Sayıqlama janrı haqqında

Tolstoyu, Dostoyevskini, Cek Londonu oxuyub başa düşürəm, amma bu adamın yazıları mənə sayıqlama, sərxoş adam təəssüratı bağışlayır

Dünyada, eləcə də Bakıda “istedadlı” adlandırılan bir qrup adam peyda olub - onlar ya sərxoş vəziyyətdə yazırlar, ya da...

Bu adam xəstədir

Mən bir sıra “istedadlı, mütəfəkkir” adlandırılan adamların, məsələn, Asif Əfəndiyevin (Ata), Niyazi Mehdinin, Ağalar Məmmədovun bəzi yazılarını oxuyandan sonra özümə münasibətdə şübhəyə düşdüm: Görən ağlım çaşmayıb ki? Nə üçün bu adamların yazıları mənə sayıqlama, sərxoş adam şeri təəssüratı bağışlayır? Axı mən Tolstoyu, Dostoyevskini, Cek Londonu oxuyub başa düşən, hətta essedən nələrsə anlayan bir adamam. Bu şübhələr içində tanınmış psixoloqlardan birinə müraciət etdim. Qəbul çox maraqlı oldu. Həkim məni təpədən-dırnağa diqqətlə nəzərdən keçirib zahiri görkəmimə əmin olduqdan sonra soruşdu:
-Probleminiz nədir?

-İstedadlı adlandırılan bəzi yazarlardan baş aça bilmirəm. Deyirəm, bəlkə başımda problem var? - dedim.
-Məsələn, hansı yazını anlamırsınız?
Qovluqdan Asif Əfəndiyevin bir yazısını çıxardım. Nəzərədən keçirdi. Başını tutdu və qətiyyətlə “bu adam xəstədir” dedi.
Mütəxəssis həkim məni arxayın etdi ki, başımda heç bir problem yoxdur, “əngəl bardaqdadır”.
Düşündüm ki, bu hadisə çoxlarının başına gələ bilər. Oxuyarlar bu sayıqlama yazıları, ya başları qaçar, ya da dəli olduqlarını düşnərlər. Bu dostlara demək istəyirəm ki, narahat olmasınlar, problem elə həmin “istedadlı” adamlardadır. Nümunə üçün Ağalar Məmmdovun “Ölüm” yazısını ixtiyarımıza verirəm. Oxuyun və öz haqqınızda şübhəyə düşmədən dostlarınıza xəbərdarlıq edin ki, dünyada, eləcə də Bakıda “istedadlı” adlandırılan bir qrup adam peyda olub - onlar ya sərxoş vəziyyətdə yazırlar, ya da... Bir sözlə, özünüzdə problem axtarmayın. Yazıları oxuyandan sonra onların müəlliflərinə dua edin: Allah sizə ağıl versin!

Ağalar Məmmədov, "Ölüm"

Ölümün qəddarlığı və absurdluğu ondadır ki, o, hər an, elə indi də gələ bilər. Ölümün hər an gələ bilməsi ehtimalı ona işarədir ki, həyatın bəzi anları yox, bütün anları həyatdır.
Hər anda ölüm varsa, hər an həyatdır. Ölüm yaşlılığa sadəcə statistik olaraq daha yaxındır. Mahiyyətcə o, hər yaşdadır.
Biz öyrəşmişik ki, ölümə ancaq ağlayaq, ən yaxşı halda ona Füzulivari şeirlər yazaq. Hətta bu sətirlərin müəllifi də bu mövzunu duyğusuz, xatirələrsiz yaza bilmir… Dünyada isə ölümü həm də düşünürlər. Ölüm daha dini mövzu deyil.
Geniş mənada ölüm - fərdi həyatın dayanması, insanın, heyvanın və bitkinin orqanik yaşayışının kəsilməsi deməkdirsə, dar mənada ölüm - insanın ölümü deməkdir.
Bu mənada ölüm üç məzmunda işlədilir. Həyatdan sonrakı hal kimi ölüm (ölülük, cansızlıq); həyatdan yaşamamağa keçid kimi ölüm (ölmək); həyatın sona çatmasının personifikasiya edilmiş (şəxsləşdirilmiş) səbəbi kimi ölüm (ölüm mələyi, Əzrail).

ÖLÜMÜN TARİXİ

Həyat kimi ölüm də evolyusuyanın (təkamülün) nəticəsidir. O, ilk dəfə çoxhüceyrəli orqanizmalarda əmələ gəlib. Birhüceyrəli orqanizma ölümü, çoxhüceyrəli mərhələyə keçmədən tanısaydı, həyat tezliklə dayanardı. Birhüceyrəli orqanizma ölümsüz, yəni əbədidi.
Çünki bölünmə yolu ilə, yəni sekssiz çoxalan birhüceyrəlilər (məsələn, amöblər) öz fərdiyyətsiz kopyalarını törədirlər. Bu gün bizimlə yanaşı yaşayan birhüceyrəli orqanizmalar, məsələn bakteriyalar, həyatın yaranışı ilə yaşıddırlar! Fərdiyyət və seks ölümlə birlikdə yaranıb.
Ölüm orqanizmanın çoxalma xüsusuyyətinin nəticəsidir. Deməli, ölüm canlının əzəli xüsusiyyəti deyil. O da təkamüllə, çoxhüceyrəlilərin meydana gəlməsilə, sonradan yaranıb. Milyonlarla il həyatda nə fərdiyyət olub, nə yaşlanma, nə seksuallıq, nə də ölüm.

BİOLOJİ BAXIMDAN ÖLÜM

Ölüm orqanizmanın öz həyatını geriqayıtmaz (bərpaedilməz) formada itirməsidir. Həyatın biryolluq kəsilməsi “ölüm” adlanır.
Ölüm deyərkən, ilk növbədə “can”lının ölümündən söhbət gedir. Amma biz son nəticədə heyvanlar üçün “ölmək”dən yox, “tələf olmaq”dan danışırıq. Çünki heyvandan fərqli olaraq insanda ölüm sadəcə bioloji fakt deyil, eyni zamanda fəlsəfi, psixoloji, sosial, əxlaqi hadisədi.
Heyvanın ölümü ilə insanınkı arasında fərq, onların həyatları arasındakı fərq qədər böyükdür. Ölüm ilk olaraq biosferada ortaya çıxsa da, amma o öz dolğunluğuna biosferanın ən yüksək pilləsində, insanda çatır.
Tibbdə ölümü dərəcələrinə görə iki növə ayırırlar: tam ölüm və qismən ölüm. Tam ölüm odur ki, orqanizmanın həyatını geri qaytarmaq qeyri-mümkündür.
Qismən ölüm isə odur ki, orqanizmanın bir hissəsinin həyatını bərpa etmək mümkün olur. Lakin adi gündəlik danışıq dilində ölüm deyəndə, biz qismən ölümü yox, tam ölümü nəzərdə tuturuq.
 Ölümün kriterisi kimi iki test müəyyən olunub: ürək ölümü və beyin ölümü. Ürək ölümündə tam ölümdən, beyin ölümündə isə qismən ölümdən söhbət gedir.
Ürək ölümü kriterisinə görə, beyin ölmüş olsa da, o insan hələ sağdır. Bu görüş insanı bitkivari (vegetativ) saymaq, yəni şüuru nəzərə almayaraq, insanı vegetativ funksiyaları ilə eyniləşdirmək deməkdir.
Beyin ölümü kriterisinə görə, ölümdən danışa bilmək üçün beynin ölməsi vacibdir. Son 30-40 ildə, əvvəlcə ABŞ daha sonra Almaniya qanunvericiliyi bu kriteriləri qəbul etmişdir. İndi hər iki kriteri leqaldır.
Beləliklə, bir fərd yalnız o vaxt ölü sayılır ki, ya 1) qan dövranı və tənəffüs funksiyası geriqayıtmaz formada itirilmiş olsun, ya da 2) bütün beynin, o cümlədən kök beynin bütün funsiyaları geriqayıtmaz şəkildə dayanmış olsun.
Həyat ilə ölüm arasındakı sərhəd xəttini müəyyən etmək mümkün deyil. Çünki o, bir andır. Keçmiş ilə gələcək arasında zaman baxımından genişlənmə olmadığı üçün. Amma ölənin özü onu daxilən bəlkə də andan uzun müddət kimi “hiss edir”.
Amerikalı tədqiqatçılar bir neçə il əvvəl bu nəticəyə gəlmişlər ki, ölüm anında insan çox müdhiş bir ağrı yaşayır.

ÖLÜMÜ ÖLMƏK

Şairlərin arzuladığı kimi olmur, bizim yarımız ölüb, yarımız da öz ölümümüzə ağlamaq üçün sağ qalmır. Adam öləndə qanrılıb özünə baxa bilmir, fəlsəfi dillə desək, ölümü refleksiya etmək mümkün deyil.
Ölüm fərdin təkcə ölümlü tərəfini deyil, bütün mövcudluğunu aradan qaldırır. Ona görə Rilke deyirdi ki, ölümü yaşamaq olmur, ancaq ölmək olur. Ölüm yoxluğun qapısı deyil, özüdür.
Həyat nöqtələri düzülür ard-arda. Bunlardan biri boşdur. O, ölüm nöqtəsidir. Ölüm həyat hadisəsi deyil. Ölümdə həyat yox olur çünki. Hələ o vaxtı Epikur(os) demişdi ki, insan heç vaxt ölümlə bir yerdə ola bilmir, biz olanda o olmur, o olanda isə biz olmuruq.
Bəlkə də insan ölüm məqamında ölümün nə və necə olduğunu başa düşür, amma bunu başqalarına çatdıra bilmir…
Ölüm üzərində şəxsi təcrübə aparmağın qeyri-mümkünlüyü onu göstərir ki, ölüm şəxsidir, onu başqası kiminsə əvəzinə icra edə bilməz. İnsan ölümü başqalarının ölməsində “görür”.
Onun ölüm təcrübəsi bununla məhdudlaşır. Qədim insan ölünün reaksiyasızlığından hürkmüş, vahimələnmiş olmalıdır. Ölünün anlaşılmaz sükutunu o, ölümün qorxulu səsi kimi eşitmişdir.
Ta o vaxtlardan indiyədək ölüm insanı qorxutduğu qədər də cəzb edir. (Ümumiyyətlə, qorxu ölüm mənşəli hissdir). Ölüm mövzusunun cazibədarlığını “ölüm pornoqrafiyası” adlandırırlar.
Şahidi olduğumuz ölümlər bizim yaddaşımızda müəyyən izlər qoyur. Ölüm təsir edir.
Ölüm haqqında fikirlərin qeyri-müəyyənliyi ölümün özünün qeyri-müəyyənliyindən irəli gəlir. Bu qeyri-müəyyənlik mövzunu spekulyasiyalara açıq saxlayır.
Kliniki ölüm keçirmiş və reanimasiya yolu ilə həyata qayıtmış insanların nəql etdikləri cürbəcür populyar hekayələr “İsa Məsihin dirilməsi”nə inanan qərblilərin xüsusilə xoşuna gəlir.
Ölümün təcrübə edilməzliyi onu elmi araşdırmalara qarşı möhkəm şəkildə qapayır. Doğrudur, tanatalogiya elmdir, amma bu elm ölümün həqiqətinə nüfuz etmir.

ÖLÜM ŞÜURU

İnsanı insan edən amillərdən biri ondakı ölüm şüurudur. “Ölüm” şüuru o deməkdir ki, yalnız insan ölümü tanıyır, yalnız insan öz sonluluğunu, nə vaxtsa ölümlə yox olacağını bilir.
Bu bilik insan həyatına tragizm gətirir. Müxtəlif mexanizmalarla, o, psixoloji baxımdan və həmişə bunu özünə unutdursa da. Filoloji müşahidələrə görə, dünyanın bütün dillərində “ölüm” sözü, yəni təsəvvürü var.
Ölüm şüuru öləcəyini qabaqcadan hiss etmək deyil. Sinir sistemi daha çox inkişaf etmiş məməli heyvanlar, məsələn, fillər, təbii yolla yaxınlaşan ölümlərinin vaxtını insandan daha dəqiq hiss edirlər.
Yalnız insana xas olan ölüm şüuru ölümü qabaqcadan hiss etmək deyil.
Ölüm sonradan yarandığı kimi, ölümün, daha doğrusu ondan qaçılmazlığın kəşfi də sonradan, şüurun inkişafı ilə mümkün olmuşdur. Bunu kəşf etmək hər halda qədim insan üçün çox ciddi travma idi.
K. Saqan cənnətdən qovulma haqqında məşhur dini hekayəni ölümü kəşf edən qədim insanın alleqorik dillə ifadə edilmiş kədəri hesab edir.
İnsan əbədilik, ölməzlik arzusu daşıyır.
Ölməzlik, əbədilik təsəvvürü, “o dünya” həyatı insanı daim narahat edən ölüm şüurunu kompensasiya edir. Ölümdən sonra yaşamağın ən təminatlı yollarından biri yaxınlarının yaddaşında qalmaqdır.
Əxlaqlı, xeyirxah, mənəviyyatlı ömür yiyələrinə əbədi və gözəl həyat vəd edən bəzi dinləri anlayırıq yavaş-yavaş. Nəsil artırıb, nəvə-nəticəsini görmək və eyni zamanda özünü əyani surətdə önlara göstərməklə onların yaddaşlarında daha aydın qala bilmək məqsədi daşıyır.
Təzadlıdır ki, öləndən sonra bu dünyada oğul-uşağının yaddaşında da yaşamağa, həyatı bu dünya ilə məhdudlaşdıran qərblilər deyil, “o dünya”da əbədi həyata inanan şərqlilər can atırlar.
Şərqlilərin öləndən sonra yaxınların yaddaşlarında yaşamaq arzusuna müvafiq, qərblilərin də məşhur olaraq əbədi yaşamaq, şöhrət arzuları vardır.
Nitsşe (əslində Niçe) deyirdi ki, bəziləri öləndən sonra doğulurlar, yəni yenidən kəşf edilirlər. Buraya əlavə etmək lazımdır ki, bəziləri də öləndən sonra bir də ölürlər, yəni unudulurlar. Bizi xatırlayan olmayanda biz təzədən öləcəyik.

ÖLÜM FƏLSƏFƏSİNİN TARİXİ

Fəlsəfə tarixində ölüm haqqında iki görüş var: biri qədim Şərqin tələbəsi Platondan etibarən bilinən klassik dini-metafiziki görüş, digəri isə Kirkeqordan başlayan, Haydeggerdən keçərək inkişaf edən eksistensialist görüş.
Ölüm haqqında birinci, metafiziki görüşə görə, ölüm bədən ilə ruhun bir-birindən ayrılmasıdır. Yəni o, bədən ilə ruhun birliyi olan canlılığı aradan qaldırır.
Ölümə bu yanaşmanın əsasında, bədəndə yerləşməmişdən qabaq da, bədəndən ayrılandan sonra da mövcud olan, qeyri-maddi və ölümsüz ruha inam dayanır.
Metafiziki-dini ölüm anlayışı həyatdan sonrakı, daha doğrusu, ölümdən sonrakı “həyat”a inam təsəvvürü ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Qədim insanda “ruh” təsəvvürünü yaradan ən mühüm faktorlardan biri, yuxugörmə ilə yanaşı, ölüm hadisəsi olmuşdur.
Ölümə eksistensialist yanaşma isə ölümün “o dünya” ilə əlaqələndirilməsinə son qoyaraq, onu “bu dünya”ya bağladı. Sartrın ifadəsilə, “Haydegger ölümü canlandırdı”.
Eksistensialistlərə qədər ölüm həyatdan sonraya açılan qapı idisə, eksistensialistlər onu həyata dəxli olan hadisəyə çevirdilər. Bundan belə o, daha doğrusu onun kəşfi, həyatdan sonranın başlanğıcı yox, həyatın buradakı qurucusudur, individuallığın yaradıcısıdır.
Ölümə bu yanaşma ölümü həyata gətirir, onu “həyatdan sonra”ya aid olmaqdan çıxarıb, həyata daxil edir. Eksistensialist görüş üçün ölümdən sonrakı “həyat” maraqlı deyil.
Eksistensializmdən sonra fəlsəfədə insanın “o dünya”dakı həyatı öz yerini insanın “bu dünya”dakı ölüm şüuruna verdi.
Bu görüş ölümün səxsiliyini, subyektivliyini xüsusi vurğulayır. Ölüm şəxsidir, subyektivdir, həmişə Mənimkidir o. Bu, o deməkdir ki, o, heç kimə ötürülə, təhvil verilə bilməz. Hərkəs öz ölümünü “görməlidir”. Bunun dərki insanı individ (fərd) edir.
Ölüm həmişə Mənimkidir. Daha doğrusu o “ən mənim olan şey”dir (Haydegger). Mənim həyatımın müəyyən hissələri kimilərinki iləsə üst-üstə düşə bilər, qarışa da bilər.
Amma bir nöqtə var ki, o, heç kiminki ilə üst-üstə düşə bilməz. Heç kim mənim əvəzimə ölə bilməz. Ona görə də, mənim ömür yolumu başqasınkı ilə qarışmağa qoymayan, məni təkcələşdirən, individ edən odur.
Bu mənada ölüm imkandır. İnsanı insan kimi yaradan, onu fərd kimi quran imkan. O, ürəyim istəməyəndə gerçəkləşdirmədiyim imkan deyil əlbəttə. Necə ki, gözlərimizin milyonlarla kilometr məsafəni görə bilməməsi yox, müəyyən məsafəni görə bilməsi insan olmağımıza imkan təşkil edir.
Aydındır ki, burada imkan hesab edilən ölümün özü deyil, onun şüurudur. O, zərurət kimi itkidirsə, bu zəruru itkinin dərki qazancdır.
Ölümün şəxsiliyi həm də o deməkdir ki, o problem yox, sirrdir, müəmmadır. Q. Marsel onu hər bir fəlsəfənin qapısı adlandırır. İnsan təfəkkürünü ölüm qədər nə hərəkətə bilər?!
Ölüm həyata ciddilik verir. O, həyatın həyat olduğunu sübut edir. Yoxluq kimi ölüm Mənim diqqətimi varlıq kimi həyata, şəxsi ömrümə cəlb edir. Ölüm nöqtəsində Mən heç kimlə üst-üstə düşmürəm. Bu, o deməkdir ki, Mən yalnızam.
Dostumla, sevgilimlə, doğmamla, əzizimlə eyni həyatı yaşaya bilərəm, amma bir nöqtədə isə ayrılmalıyıq. Ayrı-ayrı ölməliyik.
Ölüm bizə meydan oxuyur.
Dostluğu, sevgini, doğmalığı, vəhdəti rədd edir o!
Mən təkəm!
Bunu ölüm öyrədir insana!
Ölümün insana individuallıq qazandırması budur.
Eqonu ölüm qədər nə oyandıra bilər?!

Sami Cavid                haqyolu.net