XXI hissə: Min türkcə
başlayıb rivayət, Kıldım bu fəsanəni hekayət…
Qərb türkcəsi oğuz, şimali türkcə isə qıpçaq
və şərq türkcəsi- Orta Asiya ləhcələri üzərində qurulmuşdur. Şərq türkcəsinə
Cığatay türkcəsi də deyilmiş, əmir Teymur zamanından başlayıb, Nəvainin zühuru
ilə ən parlaq mərhələsinə çatmış və sonra isə özbək türkcəsinə çevrilmişdir.
Teymurilər zamanında Cığatay türkcəsi əmir
Əlişir Nəvai kimi böyük şair və qüdrətli şəxsiyyətin meydana çıxması ilə bu
məntəqənin ədəbi dili olmuşdur. Əmir Teymur da Çingiz kimi yürüş etdiyi zaman
bir çox qarət, qətl və xərabəliklərə səbəb oldu.
Lakin sonradan abadlıq və islahat üçün də çalışdı. Onun zamanında Səmərqənd islamın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrildi. Teymur fəth etdiyi yerlərdən memar və mütəxəssislər gətirib, Səmərqəndin ətrafında şəhərciklər tikdirdi, onlara Bağdad, Dəməşq, Qahirə, Sultaniyyyə və Şiraz kimi böyük şəhərlərin adını verdi. Səmərqənddə tikdirdiyi böyük came o zamanın ən böyük məscidi imiş. Bu camedə Teymur, Şahrux və Uluğbəyin məqrəbələri də vardır.
Lakin sonradan abadlıq və islahat üçün də çalışdı. Onun zamanında Səmərqənd islamın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrildi. Teymur fəth etdiyi yerlərdən memar və mütəxəssislər gətirib, Səmərqəndin ətrafında şəhərciklər tikdirdi, onlara Bağdad, Dəməşq, Qahirə, Sultaniyyyə və Şiraz kimi böyük şəhərlərin adını verdi. Səmərqənddə tikdirdiyi böyük came o zamanın ən böyük məscidi imiş. Bu camedə Teymur, Şahrux və Uluğbəyin məqrəbələri də vardır.
Teymurun oğlu Şahrux və nəvəsi Uluğbəyin
zamanında Səmərqənd mədəniyyət mərkəzi oldu. Lakin ondan sonra kültür mərkəzi
Herata köçürüldü. Sultan Hüseyn Baykara 1469-cu ildə Heratı paytaxi seçdi.
Dostu və şagirdi əmir Əlişir Nəvai ilə birlikdə oranı elm və ədəbiyyat
mərkəzinə çevirdi.
Nəvai öz zamanının ən böyük şairi və türk
ədəbiyyatının ən əzəmətli şəxsiyyəti olmuş, ərəb, fars və türkcəni mükəmməl
bilmiş, türkcə və farsca şeir divanı yazmışdır. Türkcə şeirləində Nəvai, farsca
şeirlərində Fani təxəllüsünü seçmişdir. Öz zamanında ən qüvvətli siyasi
şəxsiyyət olub, ana dili və millətinə candan bağlı adam idi. Bu səbəbdən də öz
zamanının türk şairlərinə ana dlində şeir yazmağa tövsiyə edib, türk dilinin
farscadan daha geniş və kamil olduğunu isbat etmək üçün «Mühakimət əl-lüğəteyn»
adlı bir kitab yazmışdır.
Nəvai 32 mənzum və mənsur əsər yazmışdır ki,
bunların yarısı farscadır. Onun ən mühüm əsəri olan «Xəmsə» 32 000 beytdən
ibarətdir.
Nəvai İranda və Türkiyədə o qədər məşhur
olmuşdur ki, türkiyəli və azərbaycanlı şairlər onun şeirlərinə nəzirələr
yazmış, onun divanını yaxşı anlaya bilmək üçün «Sənglax» kimi lüğət kitabları
yazmışlar.
Nəvai Cığatay ədəbiyyatının qurucusudur.
Cığatay türkcəsi Əngican ləhcəsi və Orta Asiya türkcəsinin qarışığından meydana
gəlmişdir. Cığatay ləhcəsinə Azəri türkcəsinin təsiri çox olmuşdur. Çünki o
zaman Təbriz, Şirvan kültür mərkəzləri idi, Heratla yaxın münasibətlərdə
olmuşlar. Belə ki, bir çox Azəri şair və sənətkarları Heratda məktəb oxumuş və
bu məktəb akademiya şəklini almışdır.
Nəvaidən qabaq Cığatay ləhcsində Mir Heydər
Xarəzmi, Səkkaki, Atai, Yəqini və Gədai Səmərqənddə, Heratda Cığatay
ədəbiyyatının qurulmasında mühüm rol oynamışlar.
Nəvai ən böyük dəstəyi sultan Hüseyn
Baykaradan görmüşdür. Bu adam özü də şair olub, ana dilinə bütün varlığı ilə
bağlı imiş. Onun dövrü türk dilinin altın dövrü idi. Baykara türk və farsca
şeirlərində Hüseyni təxəllüsü ilə yazmışdır.
Nəvainin idarə və himayə etdiyi Herat
məktəbində Hafiz Əbru, Səmərqəndi, Mirxond, Xandəmir və Dövlətşah Səmərqəndi
kimi tarixçilər, Behzad və Hüseyn Vaiz kimi nəqqaşlar, Sultanəli kimi xəttatlar
yetişmişlər.
İran, Hindistan və Anadoluda Nəvainin
əsərlərini yaxşı başa düşmək üçün Cığatay türkcəsində yazılmış ən mühüm
sözlüklər bunlardır:
«Bədai əl-lüğət». Heratda 1704-1705-ci illərdə
yazılmışdır.
«Lüğəti Əbu Şəka». Anadoluda XVI əsrin
əvvəllərində yazılmışdır.
«Lüğəti Fəzlullah xan». Hindistanda XVII əsrdə
yazılmış və Kəlküttədə çap olmuşdur.
«Kitabe zabani türki». Cığatayca-farsca
sözlükdür və Hindistanda Yaqub Cəngi tərəfindən yazılmışdır.
«Sənglax». Nadir şahın münşisi Mirzə Mehdixan
Atsrabadi tərəfindən Nəvainin əsərlərini daha yaxşı anlamaq üçün yazılmışdır.
«Əl-tamğaye Nasiri». Farsca-cığatayca
lüğətdir.
«Behcət əl-lüğət». Farsca-cığatayca lüğətdir,
XIX əsrdə yazılmışdır.
«Lüğət Şeyx Süleyman Əfəndi Buxarai».
İstanbulda yazılıb çap edilmişdir (1298).
Hindistanda səltənət quran Babur da əsərlərini
Cığatay türkcəsilə qələmə almış, türkülərilə yanaşı, Cığatay nəsrinin ən gözəl
nümunələrini («Baburnamə») yaratmışdır.
*****
İndi isə nümunə üçün Nəvai və Babur şahdan
parçalar dərc edirik. Nəvainin «Leyli və Məcnun»undan:
Min xəstə ki, bu
rəqəmni çikdim
Təhriri üçün qələmni çikdim.
Yazmağa bu eşği
cavdanə
Məksudum deyildi fəsanə
Məzmuniğa buldı ruh
meyli,
Əfsanə idi anın tüfeyli.
Lakin çu rəqamqa
gəldi məzmun
Əfsanə anğa libasi mövzun.
Bu idi ğərəz kim ol
qüruhi,
Kim sözdə əyan qılıb şükuhi.
Bu namə üçün olub
rəqəmkeş,
Səfhə yüzün itdilər münəqqəş.
Gər nüktələri caşani
tutdi,
Qovğalari ins və cani tutdi,
Çün farsi irdi nüktə
şovği
Azrak idi anda türki zövqi.
Ol dil ilə nəzm boldi
məlfuz,
Kim farsi anlar oldi məhzuz.
Min türkcə başlayıb
rİvayət,
Kıldım bu fəsanəni hekayət.
Kim şöhrəti çün
cahanqa dolar
Türki ilə daği bəhrə olar.
Niçün kimi bu gün
cahanda ətrak,
Çoxdur xoş tabo saf-edrak.
Bu qəzəli isə diqqətlə oxuyun, çünki onu Babur
şah yazmışdır:
Kim göründür ey
köngül əhli cahandan yaxşılık,
Kim ki andın yaxşı
yok köz tutma andın yaxşılık.
Gər zəmanqı nəf
qılsın, eyb qılma ey rəfiq,
Kormədim hərkiz
etayın bu zəmandan yaxşılık.
Dülrübalardan
yamanlık kildi məhzun könlümə,
Kilmədi canımğa hiç
aram canındin yaxşılık.
Ey köngül çün
yaxşıdin kördünk yamanlıq əsru, köp
İmdi köz tutmağni
yəni hər yamandan yaxşılık.
Bari ilğa yaxşılık
kılgil ki muidin yaxşı yok,
Kim dikaylar dəhr ara
kaldı filandin yaxşılık.
Yaxşılık əhli
cahandan istəmə Babur kimi,
Kim görübtür ey
köngül əhli-cahandan yaxşılık.
Şeirlər, şeirlər və yenə də şeirlər… bu kitabı
da ilə şeirlə bitirmək istəyirik. Elə belə, mövzuya tam aydınlıq gətirmək üçün.
Cənublular demiş, hüsnü xitam üçün. Yenə də Cənubi Azərbaycana üz tuturuq,
çünki həmişə intellektuallarımız və inqilabçılarımız bu torpaqdan çıxıb.
Tanınmış alim Həmid Nutqinin və Doktor Cavad Heyətin buraxdıqları «Varlıq»
jurnalı Azərbaycan ədəbiyyat və mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol
oynamışdır. Əsərimizin ərsəyə gəlməsində də əsasən Doktor Cavad Heyətin
kitablarından istifadə etmişik.
Aşağılakı misralar isə «Varlıq» jurnalının baş
redaktoru Həmid Nutqinin bir şeirindəndir:
Heç olmasa, min ildi
bu torpaqlara girdik,
Min dürlü əmək, göz
yaşı, qan uğruna verdik.
«Altay»ları tərk
eyləyərək, sel kimi daşdıq,
Dağ-düz demədik,
isti, çorak çölləri aşdıq.
«Şamanlığı» atdıq,
ulu islama qovuşduq
……………………………………………………
«Qorqud» dədənin
xeyri-duasın alan ellər
Üz qoydu «Axın»
yollarına, titrədi hər yer.
Gündüz-gecə, el sel
kimi dörd nal düzü keçdi
Yaldızlı saraylarda
«gələn türk» sözü keçdi.
Çöl bitdi nəhayət,
Sıra dağlar yolu kəsdi,
Mənzil yaxın artıq,
deyə ellər də tələsdi.
Lakin nə keçid vardı,
nə yol, olsa da yer-yer
«Dur, gəlmə!»
deyənlərlə savaşmaqdı müqəddər.
Tər, göz yaşı, qan qiymətinə
İrana girdik
Min dürlü məşəqqətlə
bizim qəhrəman ordu
Bu ölkədə tovhid
adına yurdunu qurdu.
Sərkərdə «Səbük»lərlə
elin sanı ucaldı,
Türkün adı hər guşədə
min vəlvələ saldı.
Zəncirdə əsirkən,
yenə azad ola bildik,
Dünyada baş olduqsa
da, adil qala bildik.
…………………………………………………….
Günlər tükənib, aylar
ötüb, keçdi yüz illər
Allah bərəkət verdi
də artdı bizim ellər.
Ard-ardına
qardaşlarımızdan gələn oldu,
«Altay» ətəyindən
boşalıb, İrana doldu.
Hökm etdi bu yerlərdə
pey-a-pey uzun illər
Mahmud, Məlikşah,
Cəlal əd-Din, Səncər…
……………………………………………………...
Hər riştəyə, hər
fənnə əl atdıq təməlindən.
Sənətdə, ziraətdə,
hünərdə əlimiz var,
Bax hər yana, hər
guşəyə bizdən neçə iz var.
Saysan o böyük
adları, heç dəftərə gəlməz
Minlərcə əsatid adın
insan saya blməz…
*****
«Mənə tarixi bilmək təkcə maraq üçün lazımdır.
Başqa heç bir məna kəsb etmir. Hər halda, mənim baxışım belədir.
Bir çox qardaşlar vardır ki, yolları çoxdan
ayrılıb, artıq onların birləşməsi, bir yerə toplaşması da ağlasığan görünmür.
Əslində, bu heç hökmən də deyildir. Ancaq onlara özlərinin bir atadan
olmalarını bilmələri hökmən lazımdır» (Qasid Nağıoğlu).
İmza yerinə:
Ər ərdəmi atım
tapdımi ərdəmi/ Bəg ərdəmi sizimi adırıldım-
yazıb nöqtəni qoysam,
yetərmi görən?
Son
Комментариев нет:
Отправить комментарий