Murada yox, heç olmasa sevdiyinə, öz millətinin oğluna təslim edir. Rejimin qurbanı olan Seyid dəhşətli vicdan əzabı çəksə də, bu hərəkətinə haqq verir, hətta zindan divarları arasında Raziyənin onun qadını olmasından, ani də olsa, qürur duyur: “Namus paltar kimidir, millət namus kimidir. Kim arvadının paltarını qonşu kişiyə verər? Yaşadığım bu illər ərzində birinci dəfədir ki, özümlə fəxr eləyirdim. Sən millətini öz millətindən olan birinə sata bilərsən, amma başqasına sata bilməzsən. Bu, əsl xəyanətdir. Vətən və vətəndaş kəlmələrinə insandır ki, məna bağışlayır.” Raziyə sədaqəti, dözümlülüyü, əqidəsinin bütövlüyü, istiqlal, azadlıqla bağlı düşüncələri ilə də Seyiddən yüksəkdə durduğunu təsdiqləyir. Zərif vücudu, yaralı əlləri ilə asılmazdan öncə ona öz qəbrini qazdırır cəllad rejimin qolubağlı, daşqəlbli məmurları. Lakin fiziki cəhətdən gücsüz olan Raziyə bu halında da məğrur görünür. Ölümə-dar ağacına cəsarətlə, son dəfə günəşə baxaraq sanki “İnanıram ki, mənim xalqımın üzünə nə zamansa güləcəksən” pıçıltıları ilə gedir. Getdikcə insani duyğuları oyanan, yaxşılığa, insanlaşmağa doğru dəyişən Seyid isə artıq qadını olmuş Raziyənin ölümündən sonra yaşaya bilmir. Onun ölümünü reallaşdıran xanım Feyzini, bakirəliyini yoxlayan həkimi, yasinini oxuyan mollanı, hökmü icra etdirən Hacını, ən nəhayətdə isə masasının üstündəki İmam Xomeyninin portretini üzüüstə atır və tapançanı gicgahına dayayaraq özünü güllələyir. Bədbin notlarla bitən “Yüz il inqilab” əsərində işıqlı gələcəyə, azadlığa, boyunduruqdan qurtuluşa güclü bir inam duyğusu da aşılanır.
Əlbəttə, “İnqilab millətin dirçəlişə doğru üsyanının kor-koranə formasıdır. Həmişə də millətin könlüncə olmur. Yüz il inqilab etdik, üsyan etdik, amma xalqın inqilabını xalqdan alıb onun öz başına çaldılar. İnqilab öz balasının başını yeyər. Bir xalq yüz il inqilab edər, amma uğur qazana bilməz? Çünkü onun özünə olan sevgisi papır sevgisi kimi olar, yəni, sevgisini qoruya bilməz, - deyən yazar “Qəm etməyə dəyməz” - əzmindədir və bütün qəlbilə inanır ki, “Bu millətin baharı hələ evlərdə böyüyür, məktəblərdə böyüyür. Bahar millətin birlikdə gülməsi, birlikdə ağlaması və bir dildə dərdləşməsidir.”
Əslində “Milli haqq, ana dili kimi anlamlar bizlərə yad və yasaq idi, - deyə yazan bir insanın-yazarın ən doğal haqqıdır ellə birlikdə gülmək, birlikdə ağlamaq və bir dildə dərdləşmək! Bu haqlardan məhrumolmanın öləsiyə acısını yalnız bu durumu yaşayanlar bilər… Bu dərdlə qəlbi dağ-dağ olan millətin gec-tez öz hüquqları uğruna yenidən ayağa qalxacağına, meydanlarda öz sözünü deyəcəyinə inanmaya bilmirsən… Seyidin xarakterini yaxşılığa doğru dəyişən, onu insanlaşmağa, mücahidləşməyə doğru inkişaf etdirən yazarın əsas qayəsi də məhz budur. “Kitabın quylandığı yerdə inqilab göyərər!” inancında olan müəllif xalqın qazandığı və qazanacağı uğurların kökündə maariflənmənin, kitabların verdiyi biliklərin, mütəfəkkirlərin qiymətli fikir və tövsiyələrinin durduğuna, aydın və azad sabahımızın savadlı, bilikli və bu biliklər sayəsində öz haqq və hüquqlarını dərindən biləcək gəncliyin əlində olacağına əmindir…  
O, “Satılmış insanın milliyyəti olmaz, millət anlamını insanın ruhu daşıyar, cismi yox. Taleyi baltadan asılan ağac sonunda torpaqla öpüşəcək” və s. kimi fikirlərilə əslində Hacıların və Seyidlərin naqis xarakterini açır və milli satqınlığı üzündən onları yaxın gələcəkdə acınacaqlı aqibətin gözlədiyini vurğulayır. Hacı kimi məhbusların qanını içən həbsxana məmurlarının ibadətini – “cəlladın namaz qılması fahişənin tövbəsinə bənzər” kimi dəyərləndirir. “Qandalları günahkarın yox, haqlının əlinə vuran, türk, fars, kürd olduğunun fərqində olmayan, saç yolub dırnaq çəkən, şallaq vuran bir əclaf olduğunu” ona etiraf edən Seyidin dünyabaxışını ölümə məhkum olunmuş sevgilisinin ölümünə qədərki az müddətdə, demək olar ki, bir neçə gündə dəyişə bilir. Əsərin qəhrəmanı dəyişdiyini, yeni düşüncəli bir insana çevrildiyini etiraf edir: “Raziyə məndə çox şeyləri dəyişirdi. Hərdən unudulmuş sevginin közü yaşadığın sevgilərin alovundan daha betər olur. Qəfildən hansısa bir külək əsir və sən odlanırsan. Bütün vücudunla yanmağa başlayırsan, - deyə düşünən müstəntiq Seyid həqiqətən Raziyəyə verdikləri mənəvi ağrı və işgəncələrin dəhşətini anlayır, artıq terrorçu kürd məhkumlarını belə döyməyə, onlara cismani əzab verməyə əli gəlmir.
Sayman bəyin yaratdığı baş qəhrəman – inqilabçı Raziyə özünü zindan divarları arasında da mənən azad sayır və o, azadlığın əllərə vurulan qandallarla, ölüm hökmlərilə sona yetmədiyini, bir milləti yalnız onun ana dilini əlindən almaqla öldürüb məhv etməyin mümkünlüyünə əmindir. Raziyə şovinist bir rejimin qaydalarına əsasən, “ümumi təhlükəsiz¬liyə, ərazi bütövlüyünə qarşı çıxmaq, nizamın əleyhinə olan qruplarla əlaqədə olmaq, pantürkizmi təbliğ etmək”də suçlu bilinərək ölümə məhkum edilməsini anlamır. Özünü günahsız sayır, ən kiçik qanun pozuntusuna belə yol vermədiyini, xəya¬nət¬kar olmadığını hayqırır. Elə bu üzdən günahsız “günahkarın” söylədiyi həqiqətlər amansız rejimi qoruyub saxlayanların maskalı üzlərinə zərblə vurulan sillə kimi partlayır: “Mən xain deyiləm! Fəqət mən öz dilimdə yazıb oxumaq istəmişəm… Milli haqlarımı istəmişəm… Bunun harası xəyanətdi, hansı qanunla günahdı? Vallah, Quranda da millətlərin haqlarından bəhs olunub. Günah olsaydı, Allah onu azad və lazım bilməzdi!”
Həqiqətən, bəzən bir xalqın üzləşdiyi faciə o qədər böyük olur ki, sən onu bir fərd olaraq başa düşə, miqyasını görə, anlaya bilmirsən və tədricən özün də kiçik faciəyə çevrilirsən. Əslində Seyidlə Raziyənin faciəsi iki nəfərin deyil, parçalanmış bir xalqın, fars şovinizminin caynaqlarında çabalayan böyük bir xalqın, bütün dünyaya səpələnmiş və sayı az qala 50 milyona çatan Azərbaycan türkünün faciəsi, çarəsini, məlhəmini səbrsizliklə gözlədiyi dərdidir. Bu xalqı əsarətdə saxlayan, dilinə qıfıl vuran rejim Raziyəni dar ağacına məhkum edir, ancaq anlamır ki, onu cismən öldürür və bu Vətən mücahidi mənən bütün despot, diktatura rejiminə qalib gəlir. Hakim rejimin Raziyə və Raziyə kimilərdən qorxduğunu və məhz bu qorxu üzündən onları məhv etdiyini hayqırır. Amma zahirən bu çəlimsiz, sısqa, mənənsə poladdan möhkəm, ölümdən güclü, həyatdan uca, iradəli və mətin qızın ölümünü də gözəlləşdirir, onu dar ağacından asılan almaya bənzədir. “Dar ağacı bar vermişdi sanki…” deməklə məşhur: “Azadlıq ağacı şəhid qanı ilə suvarıldıqca, daha çox bar verəcəkdir”- kəlamını yada salır. Məhəbbətlərinin şahidi olan üzüyü ömrünün son günündə Seyidə verərkən söylədiyi: “Bir gün bu millət də azadlığı görəcək, hiss edəcək, onda barmağına taxarsan” sözlərilə də Seyidin artıq milli azadlıq, istiqlal, milli hüquqlar uğrunda mübarizə aparan xalqın, əzilənlərin, mərd insanların tərəfində olduğunu təsdiqləyir. Raziyə üçün gözəl bir sonluq-azadlıq uğrunda şəhid olmaq Seyid üçün əzəmətli bir başlanğıc olur. “Azadlığa çatmaya bilərsən, amma onu dadmaq da böyük işdir. Mən onu daddım”, - deyən Raziyə azadlığı dadmağın belə necə böyük səadət-feyz olduğunu sevgilisinə anladır və bu səadətdən ölümqabağı ona da pay verir.
Sayman bəyin bilavasitə özünün də düşdüyü duruma, yaşama üsyanı, əslində uzun illərdən bəri haqsızlıqlara, milli ayrı-seçkiliyə, övladlarının günahsız qanları axıdılan, başına min cür bəlalar gətirilən bütün bir xalqın, elin üsyanı kimi dərk olunur: “Amerikalılar nə bilirlər ki, mən bu xarabada nələr çəkirəm? Nə bilir ürəyimdən nə keçir. Heç onun Allahı da bilməz. Şərqin İran adlı bir xarabası var, hələ onun da başıbəlalı Azərbaycanında, kim nə bilir biz nə çəkirik? Şərqin, ümumiyyətlə Allahı ölüb. Yerdə qalan mənim kimi bəndələrdi (s.90)”.
İnsanların bir-birinin dərdinə, problemlərinə biganəliyi də yazarı düşündürür. Əsərin qəhrəmanının uşaqlıq dostu Həjir siyasi əqidəsinə görə diktatura rejiminin qanunları əsasında Sulduzun “Serahı” meydanında dar ağacından asılarkən edam prosesini izləməyə gələn izdihama baxaraq: - Axı niyə insanların ölümünə baxmağa hamı gəlir, amma ehtiyacı olanda biri də tapılmır? - fikri məhz biganəlik, laqeydliklə bağlı düşüncələrinin məhsuludur.
Dar ağacında asılmazdan öncə Həjirin söylədiyi: - Biz kürd millətinin azadlığı uğrunda döyüşürük, silahısa düşmənə tuşlayırıq. O silahlı kürdlər bizdən deyillər, İranın satqınlarıdır, - fikriləsə müəllif daha önəmli bir məsələyə işıq salır, aydınlıq gətirir. Günahsız insanlara saldıran, kütləvi surətdə qırğına verən, bütöv ailələri məhv edən terrorçunun vətəni olmur. Bu fikrini atasının dilindən verdiyi digər daha tutarlı bir fikirlə möhkəmləndirir: “Oğlum, Həjir bizim millətimizin düşməniydi. Amma ziyalı və ağıllı düşmən idi. Hörmətin saxla… yadında olsun ki, diktator türkə də, kürdə də eyni gözlə baxır.” Əlbəttə, Həjir kürd xalqının oğludur və İran dövlətinin qanun keşikçilərinin çıxardıqları ölüm hökmünə əsasən dar ağacından asılır.
Sayman bəy bu hadisənin vasitəsilə terrorçuluğa, milli toqquşma və qarşıdur¬malara, minlərlə Azərbaycan türkünün məhv edlməsinə səbəb olan “Böyük Kürdüstan məsələsinə” də tənqidi və obyektiv münasibətini bildirir, böyük cəsarətlə fikrini açıqlayır: “Milli qarşıdurmalar həm hakimiyyətə, həm də xarici qüvvələrə sərf eləyirdi. Kürd Kürdüstan vasitəsilə xarici qüvvələr həm İran və Türkiyəyə təzyiq göstərirdilər, həm də Azərbaycanı təzyiq altında saxlayırdılar. İran hakimiyyəti isə həm kürdləri asırdı, həm də yeri gələndə onlardan Azərbaycan və Türkiyənin əleyhinə istifadə edirdi. Əslində kürd hamının əlində bir oyuncağa çevrilib. “Böyük Kürdüstan” ancaq bir xülyaydı.” O, bu məqamda siyasətçilərlə qatillərin fərqini də izah etməyi gərəkli sayır və birinciləri dövlətə qarşı, ikinciləri isə hansısa məsələdə kəllə-kəlləyə gəldiyi bir nəfərə qarşı çıxan və kor-koranə şəkildə məsələnin çözüm yolunun ölüm olduğunu düşünən və “günahkar” hesab elədiyi şəxsi öldürüb qatil olanların simasında görür, günah da ölənin üstündə qalır. Dünya isə siyasət qazanında qaynayır…
“Yüz il inqilab” əsərini oxuduqdan sonra, məşhur Amerika yazıçısı E.Heminqueyin bir fikrini xatırladım: “Yazıçının vəzifəsi dəyişməzdir. Özü dəyişə bilər, amma vəzifəsi olduğu kimi qalır. Bu da ondan ibarətdir ki, həqiqəti yazasan, həqiqətin harda, nədə olduğunu anlaya biləsən və onu elə ifadə edəsən ki, oxucunun şüurunda öz şəxsi təcrübəsi kimi yer tapa bilsin.”
Mənə elə gəlir ki, Güneyin gənc yazarı Sayman Aruz (Həsənzadə), şeirlərində deyə bilmərəm, ancaq “Yüz il inqilab” adlı romanında həqiqətin harda və nədə olduğunu anlayıb… Bu həqiqəti qələmə aldığı ədəbi nümunənin mövzusuna çevirə bilib və oxucusunun şüuruna elə öz təcrübəsi kimi yeridə bilib… Çünki “Yüz il inqilab”dakı ağrılar, acılar və sındırılmış talelər sənin, mənim, onun və… hamımızın, bütün türk qövmünündü…
“Yüz il inqilab” uğurlu əsərdir. Ancaq bununla bərabər bəzən əsərdə eyni məsələ barədə bir-birinə müəyyən dərəcədə zidd olan fikirlərə də rast gəlinir. Məs: “Silahlı mübarizə və inqilab mədəni islahatın nəticə vermədiyi yerdə son və tək çarədir”, “Azad insanlar həmişə hansısa dolayı yolla imperiyalara qulluq edirlər. Azadlıq yoxdur, azad insan da yoxdur” və yaxud: “Taleyini bilən və onunla barışmış adam azad insandı. Raziyə azad insandı…” “Sülhə müharibəylə çatırsansa, deməli, sən uduzubsan, azad ola bilməzsən. Eyni zamanda sülhə çatmaq üçün də müharibə lazımdı. Güc lazımdı.” “Bu dünya həqiqətən də ədalətsizliyin məkanıdı.  Ədalət ölənlərin xülyasıdı. Məncə, ədalətdən gülməli bir şey yoxdu. Mən bu zibillikdə ədalətin uğrunda döyüşənləri də, ədalətə tüpürənləri də yaxından gördüm. Məncə, ədalət yoxdur. Bu dünyada yeganə həqiqət-Müharibədir!” və s.
Onu da qeyd edim ki, əsərdə qrammatik xətalara, üslub qüsurlarına, cümlə üzvlərinin sıra ardıcıllığının pozulması, sözlərin mənaya uyğun işlədilməməsi halları, az da olsa, gözə dəyir. Məsələn: “Raziyə başını yerə salmışdı. Havada qara buludlar hökm sürürdü, sırtıq bir yel əsirdi. Sulduzun bütün küçələr, bütün kafelər bu hadisədən danışırıdı. Yuxudan zəhər kimi oyanmışdım. Xanım Feyzi: -Hələ bu harasıdı, bütün barmaqlarını çəkəcəyik. Vətən və vətəndaş kəlmələrinə insandır ki, məna bağışlayır. Azadlığın ölümü münasibətiylə şadyanalıq edirdilər (s.101)” və s. Bütün bu kiçik qüsurlar Ana dilinin qrammatikasını, Azərbaycan türkcəsinin daxili qanunauyğunluqlarını yetərincə bilməməzlikdən doğur. Bu bilməməzlikdə isə Sayman və qələmdaşları deyil, Güneydə Azərbaycan dilinə və ədəbiyyatına, bu dilin məktəblərdə tədrisinə qadağa qoymuş mövcud rejim, onun amansız qayda və qanunları günahkardır.
Ancaq Saymanın daha mükəmməl bədii əsərlər yazaraq ədəbiyyatımıza yeni-yeni töhfələr verəcəyinə əminəm və inanıram ki, Güney və Quzey Azərbaycan xalqının tarixən üzləşdiyi faciələr, başından keçən olaylar, yaşadığı acılar, kədərli tale onun getdikcə daha da püxtələşəcək qələmində hələ neçə-neçə bədii əsərin mövzusuna çevriləcəkdir.