Litera söhbətlərİbrahim Sel
Professional Oxucu Liqası
Professional Oxucu Liqası
Lazım olan mətnləri köçürün və oğurluqdan qorxmayın! «Plagiat mənfi yox, müsbət haldır».
I yazı
I yazı
Öz kölgəsindən belə şübhələnməyə vərdiş etmiş qələm yoldaşlarımızdan biri məni plagiatda təqsirləndirdi. Onunla görüşümüz zamanı isə konkret Murakamidən təsirlənmədən bəzi şübhələrini bildirdi. Mənsə öz növbəmdə bu başıbəlaya təklif etdim ki, öz sevimli saytında həm Murakaminin, həm də mənim əsərimi versin. Köçürmə və reminissensiya (lap elə təsirlənmə) arasında yerlə-göy qədər fərq var.
Düzdür, Murakamidən ilkin təsirlənmə sonradan başqa istiqamətə yön aldı, yəni əsərin gedişində hər şey- əsərin ideyası, kompozisiyası da dəyişdi.
Cəlil Məmmədquluzadə kimi bir nəhəng “Ölülər”i Nikolay Qoqolun “Müfəttiş” pyesinin təsirilə yazıb və bəzi əsərlərini bu məşhur rus yazıçısının təsirilə qələmə aldığına işarə etmək üçün “Qurbanəli bəy” hekayəsinin epiqrafında ”Allah sənə rəhmət eləsin, Qoqol” yazmışdı və indi də bir kimsə bu ustad yazıçı-dramaturqun hər hansı bir əsərini ikinci, yaxud üçüncü saymır. Dünya ədəbiyyatında bu cür örnəklər çoxdur. Məsələn, Şekspir “Hamlet”in, Höte isə “Faust”un mövzusunu indi adı yalnız ədəbiyyat tarixçilərinə məlum olan Kristofer Marlodan götürüblər. Leyli və Məcnun mövzusunu Nizamidən götürən Füzuli, “Xosrov və Şirin”, “Yeddi gözəl” mövzularını Füzulidən əxz edən Nizami də oğrudur? Uzağa getməyək, braziliyalı çağdaşımız Paolo Koelyo da “Kimyagər” əsərinin mövzusunu Borxesin bir hekayəsindən götürüb. Hələ onu demirəm ki, İntibah və Romantizm dövründə yazılan əsərlərin əksəriyyətinin mövzusu qədim yunan ədəbiyyatında işlənmişdi, hətta XX əsrin ən böyük yazıçılarından sayılan, “şüuraltı axın” (potok soznaniya) cərəyanının banisi Ceyms Coys da öz məşhur superelitar “Uliss” romanını Homerin “Odisseya”sı əsasında yazıb. Azərbaycanın özündə də təsirlənmələr, hətta hər hansısa bir əsərin süjetindən istifadə halları yetərincədir, lakin mən kiminsə xətrinə dəyməmək üçün onu sadalamıram. Əslində, burda pis bir şey də yoxdur. Hamı bir-birindən bəhrələnir. Məşhur yazıçı Orxan Pamukdan soruşanda ki, “deyirlər, siz Ekodan təsirlənirsiniz”, onun cavabı belə olmuşdu: “Mən nəinki təsirlənirəm, hətta bəzi şeyləri oğurlayıram da».
Kamyunun öz amerikalı həmkarı Folknerə marağı və məhəbbəti heç kəsdə şübhə doğurmur. Heç olmasa ona görə ki, Kamyu öz dünya şöhrətinə və vaxt qıtlığına baxmayaraq Folknerin «Rahibə üçün rekviyem» romanını səhnələşdirib. Və dünya ədəbiyyatında bənzəri olmayan bu qeyri-adi pyesi iki imzayla çap etdirib: Uilyam Folkner – Alber Kamyu!
Məlumdur ki, Aristotel öz əsərlərində çox zaman başqa filosofların mətnlərinədək iqtibasdan istifadə etmişdir. Çünki zaman distansiyası artdıqca bu mətnlərin toplanmasına və saxlanılmasına, onların təsnifatına və sistematik şərhinə zərurət yaranmışdı.
Tarixdə bəzi əsərlərin Sokrata, ya Platona məxsus olması barədə şübhələr və tərəddüdlər vardır. Belə dayaz, qeyri-peşəkar fikirlər üçün heç bir əsas yoxdur. Ruslar heç təmsilin nə olduğunu bilmirdilər. Lakin Rusiya böyük millətə çevrilən mərhələdə fransız Yale La Fontenin
***
Kamal Abdullanın söhbətlərindən, müsahibələrindən duymuşam, o, dünyaca məşhur adların işinin, sənətinin təqlidi məsələsinə pis baxmır; əksinə, bu- ədəbiyyata xidmət məsələsidir. Bu- dillərin böyük üslubların tərcüməsi problemidir. Bir halda ki, dünyaca məşhur adlar ədəbiyyat məkanımıza daxil olur, əgər onların mətnlərinin dilimizə çevrilməsi bir işdirsə, sənətlərinin Azərbaycan ədəbiyyatında yer, əks-səda tapması digər bir hünərdir. Belə ki burda incə bir məqam var: problemə səmimi yanaşma məsələsi! Hər hansı böyük üslubu, məsələn, deyək elə Borxes üslubunu, öz doğma mövzularına, laboratoriya materiallarına cəlb edirsən, əgər çevirirsə, demək- işləyir; bu həm üslubun, hə də yaradıcılıq «mən»inin təntənəsidir…
Mənim gözüm başqa insanların ideallarını görür və bu tamaşa məni tez-tez heyrətə salır; sizsə- uzağı görməyənlər… elə bilirsiniz ki, bunlar mənim ideallarımdır.
A.S.Puşkin litseydə oxuduğu yeniyetmə cağlarında öz müəllimləri Baratinski, Batyuşkov və başqalarının şeirlərinə nəzirələr yazırmış. Aydın məsələdir ki, nəzirələr orijinaldan daha gözəl olur. Deyilənlərə görə, gənc Aleksandrın müəllimləri, xüsusən də Batyuşkov ehtiyat edirmiş ki, gələcək nəsillər bilməyəcək kim-kimə nəzirə yazıb.
Əgər sizi yormuramsa, başqa bir misal çəkim. Dahi dirijor Leopold Stakovski 80 illik yubileyinə qonaq cağırdığı Fikrət Əmirovdan soruşur: “Siz bu cur gözəl musiqini necə yaratmısınız?” Fikrət bəy deyir: “Mən bu musiqini yaratmamışam, ana dilimdə olan muğam musiqisini Avropa dilinə tərcumə etmişəm. Siz yüksək qiymət verirsinizsə, deməli, pis tərcumə etməmişəm. Əsl gözəllik isə muğamın orijinalındadır”.
***
İntertekstuallıqla bağlı mülahizələrimi R.Bartın aşağıdakı sözləri ilə yekunlaşdırmaq istəyirəm: «Mətnin əsasını onun başqa mətnlərə, kodlara, işarələrə çıxışı təşkil edir. Həm yazı, həm də oxu prosesində hər bir mətn intermətndir; hər bir mətn köhnə sitatlardan toxunmuş parçadır. Köhnə mədəni kodların, formulaların, ritmik strukturların, sosial idiomların fraqmentərinin qırıqarı- bütün bunlar mətn tərəfindən həzm-rabedən keçirilib onun içində bir-bir qarışmalıdır. Çünki həmişə mətnə qədər və onun ətrafında dil mövcuddur».
Postmodernizm mətnin müəlif tərəfindən yaradılmış əsər olması haqqında ədəbiyyatşünaslığın ənənəvi konsepsiyasını rədd edir. Ən azı ona görə ki, müəllif son nöqtəni qoyduğu andan «yaratdığı» mətn onun nəzarətindən çıxır, saysız-hesabsız oxucu şərhlərinin hədəfinə çevrilir. Məhz buna görə də bu və ya digər əsəri müəlifə şamil etmək bu mətni dinamikikdən məhrum edib, kirəcləşdirmək, deməli, ona son «məna vermək, yazını qapamaq deməkdir» (R. Bart).
Postmodernist sənətkar mətnə belə bir münasibətin qeyri-mümkünlüyünü başa düşür, məhz buna görə də yazdıqlarının mahiyyətini və məzmununu şərh etməkdən və açıqlamaqdan çəkinir. O çox gözəl başa düşür ki, yazdıqları ara vermədən niyyətlərinin hüdudlarını aşır, bəzənsə onları tamam ləğv edir. Buna görə də postmodernizmdə artıq müəllif öz sözünü deyən fərd yox- axı bunun üçün sənin ancaq sənə məxsus sözün olmalıdır- «yazının müəyyən vəhdəti prinsipidir». Əslində, bu və ya digər əsərin müəllifi artıq mövcud mətnlərin təsnifatı, onların arasında yeni münasibətlərin yaradılması ilə məşğul olan şəxs əsərin oxucudan oxucuya daim dəyişən, yeni-yeni çalarlar kəsb edən şərhləri «mədəniyyətdə əks-səda» (Borxes) üçün zəmin yaradır. Bədii nümunələrin tükənməz məna potensialı onun iqtibasını, tərcüməsini, yeni variantın işlənməsini və sairəni həyata keçirməyə imkan yaradır. Bu da öz növbəsində diaxron kəsimdə mənəvi-estetik dəyərlərin ötürülməsini, ilk baxışdan bir-birindən fərqli mədəniyyətlərin bir-birinin hesabına zənginləşməsini, son nəticə etibarilə mədəniyyət sahəsində, o cümlədən bədii fikirdə aramsızlığı təmin edir. Bir-birindən uzaq və bir-birindən fərqli dövlətlərin, sivilizasiyaların dinamik əlaqələri məhz bu potensialın aramsız gerçəkləşməsinə söykənir. Postmodernizmin həm diaxron, həm də sinxron kəsimlərdə bütün bəşər mədəniyyətini ehtiva edib bütöv üzvi topum kimi təqdim etməsi prinsip etibarilə sivilizasiya tiplərinin bir-birindən hermetik şəkildə təcrid olunması haqqında O.Şpenqler- A.Toynbi konsepsiyasını rədd edir.
Əslində, bu və ya digər əsərin müəlifi artıq mövcud mövzuların təsnifatı, onların arasında yeni münasibətlərin yaradılması ilə məşğul olan şəxsdir. Müəllif-əsər münasibətlərinin mahiyyətinə postmodernist baxımdan aydınlıq gətirməyə cəhd edən rus şairi, Nobel mükafatı laureatı İ.Brodski yazırdı: «Şair dilin mövcudluq vasitəsdir. Dil sadəcə ona növbəti misranı diqtə edir». Məhz buna görə də mənanın yaranması nöqteyi-nəzərindən yazı da, oxu da insanın yox, dilin həqiqətidir.***
Postmodernist tənqid iki fərdiyyətin- müəllif və tənqidçinin dialoqudur. Məhz buna görə də postmodernist tənqid özündə subyektivliyi və obyektivliyi, tarixiliyi və müasiriyi, totalitarizmi və liberalizmi üzvi vəhdətdə birləşdirir.
Əgər ənənəvi tənqid üçün bədii əsər şərhin obyektidirsə və bu şərh əsərin düzgün dərk olunması prosesinin yekunlaşması ilə başa çatmalıdırsa, postmodernist tənqidin predmeti əsər yox, onun konstruksiyasıdır. Əsərə bu rakursdan yanaşma onun sona qədər dərk olunmasını, daha doğrusu, tənqidçinin bununla bağlı illüziyaya qapılmasını qeyri-mümkün edir. Ənənəvi tənqid əsərin mənası ilə bağlı özünün çıxartdığı məhkəmə qərarını həyata keçirən cəlladdırsa, postmodernist tənqid əsərlə bağlı söhbətlərdir, onun haqqında son və qəti qərar verməkdən imtinadır.
***
Dünyanın dərki nəhayətsizdir. Hər yeni paradiqma üzdə bunu bəyan etsə də, harada isə təhtəlşüur səviyyəsində bütöv həqiqəti dərk etməsinə, ən azı dərk etmək potensialına malik olmasına inam bəsləyir. Bu inam son dərəcə təbiidir, çünki onsuz dünyanın elmi dərkində irəliləyiş qətiyyən mümkün olmazdı. Belə bir nikbinlik postmodernizmə də xasdır. Çox güman ki, bir zaman gələcək və postmodernist paradiqma yenisi ilə əvəz olunacaq. Lakin yəqin ki onun bir müddəası bəşər nəslinin dünyanı dərk prosesini daim stimullaşdıracaq: dünya bütövdür və görmə bucağımızın məhdudluğuna baxmayaraq, gerçəkliyi maksimum geniş şəkidə dərk etməyə can atmağa məhkumuq.
II yazı
Gənc yazarlara böyük köməyi dəyəcək yeni ədəbi hadisələrdən Babi Badaloffun Hazır şeir nəzəriyyəsi diqqətimizi cəlb etdi: ”Mənim şeirlərim “transqafiyə” silsiləsindən “hazir şeir” cərəyanının üstündə yazılmışdır”. Hazır şeir nə deməkdir? Adından məlum olduğu kimi, artıq yazılmış və dərc olunmuş şeiri “hansı cərəyandan asılı olmayaraq” yenidən həyata, ədəbiyyata gətirmək və heç bir dəyişiklik etmədən dərc edib və onu yenidən ədəbiyyatın içində bir başqa mühitdə yaratmaqdır. Məlum olduğu kimi təsviri incəsənətdə XX əsrin əvvəlində fransız rəssamı Marsel Düşamp ilk dəfə “ready made” cərəyanını yaratmışdır. O, sərgiyə yalnız əşyaları (bel, velosiped təkəri, pissuar, rakovin, paltar qurutmaq üçün veşalkanı və s.) gətirmiş və öz ideyaları ilə o dövrün incəsənətinə böyük təsir göstərmişdir. Bizim təqdim etdiyimiz mətnlər müxtəlif kitablardan götürülmüş olub onlara “hazır şeir” prinsiplərinə əsasən yenidən həyat qazandırılmışdır.
Kubist rəssamlar ilk təcrübələrində ən adi, gərəksiz əşyalara tapınmışdılar və axırda iş o yerə gəlib çatmışdı ki, onlar üzərində heç bir dəyişiklik etmədən rəngli kağız parçalarını, kartları və ya kibrit qutularını bəzəyən etiketləri kətan lövhələrə yapışdırırdılar…
Maks Yakob danışırdı ki, bir dəfə Apolliner təkcə küçədə eşitdiyi söz və cümlələri qeyd etməklə onlardan şeir quraşdırmışdı…
“Əsər sənədli olmalı, müasir qəzet başlıqlarından, populyar mahnılardan, telekanallardan, reklamlardan, həmin dövrün tanınmış simalarının bioqrafiyalarından götürülmüş xronika əsasında realistcəsinə yazılmalıdır” (Con Dos Possos).
Alman evlərindəki söhbətləri gözəl bir musiqiyə çevirmiş İnqo Şulse yazırdı ki, uydurma artıq oxucu üçün maraqsızdır, “yeni ədəbiyyat əmək, iş sazişləri, pul üstündə qurulmalıdır”.
İndi isə sözü verək postsovet pianoçusu, bəstəkar S.Kuxerinə: “Postmodernizm xaos hazırlamaqdır. Postmodern xaos- müxtəlif sahələrə aid olan şeylərin vahid mədəni məkanıdır”.
Biz ümumiyyətlə, özümüzün fikir və mülahizələrimizlə yanaşı, aparılmış tədqiqatlardan, nəticələrdən, statistik məlumatlardan, respublika mətbuatında çıxan materiallardan istifadə edirik ki, yeri gəldikcə, iqtibasa da yol veririk. Dünən oxuduğumuz maraqlı əhvalatlar, faktlar belə, çox kecmir unudulur, yaddaşın informasiya xaosuna dözə bilmir. Vaxt ayrılığından sonra yenidən qayıtmaq fikri təzələyir, yeni assosiasiyalar yaradır…
Nərmin Kamalın qalmaqallı birinci kitabı çıxan vaxt “Kultaz” saytında ön sözünü çap etdirmişdi. Bir azdan anonim bir oxucunun kommentariyasını oxudum: “Ey qız, ey növcavani-şəkər, etmə, eləmə, Kostukoviçdən-zaddan çırpışdırmısan, bu barədə yazı yazacam”. Lakin kitabı plagiatda ittiham edən bir dənə də olsa, başqa kommentariya, məqalə görünmədi bugünəcən. Yəqin ki anonim dostumuz sonra xatırladı ki, Yuliya Kostukoviç nəzəriyyəçi deyil, U.Ekonun romanlarını italyan dilindən rus dilinə tərcümə edən tərcüməçidir və Ekonun Bakıda satılan rusca kitablarında onun adı olur. Rusiyada U.Ekonu və postmodernizmi yaxşı bilən müəlliflər var və elə dissertasiya yaradıcılığının qaydasına uyğun olaraq, Nərmin kitabının sonunda 151 adda kitab, məqalə siyahısı göstərmişdir, rus, ingilis, italyan, alman nəzəriyyəçilərə dəqiqliklə istinad etmişdir.
Bundan başqa, “Times Roman Az Lat”-ın girişinin altına da bənzər oxucu kommentariyaları yazdılar. Orada əsrin əvvəllərinin Bakısında baş vermiş qadın üsyanından söhbət gedir, Manaf Süleymanov 1912-ci ildə anadan olub, o, həmin üsyan haqda arxiv materiallarına əsasən yazıb, istinad edib, o arxiv materiallarına əsasən bir başqası da öz nəsr dililə yaza bilər, yazıb da.
“İlk yazılarımda mən də onu-bunu plagiatda ittiham edirdim, amma ümumən doğru deyirlər; postmodernizm fəlsəfəsilə tanışlıqdan sonra mənim özümdə mənbələrə sayğısızlıq yarandı, pastişin arqumentlərini haqlı saydım. “Umberto Eko və postmodernizm fəlsəfəsi” kitabımın ilk vərəqində belə bir yazı var: “Müəllifin istəyilə onun adı kitabda göstərilmir”. Lap postmodern qayda bir yana dursun, o kitabın içində uzun-uzadı “müəllifin ölümü” haqda nəzəri əsərlərdən söhbət gedir, indi özünüz deyin, içində “bizim bütün dediyimiz sözlər ən müxtəlif kombinasiyalarda bizdən əvvəlkilər tərəfindən dəfələrlə deyilib, indi kiminsə dediyi sözün altına öz imzasını qoymasının mənası yoxdur, danışan sən deyil, mədəniyyətin səsidir” kimi cümlələr olan kitabın üstünə durub müəllif kimi öz adımı yazsaydım, necə olardı?” (Nərmin Kamal).
Söyləniləsi söhbətlər saysızdı, hamısında yeni, maraqlı cəhətlər, xüsusiyyətlər… Amma mən ümidimi itirmirəm, inanıram ki, qələm sahibləri- yaradıcı yazarlarımız atdığımiz ilk addımımızı uğurla səfər başına çatdıracaqlar. Çünki əxlaqi, fəlsəfi, tibbi və s. elmlərə varıb elə xəzinələr üzə çıxaracaqlar- oxucular minnətdarlıqla həmin müəllifləri alqışlayacaqlar. Və mən əgər yaşayıramsa- oxuyuramsa daxilən qürrələnirəm, cavan arasdırıcıları bağrıma basıram və haradasa zərif bir umidlə deyirəm: Bir vaxt mən yolda solğun şam yandırmışam, işığı uzağa düşməsə də… Yol isə sədaqətli olur onu açana.
Yalnız o yolun yolçuları şüurlu şəkildə anlayırlar (bu yerdə mən çox sevdiyim fikri bir dəfə də sitat gətirmək məcburiyyətində qalıram) ki, bir şey heç nəyə bənzəmirsə- o yoxdur (Pol Valeri) və bizim hamımızı əlifba kitabından plagiatda nə qədər desən ittiham eləmək olar.
Görünür, dünya teatr tarixində dərin iz buraxmış, fyabların (fiabe) yaradıcısı olan Karlo Qozzini də (1720-1806; görkəmli italyan dramaturqu, teatrşünası, məşhur əsəri “Turandot”) həmin bu məsələ ciddi şəkilə düşündürübmüş.
Əks-təqdirdə, Höte o vaxta qədərki bədii-dramaturji irsi nəzərdə tutaraq bu sözləri deməzdi- onun vəfalı katibi Ekkerman yazır: “...Sonra Höte Qozzi və onun Venesiya dell’arte teatrını xatırladı, orda aktyorlar müəllifdən yalnız süjeti alırlar, qalanı improvizədi.
Qozzi hesab edir ki, yalnız 36 faciəvi situasiya var; Şiller daha çox olduğunu sübut eləmək üçün xeyli əziyyət çəkdi, amma heç 36-nı belə müəyyənləşdirə bilmədi” (bax: İ.P.Ekkerman “Höteylə söhbətlər”, Academia-1934 (Moskva) , səh. 495, 803). Venesiya teatrının tamaşaçısı olan Höte Qozziylə görüşmüşdümü? Və bu məsələ şəxsi söhbətdəmi danışılmışdı?
Bəlkə Höte Qozzinin hansısa tədqiqatını oxumuşdu? Bu sullara indi cavab vermək çətindi. Amma bir şey yəqindi ki, problem çoxlarını düşündürüb və bu gün də rahat buraxmır.
Məsələn, 2003-cü ildə Rusiyanın Bates VİAG agentliyinin reklamçıları müasir reklam reallıqlarını-çarxları, xəbərləri araşdırıb bu qənaətə gəldilər ki, bütün reklamları “30 süjet və mövzu” deyə ümumiləşdirmək olar.
Günümüzdən bir az əvvələ qayıdaq. 1972-cı ildə, Qozzidən 150 il sonra bu məsələdə ən təəccüblü mövqeni Borxes ortaya qoymuşdu, adını “Dörd hadisə” kimi də tərcümə etmək mümkün olan “Los cuatro ciclos” başlıqlı kiçik hekayəsində o yazırdı: “Cəmi dörd əhvalat var. Onlardan biri, ən qədimi istehkama çevrilmiş şəhər haqqındadı: şəhərə hücum edirlər və qəhrəmanlar onu qoruyur (Troya- İ.S.)... İkinci birinci ilə bağlıdı, qayıdış haqqındadı (Odissey- İ.S.)... Üçüncü- axrarışdı, onu əvvəlkinin başqa variantı saymaq olar (Yason- İ.S.)... Dördüncü müqəddəsin intiharı, özünü qurban verməsi haqqındadı (Odin, Atis- İ.S.)... Əhvalatlar cəmi dörddü. Və nə olur olsun, biz yalnız həmin hadisələri bu və ya başqa şəkildə nağıl edəcəyik”.
İndisə daha əvvələ qayıdaq. Qozzi tərəfindən ilk dəfə söylənilən, bəlkə də yazılan, zamanında Höte tərəfindən lazımınca qiymətləndirilən, əslində elə “Höteylə söhbətlər” kitabıyla unudulmayan, uzun onillər sonra yenidən dövriyyəyə buraxılan məsələ Jerar de Nervalı da məşğul etmışdi, amma Nervalın da hesablamaları 30-dan o yana keçməmişdi, hətta bəzi mənbələrə görə 24-dü.
Problemi adını sənət tarixinə qızıl hərflərlə yazmış Polti çözmüşdü. O nəyi müəyyən etmişdi? Hələlik həyatı və bioqrafiyasıyla bağlı onsuz da kasad məlumatlar olan müəllifi bir kənara qoyub onun bütün ədəbiyyatın süjet- mövzu təsnifatını vermiş “36 dramatik situasiya” əsərinə , daha doğrusu əsərdən çıxarışa- qısa siayhıya nəzər salaq: 1) yalvarış; 2) xilas; 3) cinayət əvəzinə intiqam; 4) bir qohumdan digər qohuma və ya qohumlara görə intiqam; 5) təqib; 6) qəfil bədbəxtlik; 7) özgə qəddarlığının və bədbəxtliyinin qurbanı; 8) qiyam; 9) cürətli cəhd; 10) qaçırılma; 11) sirr, və ya tapmaca; 12) bir şeyin əldə olunması və ya məqsədə çatma; 13) yaxınlara nifrət; 14) yaxınların rəqabəti; 15) qətlə aparıb çıxaran adyülter (zina, vəfasızlıq) ;16) ağılsızlıq və ya dəlilik; 17) nəhs tale yazısı; 18) məhəbbbətə görə biixtiyar cinayət; 19) zorən yaxın adamın qatilinə çevrilmək; 20) ideal naminə özünü qurban, fədailik; 21) yaxınlarına görə özünü qurban vermək; 22) ehtiras üçün hər şeyi qurban; 23) qaçılmazlıq və vacibat üzündən yaxın adamın qurban verilməsi; 24) bərabər olmayanların rəqabəti; 25) yenə adyülter (zina, vəfasızlıq, xəyanət); 26) məhəbbət cinayətləri; 27) doğma və ya sevimli insanın şəərəfsizliyindən xəbər tutmaq; 28) sevgi maneələri və ya əngəlləri; 29) düşmənə sevgi; 30) şöhrətpərəstlik və hakimiyyət sevgisi; 31) Yaradana üsyan; 33) məhkəmə səhvi; 34) vicdan əzabı; 35) itirilən və tapılan; 36) yaxınların itkisi.
Hər halda o öz tədqiqatında 1200-dən çox dram əsərini sərf-nəzər eləmişdi.
“36 dramatik situasiya” müxtəlif nəşriyyat və elm mərkəzləri tərəfindən, eləcə də onlarla dildə və interpretasiyada, gah “situasiyalar”, gah “süjetlər”, gah da“motivlər” deyə nəşr olunur, xatırlanır.
Hərçənd akademik ədəbiyyatşünaslıq “situasiya”, “süjet”, “motiv” kateqoriyalarnı dəqiq sərhədlərlə ayırsa da, onların arasında şərti bərabərlik işarəsi qoymaq da olar. Amma yenə də dramatık situasiyanın personajdan güclü vəziyyət kimi səciyyəsi nəzərə alınaraq məhz “situasiya” sözünə üstünlük verilib, necə deyərlər, məhz “situasiyada hər şey özünü faş edir”.
III yazı
İnqilaba qədərki “Teatr və incəsənət” jurnalında, “Paris məktubları”nın birində Anatoli Lunaçarski yazırdı : “Hötenin Ekkermanla söhbətləri”ndə “ Qozzi, cəmi 36 faciəvi situasiya olduğunu iddia edir, özü də Şiller də bunun üzərində çox baş sındırıb və nəhayət razılaşıb”.
O bunu necə hesablayıb? Bütün dövrlərdən və ədəbiyyatlardan olan 1200 dramaturji əsəri təhlil edib, bölmələrə, başlıqlara ayırıb, 8 000-ə yaxın personajın taleyini izləyib, ümumiləşdirmə aparıb.
Əlbəttə, o burda heç bir mistik və kabbalistik bir şey görmür və bilir ki onunla asanlıqla razılaşmamaq da olar, bəzi variant və variasiyaları birləşdirmək olar.
Hər necə olur-olsun, deməli bütün dəyişmə cəhdləri 36 rəqəminin ətrafında baş verəcək.
Mən Poltinin siyahısını göz atıb onu yoxlamaq istədim. Amma təxəyyülümü necə zora salmağa cəhd etdimsə də, başa düşdüm ki yeni şərait deyə tapdığım təzə situasiya artıq müəllif tərəfindən başqa bir əsas variantın törəmə variasiyası kimi nəzərə alınıb. Şiiler təvazökarlıqla tapdığı əsas situasiyaların heç 30-a çatmadığını deyirdisə, Polti onu ustalıqla, bəzən bir məqamı, notu iki, hətta üç dəfə bu və ya başqa variantda qeyd edir. Bütün ziddiyyətli tərəfləri ilə yanaşı ideya olduqca diqqətəlayiq və lazımlıdı.
“İstənilən təsnifatdakı səhvlər əşya və hadisələrin təbiətinə, səciyyəsinə təsir etmirsə də, nəzəriyyənin və onun dərkinin də inkişafına mütləq təsir edir” (A.Mirzəcanzadə)- bu məqam nəzərə alınmaqla Poltinin günümüzədək dartışılan tədqiqatı böyük ehtimalla ədəbiyyat durduqca, yazıldıqca öz aktuallığını saxlayacaq, imrpovizə olunacaq, təsdiq və inkar ediləcək, ixitisar və əlavələrə məruz qalacaq.
Çünki bəşər yaradıcılığı olan ədəbiyyatın məhvərində elə insanın özü dayanır.
***
Aydınlıq üçün Con Apdaykın «Le Monde» fransız qəzetinə verdiyi müsahibədən bir parçanı təqdim edirəm:
«-Bir dəfə demişdiniz ki, «Oğurlamaq üçün oxuyuram». Bu sözlər T.S. Eliotun ifadəsini xatırladır: «Yaxşı şairlər oğurlayır». Bizim bu qədər puritan, plagiata qarşı dözülməz zəmanəmizdə siz nəsə oğuramısız? Əgər oğurlamısızsa, kimdən?
-Əbəttə, dəfələrlə! Eliot həm də deyib: «Pis şairlər yamsılayır». Mən isə, Allaha şükür, obrazları oğurlayırdım və elə bilirdim ki, kimsə bunu görmür. Məncə, əvvəl yazıçı yamsılamağa nümunə axtarır, mənim üçün Prust, Nabokov, Selincer nümunə idi. Sonra yazıçı bir yazıçı kimi formalaşanda, belə gözəl yaratmaq arzusuyla axtarışa çıxır. Əbəttə, şirnikləndirici şeylər çoxdur, və əlbəttə, əgər oğurladığınızı gizlətmək üçün etibarlı yeriniz varsa.
-Yaradıcı prosesin yüksək dərəcəsi- orijinalı təkrarlamaq, sonra da onu yeni öçüyə, yeni mühitə salmaqdır?
-İncəsənət fəaliyyətin introspektiv növüdür, hamı bilir ki, nə olub və indi nə baş verir. Özünün yazması üçün gərək yazıçılıq ilə eksperiment edəsən. Çoxlu oxumaq. Prust demişkən, bunun içində yaşamaq lazımdır. Bu nöqteyi-nəzədən, biz hamımız oğruyuq».
Yəhudinin mədəniyyət qarşısında yerinin nə olduğunu başa düşmək üçün bu həqiqəti nəzərdən qaçırmamaq lazımdır: heç vaxt bir yəhudi sənəti görünməmişdir. Bu gün də yoxdur. İncəsənətin iki kraliçası olan memarlıq və musiqi ilə orijinal olan hər hansı bir gözəllik yəhudilərə heç nə borclu deyil. Sənətdə yəhudilərin meydana gətirdiyi şey bir fikir oğurluğundan ibarətdir. Buna görə də yəhudi yaradıcı güc və mədəniyyətlər qurma qabiliyyətləri ilə dolu olan irqlərə xas xüsusiyyətlərə sahib deyil.
***
Əksər araşdırmaçılar Cibranın təfəkkürünü qarışıq, fəlsəfəsini bəsit, şerini isə zəif gördüklərindən Ərmişi pis bir “Zərdüşt belə buyurdu” köçürməsi kimi qəbul edirlər. Cibranın 1909-1910- cu illərdə Parisdə qalarkən Nitşeni kəşf etdiyi və əsərlərinə heyran olduğu danılmaz bir faktdır, Cibran o əsnalarda 25-26 yaşlarındaydı və bir dostuna yazdığı kimi, alman filosofunun adətən “sözləri ondan oğurladığını” hiss etməkdədir. Nitşenin Cibrana həm şəkil, həm də mövzu baxımından təsir etməsi şübhəsizdir, lakin Cibranın və ya Nitşenin bir başqa heyranı olan Andre Qaydın “Dünya nemətlər”ini Nitşenin əsərlərinin ucuz bir köçürməsi kimi cəmiyyətə təqdim etmək həm şişirtmə, həm də haqsızlıqdır.
Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq nəzəriyyəçilərinin böyük səhvi ondan ibarət idi ki, onlar bir yazıçının digərinə təsirinə birbaşa təsir kimi baxırdılar. Ümumiyyətlə, bütün nəzəriyyələr bu ideyaya söykənirdi. Əslində əksər hallarda belə bir təsirdən söhbət gedə bilməz. Sadəcə, bəzi insanlar eyni məfhumlara bu və ya digər dərəcədə oxşar reaksiyalar verirlər. Bu baxımdan bizim axtardığımız həm azad, həm də qaçılmazdır.
***
Ayaq tutmuş inam ondan ibarətdir ki, bu şeirlərin hamısı Mövlanənin özününküdür, sadəcə Şəmsə olan sevgisindən, sayğısından qəzəllərin son beytində öz təxəllüsünü deyil, onun adını yazır.
Bir çox qəzəllərin Mövlanə tərəfindən könüllü olaraq Şəmsə şamil edilməsindən daha artıq elə gerçəkdən Şəmsə məxsus olması, Mövlanə tərəfindən götürülərək işlənməsi mülahizəsi də ortaya çıxır…
«Divan»dakı Şəms Təbrizi təxəllüslü şeirlərin həqiqətdə Şəmsə məxsus olmasını inkar edən heç bir dəlil olmadığı kimi, həmin şeirlərin Mövlanə tərəfindən yazıldığını təsdiq edəcək inkaredilməz dəlil və sübutlar da yoxdur…
***
Kreykeqor ironik distansiya qurmaqdan istifadə edərək və müxtəlif həyati yönümlərdən nümunələri nümayiş etdirərək, ifadənin dolayı formasını tətbiq edir və başqalarının qələminə üz tutur. Onun aşağıdakı sözlərinə nəzər salaq: «Təxəllüs altında yazılmış bu kitablarda mənim bircə sözüm də yoxdur. Mənim onlar barədə heç bir mövqeyim, heç bir fikrim yoxdur, yalnız şahid mövqeyindən, şahid fikrindən başqa. Mənim onların mənası barədə oxucu biliyindən başqa bir biliyim yoxdur. Mənim onlara heç bir aidiyyatım yoxdur».
Kreykeqor tərəfindən təxəllüslərdən və ədəbi bədii üsullardan istifadə olunması onun fikrini çatdıra bilməməsindən irəli gəlmişdir. O nəyinsə haqqında olan, başqaları tərəfindən oxuna və öyrənilə bilən müddəalar verməyə səy etmir. O, insan kimi mövcud olmağın ekzistensial dərkinə yardım göstərməyə çalışıb. Bu aktiv qoşulmanı (özü üzərində refleksiya), özünü dərindən (intensional olaraq) mənalandırma aktlarının həyata keçirilməsini tələb edir. Oxucu bir tərəfdən necə deyərlər, təhrik edilməli və şirnikləndirilməlidir. Digər tərəfdən o, özü ilə məşğul olmaq və özüinkişaf üçün elə bir yolla azad edilməlidir ki, burada o, görmənin və mövcudluğun daha «özürefleksiv» və daha səmimi üsuluna qabil olsun.
Deməli, Kreykeqorun həqiqətən də, nə demək istədiyinə əmin olmaq çətindir, hətta əgər o, təxəllüs altında yazılan əsərin sadəcə olaraq «naşiri» deyil, «qanuni» müəllifi hesab edilsə belə.
***
Əgər birdən sənə elə gəlsə seçdiyin yeganə yol o qədər də düzgün deyil, yenə özünü inandır ki, hər halda, bu yeganə düzgün yoldur və onda Allah həmişə sənə kömək olacaq. Əlbəttə, əgər sən onu unutmayıbsansa. Arzun həyata keçməmişdən əvvəl dünyanın ruhu səni sınağa çəkməyi qərara alır ki, görsün sən onun dərslərindən nəticə çıxarıbsanmı və bunu ona görə edir ki, biz arzumuza qovuşmaqla bərabər, yol boyu verilmiş biliklərə də yiyələnək. Bax, burada çox adamın cəsarəti çatmır. Səhra dilində buna «vahə üfüqdə görünəndə susuzluqdan ölmək» deyirlər. Axtarış həmişə əlverişli başlanğıcla başlayır və səhər alaqaranlığındakı sınaqla bitir.
Hazır yazıçılıq nəzəriyyəsi- kainatın duyduğu ilk ilahi yazıdır. Mətin mətnşünas olun. Planlı oxu vasitəsinə çevrilin. Burda əsər açıq struktura malikdir, yeni süjetləri və mövzuları asanlıqla qəbul edə bilir, bunula belə əsərin strukturu pozulmur və sabit qalır. Əsərin dərc olunan bütün variantları bir-birindən kəskin fərqlənirdi. Mövzu həmişə açıqdır, imkan düşdükcə əlavələr edilir, daim işlənib, sitat və yeni ifadələrlə zənginləşdirilir. Tində ilişib qalmiş fikirlərin, təsadüfi məqamların stilizasiyası, yenidən işlənməsi. Bir rəssamın şagirdi ondan soruşubmuş: “Nə vaxt hesab edə bilərəm ki, çəkdiyim əsər bitib?” Rəssam cavab verib: “O zaman ki, sən ona təəccublə baxıb deyə biləsən: “Bunu mənmi çəkmişəm?”.
***
«Əsl söz yazıya daxil edilmək üçün artıq tapılmış söz deyil, əsl söz hələ axtarılan sözdür. Axtarmaqdan ala bildiyin mənəvi ləzzət tapmış olduğundan qat-qat üstündür» (Kamal Abdulla). Mənim balam- çirkin plagiat. Borxes deyirdi ki, bəlkə də bütün ədəbiyyat özlüyündə böyük, nəhəng bir plagiatdır. Bir də ki: əsl sənətkar ilham alan yox, ilham verən şəxsdir- ədəbiyyatın qızıl qanunlarından biri də budur.
Kəlamla şeir toxuyan
sənətkarlar ölkəsində
arabir parıldarıq
dahilərin kölgəsində.
(Xaqani Əliyev)
Ədəbiyyat “məxməri olacaqmı? Yəni o, əvvəl yazılmış əsərlərdən bəhrələnəcək, yaxud orijinallığa meyl edəcək? Bu mürəkkəb məsələdir, yalnız ədəbiyyatda deyil, teatr, təsviri incəsənət, kino sahəsində də “cover” janrı çiçəklənir- yəni, açıq-aydın yamsılama. Filmdən film, musiqidən musiqi, ədəbiyyatdan ədəbiyyat yaranır. Hülle “Vayzer Davidek”i yazanda, alman yazarı Qrassa, o biri əsərlərində isə Tomas Manna, Qrabala istinad edib. Ədəbiyyat aynalı otaq kimidir, yamsılama sənəti və zərif allüziyalar yaman dəbdədir. Qədim dekadent İsgəndəriyyədə olduğu kimi, ədəbi ənənə ilə oyunlar (kitabdan kitab, romandan roman, şeirdən şeir törəmələr) hər epoxaya, ya da bizim postmodern dediyimiz dövrə xasdır. Bu gün müasir olmaq, Rolan Bart demişkən, hər şeyi əvvəldən başlaya bilməyəcəyini anlamaq deməkdir.
Əsil yazıçıların nəsr kitablarında öz sələfləri ilə gizli dialoq mövcuddur. Bu təbiidir: ədəbiyyat tarixinə bələd olmayanlar, yaxud onu yaxşı bilənlər təkrarçılığa məcburdur. Bu təkrarlar və oyunlar asan başa gəlir. Nə vaxtsa “yaxşı zövqə bir sillə” sayılan avanqardizm indi çox darıxdırıcı olub, postmodern təkrarlar, yamsılama, parodiya imkan verir ki, fabula axtarmaq, yeni metodlar və bədii həllər tapmaqdan ötrü əziyyət çəkməsinlər, yəni müstəqil yaratmasınlar. Eksperimentə risk edən, lakin “novator” tələsindən yayınan yazarları barmaqla saymaq olar.
Əsil yazıçıların nəsr kitablarında öz sələfləri ilə gizli dialoq mövcuddur. Bu təbiidir: ədəbiyyat tarixinə bələd olmayanlar, yaxud onu yaxşı bilənlər təkrarçılığa məcburdur. Bu təkrarlar və oyunlar asan başa gəlir. Nə vaxtsa “yaxşı zövqə bir sillə” sayılan avanqardizm indi çox darıxdırıcı olub, postmodern təkrarlar, yamsılama, parodiya imkan verir ki, fabula axtarmaq, yeni metodlar və bədii həllər tapmaqdan ötrü əziyyət çəkməsinlər, yəni müstəqil yaratmasınlar. Eksperimentə risk edən, lakin “novator” tələsindən yayınan yazarları barmaqla saymaq olar.
Gi Debora görə, sənətkar ilk növbədə yaratdığı əsərləri ilə cəmiyyətə, özü kimi digər sənətkarlara ehsan etməli, müəlliflik hüququndan, öz imzasından imtina etməli, hər yeni əsərində yeni imza sahibi olmalı, köhnə əsərlərini başqalarının istifadəsinə buraxmalıdır. Plagiat mənfi deyil, müsbət keyfiyyətdir, sənətkarlar bu yolla sinfi bərabərlik müstəvisinə qayıtmalıdır. Bunu etməyib öz müstəqillik hüquqlarından ikiəlli yapışanlar əslində kapitalistdirlər, onların sosializmdən, azadlıqdan danışmağa heç bir mənəvi ixtiyarları yoxdur…
Oxucunun yüngül etirazlarının qarşısını almaq ədəbsizlik və ağılsızlıqdır. Böyük nəzakət və böyük ağıl nümayişi o olardı ki, bizim müdaxiləmizə son cövhəri oxucunun özünün qatmasına imkan verək.
IV yazı
Nəsrəddin Tusinin «Əxlaqi nasiri»ni götürək. Tusidə şahların dəyişməsi ilə önsözü də dəyişir, başqa sözlə elmi həqiqət gücün xələtinə tabe edilir. Belə ki kitabın özülündə Yunan düşüncəsindən gəlmə, özəlliklə Aristotelin Nikomaxus əxlaqı kitabından gəlmə prinsiplər və nəzəriyyələr dayanır. Nəsrəddin yunanların əxlaqi nəzəriyyələrini ayətlər və rəvayətlərlərlə bəzəyir, sonra da dini əxlaq adına bizə sırıyır. Kitab əsil kitab deyil, quraşdırmadır, baxmayaraq ki öz dönəminin əxlaq elminə göstərilən ən uğurlu reaksiyadır.
***
Müasir cəmiyyət canlı oyunların baş alıb getdiyi, hər şeyin sonu bilinməyən bir oyuna qoşulması, daxildən parçalanması və daxili müvazinətini itirməsi üstündə köklənən və bütün bunları yenə də oyuna çevirən məqamların varlığı ilə səciyyələnir. Hər şey qarşısıalınmaz bir oyunun içindədir, əsas qayda isə dayanıb-duranların, tamaşa edənlərin özü də bilmədən daxili kütləsini itirməsinə söykənir. Fizikanın və digər təbiət elmlərinin qanun və qaydalarının tətbiqi, yox, sadəcə yerində olması… gülüş doğurur, bu isə adı çəkilən oyunun məhz əsrlər boyu formalaşıb-oturuşmuş, bir sözlə, insanın mahiyyətini təşkil edən dəyərlərə qarşı çevrildiyini təsdiqləyən faktlardandır.
Dediyimiz formatda təzə imzalar olsaydı, yaxşı olardı. Qoy ədəbiyyatımızda daimi qan təzələnməsi getsin. Bizim verdiyimiz modeldə “özün kəs düzəlt”, kubik-rubik oyunlarından çox şey var. Hərəmizin uşaqlıq oyunlarımız fərqlidir. Qoy o oyunların quruluşuyla, qaydalarıyla fərqli-fərqli əsərlər yazılsın. 16-17 yaşlı təzə nəsr yazmağa başlayan gənclər qoy özlərini Adəm kimi hiss etsinlər. Elə bil ki, dünyada ilk romanı onlar yazırlar. Bu qədər tək olmayaq, gənclər böyük həvəslə ədəbiyyata gəlsin, bir-birindən fərqlənən, bir-birini şəxsən tanımayan imzalar, kitablar, oxucular çoxalsın. Ədəbiyyata xidmət edək!
Əlbəttə ki məqsəd və qaydalardan imtina çox böyük mövzular və imkanlar açır. Hər şeyə toxunub, hər şey barədə yazmaq. Əgər gördüklərimizi gözəl təsvir etməyi bacarırıqsa və bir də bir neçə oğurluq traktat, sizə ən yüksək mükafat almağa zəmanət verəcək. Amma indi yox, indi bizi başqa şeylər gözləyir. Dinc filosof olmayın!
Eee, doxtor Herr,
Eee, duşman Herr
Sizin əsərinizəm mən
Baha da deyiləm
Altın kimi bir bəbəyinizəm.
Fırlanıram və əriyirəm.
(Silvia Plath).
Ordan-burdan janrı. Hər şeydən bir az. Meyerxold deyirdi ki, hər cür zir-zibildən tamaşa hazırlamaq olar. Məhdud çərcivələr içində xoş ahəng axtarışı. Haşiyələr əsasında yığılma. Sanki Heyne Brokendə qeyd dəftərini vərəqləyir: orada, pendir, tütün və pivə qoxusu verən bu dəftərdə filisterlər öz adlarını və “rəylərini” yazmışlar. Təmsilat. Azərbaycanxana. Sonetlər çələngi. Mırt: maraqlı mırıltılar və maraqsız mızıltılar. İqtibas: dekonstruksiya, tarixin təhrifi, yoxsa ədəbi oğurluq? Bütün izmlər, konsepsiyalar, cərəyanlar, məktəblər yolboyu baş verənlərdir. Hazır yazıçılıq nəzəriyyəsi. Kəllə suyu deyil. Bu versiyanın dəyirmanına su tökən Babi Badaloffun yeni nəzəriyyəni Azərbaycana gətirməsi oldu. Həmin eksperimentdən faydalanılıb. Hazır yazıçılıq nəzəriyyəsi- təlqin vasitəsidir; elitar mədəniyyəti kütləviləşdirməyə qadirdir. Yaşasın Gi Debor! Umberto Eko deyir ki, hər hansı bir beşinci, altıncı dərəcəli yazıçının əsərini dekonstruksiya etməklə ortaya mükəmməl əsər qoymaq olar. Oxuduq. Bəzi tanınmış şairlərin bir neçə uğurlu misrasını da tapmaq müşkul məsələdir. Amma insafən sənətçilərimizin çoxu belə olsa da, aralarında öz mənlərini tapmağa çalışan və özünü ifadə etməyə can atan adamlar da az deyil. Yaratdığımız əsərlərə yalnız bir tələb qoymaq olar, o da bizə bir şeylər öyrətməsidir. “Yazıçının yaradıcılığı atışmanı xatırladır: güllə birbaşa oxucunun beyninə də keçə bilər, yan da ötə bilər” (S.C.Xolland). Dekonstruksiya- yəni mövcud olan mətn üzərində tamamilə fərqli nəticələrə gəlmək. Ədəbi əlaqələr genişlənir. Qarışıq əsərlər məcmuəsi. İctimai-siyasi, ideoloji və s. yox, sırf bədii-estetik amillə bağlıdır. Henrix Böllün atası, məsələn, düzəltdiyi qapı-pəncərəyə yalnız və yalnız «yeni qotik üslub»unda naxış vururmuş; atasının yonduğu fiqurlar qədim sənət əsərlərinin surəti olurdu, oymaları, naxışları isə özü fikirləşib tapırdı. Henrix uşaq vaxtı ilk dəfə qorxu hissini də «yeni qotik üsluübu»nu görəndə keçirib. Sonralar o, atasının «yeni qotik üslub»una o qədər də pis baxmırdı, deyirdi ki onun da çox gözəl cəhətləri var… Tez-tez yeni növləri üzə çıxan çoxsaylı sintetika nümunələrindən biri. Vaxt olacaq, bu tərtibatlar Faberjenin yumurtaları qədər qiymətli olacaq, inanın mənə.
“Ölkəmizdə baş verməsi labüd olan mədəni inqilab bax bu cur, “Ağıllı kukla” nəğməsindən başlamalı, bütün köhnə mahnılarımız lirik-sentimental ahəngdən mərhum edilib tam başqa tərzdə, rok musiqi uzərində xalq kutləsinə, ilk növbədə üsyankar gəncliyə qaytarılmalıdır” (Həmid Herisçinin dekonstruksiya təklifi).
***
Postmodernizm keçmişi inkar etmir, əksinə, ondan istifadə və tələb olunmamışları, unudulmuş mənaları, yanaşma və priyomları, üslubları axtarır. Necə deyərlər, ən yaxşı yenilik unudulmus köhnəlikdir. Məqsədimiz bir növ, cəmiyyətdəki bütün bayağı söhbətləri toplayıb inşa yazısı hazırlamaq olmalıdır. “Keçmişə yenidən baxmaq lazımdır- kinayə ilə, sadədil olmayaraq. Postmodernizmin yanaşması mənə savadlı xanıma vurulmuş adamın yanaşmasını xatırladır. O bilir ki, “mən səni dəlicəsinə sevirəm” deyə bilməz, çünki bilir ki, xanım bunu artıq Lialanın yazdığını bilir (və xanım da bilir ki, o, bunu bilir). Və yenə də cıxış var. O deyə bilər: “Necə ki Liala deyərdi, “mən səni dəlicəsinə sevirəm”. Bax belə, saxta məsumluğu keçərək və dəqiq deyərək ki, məsum söhbət daha alınmayacaq, o eyni zamanda xanıma nə istəyirdisə hamısını dedi, onu sevdiyini və itirilmiş məsumluq zamanlarında sevdiyini” (Umberto Eko, “Postmodernizm, kinayə, həzz”).
***
Frederik Ceymsona görə, çağdaş dönəmin yazar və sənətçiləri daha yeni üslublar, maraqlı çevrələr yarada bilməyəcəklər. Çünki bu halda məhdud olan kompozisiyaların imkanı tükənməz deyil və bunların ən misilsizi belə keçmişdə digər yazıçıların zehnindən yan keçməyib. Belə bir durumda istər-istəməz yazıçılar iqtibas edəcək, daha dorusu ədəbi oğurluq adlanan məsələyə üz gətirəcəklər.
Onu da deyim ki, mənim heç də dəmə qoymaqla aram yoxdur, staxanovçular kimi gecə-gündüz əlləşirəm- axtarışlardayam. Odur ki, qarşınızdakılar- bar stolundan qalma acı qırıntılar yox, təmtəraqlı ədəbi piroqun hazırlanmasında qəsdən istifadə edilməmiş şəkər və kişmiş dənələridir sanın. Təşviş və qaranlıqda vurnuxmalardan sonra mən rahat şəkildə məskunlaşmağa nail oldum, lakin indi tırtılın kəpənəyə çevrilərkən nələr çəkdiyini anlamaqdayam.
Oxu hissiyyat və yaradıcılığın sintezi kimi görünür. Kanta görə əsər əvvəlcə faktiki planda mövcuddur, sonra isə görülür. Əlbəttə, əsərin əsil dəyərləndiriciləri, onun yaradılmasına gərək olan ehtiras, zaman qədər də əsərin seyr edilməsinə ehtiras, zaman sərf edənlərdir. Yazıçı oxucunun bu azadlığına çağırış edir ki, oxucu onun əsərinin meydana gəlməsində əməkdaşlıq etsin. Bu yerdə belə bir irad edilə bilər ki, bütün alətlər mümkün akt üçün instrumentlərdir; belə olan halda yaradıcılıq əsəri heç bir məxsusiliyi ilə fərqlənmir. Amma alətlər hipotetik imperativ kateqoriyasına aiddir: çəkici mən yeşik mismarlamaq, yaxud qonşumun başını yarmaq üçün də istifadə edə bilərəm… Məqsəd odur ki, mən onlara münasibətdə hiddətlənim, onları əsl sifətləri ilə, yəni ləğv edilməli olan pisliklər kimi aşkara çıxarım və yaradım. Beləliklə, yazıçının dünyası özünü bütün dərinliyi ilə oxucunun sevgisində, hiddətində göstərir. Oxucu sevgi bəslədiyini qorumaq istəyir, valeh olduğunu təqlid etmek istəyir, hiddətini doğuranı dəyişmək istəyir. Ədəbiyyat və əxlaq fərqli şeylər olsa da, estetik imperativin dərinliyində biz əxlaqi imperativ tapırıq.
***
İçindəki bu acgöz oxucu, səni necə dəhşətə salmır və cəlb edir, təsəvvür etmək çətindir. Siz kitabları yeyirsiniz, ya kitablar sizi yeyir. Bu oxunu, bu maraqlı səyahətləri, bu iyrənc narkotiki çox yaxından müşahidə edən adam POL-a meyl etməyə bilməzdi. Amma sənin içindəki başqa bir qüvvə də qalib gəlir. Axı bu cür ehtirasla həyata da bağlanmaq olar. Axtar, qeydlərini bəlkə sonra kitaba çevirə bilərsən. Borxes vurğuladığı kimi, əgər bir kitab sizi darıxdırırsa, onu kənara tullayın; onun məşhur bir müəllif tərəfindən yazılması, ya şedevr sayılması meyar ola bilməz.
Lakonizm- bax bu cəlbedicidir. N.A Nekrasov məsləhət görürdü ki, bədii əsərdə sözlər az, fikirlər çox yer tutmalıdır. Tərtib etmək yazmaqdan çətindir. Plagiat- əvəzi verilməmiş zasluqalarınızın müqabilində. Antik dövrlərdə xalq mahnılarını toplayan biri vardı, adına rapsod deyirdilər. Bir növ onları, yaxud özünün yaratdığı mahnıları musiqi müşayiəti ilə ifadə edən gəzərgi-şair-nağılçı obrazı- necədir sizinçün? Maraqlıdır ki, latınca «avtor» sözünün anlamı yeni nəyisə yaradıb verən yox, nələrisə toplayandır. Selinə görə, insan həyatın onu yerləşdirdiyi cizgidən çıxmamaq şərtilə, bütün gərəkli informasiyanı toplamağa qeyrət göstərməli və zamanla bunu öz uslubunda işləməlidir. Arseniy Tarkovski deyirdi ki, detallar maraqlı deyil, nəfəs maraqlıdı. Sizin rolunuz yalnız əsərə bədii pafos verməkdən ibarət olmalıdır. Bir qala, gözəl bir saray təbiətin məhsulu deyildir, insan iradəsinin məhsuludur. Lakin bu qalanın, bu sarayın materialları təbiətdə dağınıq şəkildə mövcuddur. O dağınıq materiallardan böyük memari əsərlər təsis etmək olur.
Nə zamansa özünün əfsanəvi qəsrinə sığınan, peşəkar kimi emalatxanasında səhərdən axşama kimi tər töküb işləyən zərgərin ona verilən məmulatı sənət əsərinə çevirdiyi kimi, forma üzərində çalışan yazıçı obrazı da var.
Kafka bir parça mərmər üzərində həyat mənzərələrini həkk edib, ona fəlsəfi ruh verirdi. Mən isə kağız üzərində həyat mənzərələrini təsvir edib, ona fəlsəfi don biçirəm. Onun silahı ruh, mənimki isə sözdür.
O məndən 50 il əvvəl doğulduğundan məndən əvvəl bazarda olub, yaxşı nə varsa yığışdırıb aparmışdır.
Mənə isə gecikdiyimə görə yerdə qalanlar qismət olmuşdur. O, kainatı ehtiva etmiş, həyatın planının yanlış olduğunu sübut etmişdir. Mən isə bu yanlışlıqların səhnələrini təsvir edirəm. Əyani olsun deyə, Kafkanın cəmi iki cümlədən və iyirmi sözdən ibarət “Qonşu kənd” pritçası öz həyati dərinliyi, məna gözəlliyi və bədii vüsəti etibarilə bizim “görkəmli”lərin 10 cildlərindən ölçüyəgəlməz dərəcədə yüksəkdədir. Elə bil, sizə bir stol üstündə cəmi 2 cümlə yazılmış bir vərəq, digər stolun üstündə isə 10 və 8 qalın, bəzəkli cildlərindən ibarət 2 külliyatı seçmək təklif olunur. Və siz əgər azərbaycanlı deyilsizsə, heç bir tərəddüd etmədən həmin 2 cümlə yazılmış vərəqi götürürsüz.
Transsendental fəlsəfəyə görə, «zəka» anlayışına insanın ən mühüm qabiliyyəti kimi, onun intellektə və emosiyalara tam etibar edərək gözəlliyi və həqiqəti tapmaq bacarığı kimi tərif verilirdi. Bəli, sənət təkcə ilham və duyğu ilə deyil, eyni zamanda intellekt və təcrubələrin birliyi ilə yaradılır. Əlbəttə ki, zövq məsələsi həmişə önəmli rol daşıyır. Diqqətli olaq!
Комментариев нет:
Отправить комментарий