BİRÖLÇÜLÜ İNSAN. I HİSSƏ

Vüqar Xəzaralının tərcümələri

Herbert Markyuze 

Nəzarətin yeni formaları

Gəlişmiş sənayeləşmiş cəmiyyət- dinc, komfortlu, ortabab, demokratik qeyri-azad texniki tərəqqi xanədanlığının  göstəricisidir. Doğrudan da, əziyət vermiş olsa belə,fərdiliyi sosial gərəkli fəaliyyət növlərində basılmasından(yatırılmasından), və yaxud fərdi müəssisələrin daha effektiv istehsal korporasiyalarında əridilməsindən, və yaxud texniki cəhətdən fərqli təchiz olunmuş iqtisadi subyektlərin azad rəqabətinin tənzimlənməsindən, yaxud resursların beynəlxalq təşkilinə əngəl olan milli suveren hüquqların və preroqativlərin məhdudlaşdırılmasından daha rasional nə ola bilər?
Baxmayaraq belə texnoloji qayda siyasi və intellektual tənzimlənməyə də aparır, təsüf hissi doğurur ki, belə inkişafı mütərəqqi kimi tanımamaq olmaz. Sənayeləşmiş cəmiyyətin erkən çağlarında həyati vacib faktorlar rolunu oynayan hüquq və azadlıqlar, bu cəmiyyətin daha yüksək pilləsinə keçməklə öz ənənəvi rasional əsaslarını itirirlər və mövqelərini təslim edirlər. Düşüncə, söz və vicdan azadlığı-azad sahibkarlığın özü kimi,- ilkin olaraq, köhnə maddi və intellektual mədəniyyətin daha məhsuldar və rasionalı ilə sıxışdırılması üçün nəzərdə tutulan, öz mahiyyətinə görə tənqidi ideyalar kimi çıxış edirdilər. Lakin institutlaşmaya məruz qalaraq, onlar cəmiyyətin talehini bölüşdülər və onun tərkib hissəsi oldular. Nəticə şərtləri məhv etdi.İstənilən qurtuluşun konkret mahiyyəti kimi ehtiyacdan qurtuluşun da mahiyyəti real imkana çevrildiyi dərəcədə, daha aşağı məhsuldarlığa malik dövlətlə bağlı hüquq və azadlıqlar, öz ilkin mahiyyətini itirmiş olurlar. Düşüncə azadlığı, muxtariyat və siyasi müxaliflik hüququ cəmiyyətdə öz fundamental tənqidi funksiyasını itirirlər, o cəmiyyətdə ki, fərdlərin münasib təşkili sayəsində, onların tələblərini təmin etməyə daha çox imkan əldə etmiş olur. Belə dövlətin, öz prinsiplərini və institutlarını qəbul etdirmək hüququ var, və o müxalifəti status quo çərçivəsində alternativ siyasi istiqamətlərin  müzakirəsinə və inkişafına yönəltməyə çalışır. Belə nisbətdə, görünür, tamamilə fərqi yoxdur, artan tələbatların ödənməsi avtoritar ya qeyri-avtoritar sistem tərəfindəndən təmin olunur. Həyat səviyyəsinin yüksəlməsi şəraitində sistemə tabesizlik sosial mənasız görünür, xüsusi ilə əgər bu hiss olunan iqtisadi və siyasi əlverişsizlik yaradır və bütövün dayanıqlı fəaliyyətinin pozulmasına gətirirsə. Əlbəttə ki, ən azından, ilkin həyati ehtiyacların təminatında, əmtəə və xidmətlərin istehsalının və paylanmasının rəqabət yolu ilə həyata keçirilməsi üçün  fərdi azadlıqların koordinasiyasına ehtiyac qalmır. Azad sahibkarlıq ən əvvəldən, heç də, güllərlə döşənmiş, yol olmayıb. İşləmək ya da acından ölmək azadlığı kimi, o mütləq əksəriyyət üçün, əziyyətli əmək, təminatsızlıq və qorxu demək idi. Və əgər fərd azad iqtisadi subyekt kimi  bazarda öz mövqeyini təstiq etmək ehtiyacından qurtula bilsəydi, belə növ  azadlığın yox olması sivilizasiyanın ən böyük nailiyyəti olardı. Mexanikləşdirmənin və standartlaşdırmanın texnoloji prosesləri fərdin enerjisini azad edə və onu ehtiyacın o biri tərəfində, hələ məlum olmayan azadlıq xanədanlığına yönləndirə bilərdi.Bu insan mövcudluğunun strukturunun özünü dəyişərdi; fərd,  yad olan tələbləri və imkanları ona sırıyan əmək aləmindən qurtularaq, indi artıq onun özününkü olan, həyatının muxtariyatını əldə etmiş olardı. Və əgər istehsal prosesini belə təşkil etmək mümkün olsaydı ki, o vital ehtiyacların ödənilməsinə yönəlmiş olsun və onun idarəçiliyini mərkəzləşdirmiş olsun, bu nəinki fərdin muxtariyatına əngəl olmazdı, hətta bunu yeganə mümkün olan edərdi. Tenoloji rasionallığ məsələsinin belə “həlli”, tamamilə sənayeləşmiş cəmiyyətin imkanları daxilindədir. Həqiqətdə isə biz əks meyli müşahidə edirik: aparat öz iqtisadi və siyasi müdafiyə və ekspansiya  iddialarını həm işçinin üzərinə, həm də azad vaxta, həm maddi,həm də intellektual mədəniyyətin üzərinə qoyur. Çağdaş sənayeləşmiş cəmiyyətin texnolji əsasının təşkili üsulunun özü, onu totalitar olmağa məcbur edir; çünki “totalitar” burada ancaq cəmiyyətin terroristik siyasi kooordinasiyasını nəzərdə tutmur, həm də, mülkiyyət hüquqları vasitəsi ilə həyata keçirilən tələblərin manipulyasiyası hesabına, qeyri-terroristik iqtisadi-texniki koordinasiya deməkdir. Beləliklə, bütövün daxilində müxalifətin yaranmasına qarşı fəal müqavimət yaranır. Totalitarizmə  hökumətin və hakim partiyanın spesifik formasından əlavə, həm də, istehsalın və paylanmanın spesifik forması yardım edir ki, hansı ki, tamamilə “rəqib qüvvələrin” partiyalarının, mətbuatının və sairə “plüralizmi” ilə bir arada ola bilər. Hal-hazırda siyasi hakimiyyət maşin istehsalı prosesi  və aparatın texniki təşkili üzərində özünü təstiq edir. Gəlişmiş və gəlişməkdə olan sənayeləşmiş cəmiyyətin hökuməti özünü hakimiyyətdə ancaq bu sənayeləşmiş sivilizasiyanın sərəncamında olan  mexaniki, texniki və elmi məhsuldarlığını təşkil və istismar etməklə saxlaya bilər. Bu məhsuldarlıq cəmiyyəti  bir bütöv kimi, hər kimin, xüsusi, fərdi və qrup maraqları üzərində səfərbər edir. Belə kobud fakt ki, maşının fiziki (ancaq fiziki mi?)gücü fərdin və ya fərdlərin istənilən qrupunun gücündən üstündür, öz əsasında mexaniki proses kimi təşkil olunan istənilən cəmiyyətdə maşını ən effektiv siyasi alət edir. Lakin bu siyasi meyli qeriyə dönə bilməyən meyl hesab etmək lazım deyil; öz mahiyyətində maşın qüvvəsi –  tədarük və təzahür edən insan qüvvəsidir. Və o dərəcədə ki, əmək aləminin əsasında maşın ideyası durur, o yeni insan qurtuluşu(azadlığı) üçün potensial əsas yaradır. Çağdaş sənayeləşmiş cəmiyyət elə bir mərhələyə çatıb ki, hansında ki, o artıq ənənəvi iqtisadi, siyasi və intellektual hüquq və azadlıq terminləri ilə müəyyən oluna bilmir; onların işarələri ənənəvi formalar çərçivəsinə yerləşmir. Cəmiyyətin yeni imkanlarına cavab verən, yeni realizasiya üsulları tələb olunur. Lakin, nə qədər ki, belə yeni üsullar əvvəl üstünlük təşkil edən realizasiya üsullarının inkarı deməkdir, onlar ancaq neqativ terminlərlə işarələnə bilər. Bu mənada iqtisadi qurtuluş, iqtisadiyyatdan qurtuluş kimi- iqtisadi qüvvələr və münasibətlərdən, gündəlik mövcudluq uğrunda mücadilədən, həyatı təmin etmək üçün qazanmaq məcburiyyətindən, siyasi qurtuluş isə- fərdlərin real nəzarət edə bilmədikləri siyasi həyatdan qurtuluşu kimi olardı. Eyni cürə intellektual qurtuluşun mənası, indi kütləvi informasiya və təsir vasitələri tərəfindən həzm olunan düşüncənin dirçəldilməsindən və “içtimai mövqeyin” onu yaradanlarla bigə ləğv olunmasından ibarətdir. Bu iddiaların qeyri-realistik səslənməsi, onların utopik xasiyyətindən yox, onların reallaşmasına əngəl olan qüvvələrin gücündən xəbər verir. Və qurtuluşun əleyhinə ən effektiv savaş forması, mövcudluq uğrunda mübarizənin köhnəlmiş üsullarının bərkidilməsinə hesablanmış, köhnə intellektual və maddi ehtiyacların sırınmasından ibarətdir. İntensivlik, qane olma üsulu və hətta qeyri-bioloji insanı ehtiyacların xassiyəti həmişə preformans* nəticəsi olub. Etmək və ya etməmək, həzz almaq və ya dağıtmaq, malik olmaq yaxud atmaq imkanı, ehtiyaca çevrilməsi və ya çevrilməməsi, hakim içtimai institutların istəyinə uyğunluq  və gərəkliliyindən asılıdır. Bu mənada insan ehtiyacları tarixidir, və cəmiyyət fərdin repressiv gəlişməsini(repressiyaya örəncəliliyi, “dözümlülük dərəcəsi”. Qeyd tərc. Red)şərtləndirdiyi dərəcədə, fərdin ehtiyacları(tələbatı) və onların yerinə yetirilməsi tələbi, dominant(hakim)tənqidi normaların təsiri altına düşürlər.Biz həqiqi və yalançı ehtiyacları ayırd edə(fərqləndirə) bilərik. ”Yalançı” o ehtiyaclardır ki, onları fərdə xüsusi ilgilərlə(maraqlarla)onun tabe edilməsi əsnasında tətbiq edilir: bu, əzablı əməyi, aqressiyanı, yoxsulluğu və ədalətsizliyi möhkəmləndirən ehtiyaclardı. Onları qarşılayarkən, fərd hisslərini önəmli təmin edə bilər, lakin bu keşiyini çəkməli və qorunmalı xoşbəxtlik deyil, çünki(həm bu, həm də başqa fərdlərdə) bütövün qüsurunu tanımaq və onun düzəlməsi yollarını tapmaq qabiliyyətini buxovlayır. Nəticə - bədbəxtliklər şəraitində eyforiya. Üstün ehtiyacların əksəriyyəti(dinlənmək(rahatlanmaq), eylənmək, istifadə etmək və özünü reklam nümunələrindəki kimi aparmaq, başqalarının sevdiklərini və nifrət etdiklərini, sevmək və nifrət etmək), məhz bu yalançı ehtiyaclar kateqoriyasına aiddir. Belə ehtiyaclar içtimai məzmuna və funksiyaya malikdir və fərdin nəzarətindən kənar xarici(dışarıdan) qüvvələrlə müəyyən olunur; bununla belə bu ehtiyacların gəlişməsi və təminat üsulları heteronomdur. Belə ehtiyacların ürəmə(reproduksiya) və güclənməsinin, fərdin mövcudluğ şərtlərinin, onların, sonuncu tərəfindən mənimsənilməsində nə dərəcədə yardım etmələrindən asılı olmayaraq, onun özünü onlarla eyniləşdirməsindən və özünü onların təminatında tapmasından asılı olmayaraq, onlar yenə də əvvəlki tək,- hakim maraqları repressiya tələb edən, cəmiyyətin məhsulları olaraq qalırlar. Represiv ehtiyacların üstünlüyü – qaranlıq və umidsuzlikdə qəbul olunan başarılı(həyata keçmiş) faktdır; lakin bu elə faktdır ki, onunla,   həm öz durumundan razı olan fərdin marağında, həm də yoxsulluğu onun durumunun ödənişi olanların marağında, barışmaq olmaz. Qeyd-şərtsiz ödənməyə ancaq birinci dərəcəli ehtiyacların haqqı var: mədəniyyətin nail olduğu səviyyədə yemək, geyinmək, ev. Onların ödənməsi bütün başqa həm sublimativ, həm də qeyri-sublimativ ehtiyacların önşərtidir. Hakim içtimai maraqları düşüncənin və davranışın ali qaydası kimi qəbul etməyənlərin vicdanı,şüuru və təcrübəsi üçün, təstiq olunmuş ehtiyaclar universumu və onların ödənməsi faktı,  həqiqiliyi və yalançılığı yoxlanılası, faktdır. Neçə ki, bu terminlər bütünlüklə tarixidir - tarixi olan həm də onların obyektivliyidir. Ehtiyacların və onların ödənməsi üsullarının qiymətləndirilməsi, hazırki şərtlərdə, fərdin optimal gəlişməsini ehtiva edən, prioritetlik normalarını nəzərdə tutur, yəni bütün fərdlərin insanın ixtiyarında olduğu maddi və intellektual resursların optimal istifadə olunması şərti ilə. Resurslar yetərli qədər hesablanmaya məruz qala bilərlər. Ehtiyacların “həqiqiliyi” və “saxtalığı” isə obyektiv şəraiti o dərəcədə təyin edir ki, hansı ki, ilkin ehtiyacların universal qənaəti(ödənməsi) və, bundan əlavə, ağır əməyin və yoxsuluğun mütərəqqi asanlaşdırılması ümumi qüvvədə olan normalar kimi ortaya çıxır. Ancaq, tarixi normalar kimi onlar nəinki ölkəyə və içtimai inkişafa görə dəyişir, həm də(azdan çoxdan)hakim normalarla ziddiyətlərilə müəyyən oluna bilər. Ancaq bir sual ortaya çıxır: qərar verməyə kim iddia edə bilər? Ehtiyacların həqiqi və saxta olmasında sonuncu söz ancaq fərdin özünə aiddir-lakin ancaq son söz, yəni ki, o vaxt və o halda ki, özəl sözünü demək üçün, yetərli dərəcədə azad olsun. O vaxta qədər ki, onlar muxtariyyatdan məhrumdurlar, o vaxta qədər ki, onların düşüncəsi(dərin instinktlərə qədər)-manipulyasiya və təlqin obyektidir, onların sözünü onların özünə aid olduğunu hesab etmək olmaz. Ancaq heç bir instansiya hansı ehtiyacların gəlişməsinə və ödənməsinə tələb olduğunu da müəyyən etmək hüququnu özünküləşdirmək yetkisində deyil. Hər bir mühakimə güvənsizliyə layiqdir, hərçənd ki, bizim etirazımız sualı ləğv etmir: özlərinin uğurlu və məhsuldar hökmranlıq obyektinə çevrilməsinə təkan verən insanlar, azadlıq üçün necə şərait yarada bilərlər? Cəmiyətin idarəsi, getdikcə nə qədər çox rasional, məhsuldar, texniki cəhətdən təchizatlı və total olduqca, fərdlərin öz köləliyini sarsıdacaqları və onları qurtaracaqları vasitələri təsəvvür etmək bir o qədər çətinləşir. Doğrudan da, bütün cəmiyyəti ağıla çağırmaq(to impose Reason)- paradoksal və skandal ideyadır, lakin, ancaq, ideyaya gülən, arada isə əhalini total idarə obyektinə çevirən belə cəmiyətin ədalətini sual altına almaq olar. Hər qurtuluş  kölə durumun dərk olunmasından keçir, və fərd tərəfindən əhəmiyyətli dərəcədə həzm olunan keçərli ehtiyaclar və onların ödənməsi üsulları, belə düşüncənin formalaşmasına həmişə əngəl olublar. Bir sistem həmişə başqası ilə dəyişir, ancaq yalançı ehtiyacların doğruçu ehtiyaclarla sıxışdırılması və bu ehtiyacların repressiv ödənməsindən imtina optimal məsələ kimi qalır. Sənayeləşmiş cəmiyətin özəl cəhəti, onun, qurtuluşu tələb edən ehtiyacları boğmasından  ibarətdir – o cümlədən elə sıxışdırmadan ki, hansını ki, yetərli qədər dözmək olar və hətta  bolluq cəmiyətinin represiv funksiyasını dəstəkləmək şərti ilə mükafat və rahatlıq vəd edir. Cəmiyyətin belə idarəolunması tullantıların istehsal olunmasına sönməz tələbat yaradır, kütləşdirən əmək tələbi, orada ki, harda ona artıq real ehtiyac yoxdur, bu kütləşməni uzadan və yumşaldan dincəlmək(relaksasiya) tələbatı, tənzimlənən qiymətlər şəraitində azad rəqabət, özü-özünü senzuraya məruz qoyan azad mətbuat,istehlakçının üzərinə qlobal hucum şəraitində eyni dəyərli ticarət yarlığları və önəmsiz ticari xırdavat arasında seçim kimi, yalançı hüquq və azadlıqları stimullaşdırır. Repressiv bütövün boyası altında hüquq və azadlıqlar hökmranlığın fəal alətinə çevrilirlər. İnsan azadlığının dərəcəsini müəyyən edən amil kimi, fərdə təqdim olunan seçimin zəngin çeşidi yox, amma onun tərəfindən seçilə bilən və doğrudan da seçilən olur. Azad seçimin meyarı qətiyyən mütləq olmasa da, onu eyni zamanda bütünlüklə nisbi də adlandırmaq olmaz. Ağaların azad seçimi ağalarla qulların fərqini ləğv etmir. Əmtəənin və xidmətlərin geniş çeşidi arasında azad seçim, azadlıq demək deyildir, o halda ki, o əzablı əmək və qorxu ilə dolu,-yəni  yadlaşdırmanı( Entfremdung) dəstəkləyən, həyat üzərində sosial nəzarət formalarını dəstəkləyirsə. Eyni ilə fərd tərəfindən, ona sırınan ehtiyacların, spontan təkrar istehsalı(reproduction), onun muxtariyatının qurulmasına aparmır, lakin nəzarət formalarının effektinə dəlalət edir.

Bizim bu nəzarət formalarının dərinliyinə və effektliyinə təkidli işarəmiz belə bir etiraz yarada bilər ki, biz əhəmiyyətli dərəcədə “mass medianın” təlqin gücünü qabardırıq və insana sırınan ehtiyaclar özlüyündə də yarana və ödənə bilər. Belə etiraz işin mahiyyətindən yayınmaq olardı. Preformans heç də televiziyanın və radionun kütləvi yayılmasından və onların üzərində mərkəzləşmiş nəzarətdən başlanmır. İnsanlar bu mərhələyə artıq preformanslaşmanın uzun müddət bərkiməyə məruz qalan rezervuarları kimi qədəm qoyurlar, və həlledici fərq hazırki ilə ola bilən arasında, ödənilə bilənlə ödənilə bilməyən arasında olan təzadın (ya da münaqişənin) silinməsindən ibarətdir. Burada qondarma sinfi fərqlərin bərabərləşməsi  ideolojisi öz funksiyasında bulunur. Əgər işçi və boss eyni teleproqramdan həzz alırsa, əgər katibənin makiyajı, onun rəisinin qızınınkından az effektli deyilsə, əgər zənci “kadillak” sürürsə və bütün bunlar eyni qəzetləri oxuyurlarsa, bu oxşarlıqlar siniflərin olmamasına yox, İstiblişməntin(quruluşun) qorunmasına xidmət edən  ehtiyacların və onların ödənmə üsullarının əsas əhali tərəfindən həzm olunması dərəcəsini göstərir. Şübhəsiz ki, çağdaş cəmiyyətin ən çox gəlişmiş ölkələrində içtimai ehtiyacların fərdi ehtyaclara transplantasiyası o qədər uğurlu həyata keçirilib ki, onların arasında olan fərq sırf nəzəri görsənir. Kütləvi informasiya vasitələrinin məlumat və əyləncə aləti, yoxsa onların düşüncəyə  manipulyasiya və təsir aləti olması arasında real xətt çəkmək olarmı? Avtomobilin təhlükə ya da rahatlıq amili olması arasında? Funksional memarlığın eybəcərliyi ilə onun rahatlığı arasında? Uşağın doğulmasının ayrıca fərdin həzz alması, yoxsa doğumun artmasının komersiya və siyasi mənada sərfəli olması arasında fərq varmı? Biz yenə də gəlişmiş sənayə cəmiyyətinin ən zalım aspektlərindən biri ilə üzləşirik: irrasionallığın rasional xassiyyəti ilə. Onun məhsuldarlığı, rahatlığı daha da təkmilləşdirmək və genişləndirmək bacarığı, ehtiyacı aşırı tələbata çevirmək, dağıdıcılıq ruhunu konstruktiv istifadə etmək, sivilizasiyanın obyektiv dünyanı insanın düşüncəsinin və bədəninin davamına çevirməsi, bütün bunlar yadlaşdırma(exclusion) anlayışının özünü şübhə altına salır. İnsanlar özlərini ətrafdaki tələbat əşyalarında tanıyırlar, ruhları ilə avtomobillərinə, stereosistemlərinə, məişət cihazlarına, mənzillərinin quruluşuna bitişirlər. Fərdi cəmiyətə bağlayan mexanizmin özü dəyişib, və içtimai nəzarət indi  cəmiyyətin istehsal etdiyi yeni ehtiyaclarda kök atıb. İçtimai nəzarətin üstün formaları indi yeni mənada texnolojidir. Təbii ki, tarixin çağdaş mərhələsində texniki struktur, produktiv və destruktiv aparatın effektivliyi xalq kütlələrinin hazırki əmək bölgüsünə tabe edilməsində mühüm rol oynamışdılar. Bundan başqa belə bir inteqrasiya zorlamanın daha  açıq formaları ilə müşayət olunurdu: mövcudluq vasitələrinin çatışmazlığı, cib ədliyəsi, polis və yaraqlı qüvvələr –bütün bunların indi də yeri var. Ancaq çağdaş mərhələdə texnoloji nəzarət formaları, bütün sosial qrupların xeyrinə və ümumi maraqların qənaətinə yönəlmiş Düşüncənin özü kimi təcəssüm edir, buna  qarşıdurma da istənilən halda irrasional görünür, istənilən əksfəaliyyət(müxalifət) də ağlasığmaz. Buna görə qəribə deyil ki, sivilizasiyanın ən gəlişmiş ölkələrində nəzarət formaları o dərəcədə introyeksiya olunub ki, fərdi etiraz elə beşiyindəcə boğulur. “Hamı ilə eyni getməkdən” intellektual və emosianal imtina nevroz və taqətsizlik kimi qəbul olunur. Çağdaş dönəmin siyasi hadisələrinin sosial-psixoloji aspekti belədir: mövcudluğun yeni formalarını vəd edən tarixi güclər, keçmişdə qalır. Ancaq “introyeksiya” termini, görünür, cəmiyyət tərəfindən həyata keçirilən nəzarətin zahiri formalarını fərd tərəfindən reproduksiya və bərkidilməsini təsvir etmək üçün artıq yetmir. İntroyeksiya, MƏN (Eqo) əsnaların çeşidliliyini və müəyən dərəcədə spontanlığı vasitəsi ilə “xaricini” “daxiliyə” keçirərək,  beləliklə, xarici eytiyaclardan fərqli və hətta onlarla antoqonizm təşkil edən daxili nəzərdə tutar, - içtimai görüşlərdən və davranışlardan fərqli fərdi düşüncə və fərdi düşüncəsizi(unbewusste)*.

Burada “daxili azadlığ” anlayışının real əsası var:onun mənası insanın “özü olaraq” qalmaq imkanı verən özəl məkan. Çağdaş dönəmdə texnoloji reallıq bu özəl məkana müdaxilə edir və onu heçə endirir. Kütləvi istehsal və paylanma bütövlükdə fərdə iddia edir, sənayələşmiş psixoloqiya isə çoxdan zavod kandarından qırağa çıxıb.İntroyeksiyanın çoxtərəfli əsnaları, az qala mexaniki reaksiyalarda,  bərkimiş kimi durumda qalıb. Nəticədə biz uyğunlaşma əvəzinə mimesis görürük: fərd dolayısız özünü öz icması ilə və sonuncunun vasitəsi ilə, cəmiyyətlə bir bütöv kimi, eyniləşdirir(identifikasiya). Dərnəkləşmənin(asosiasiyalaşma)ibtidai formalarına xas olan vasitəsiz, avtomatik eyniləşdirmə, yenidən yüksək gəlişmiş sənaye cəmiyətində ortaya çıxır; ancaq bu yeni “dolayısızlıq” “daxili” ölçünü - status quo  müxalifətinin əsasını, heçə endirən, təcrübəli(изощренного), elmi idarənin və təşkilin məhsulu olur. Düşüncənin tənqidi gücünü- neqativ düşüncəni gücünü qidalandıran bu ölçünün itirilməsi,  həmin maddi əsnanın ideoloji uyğunudur, hansında ki, gəlişmiş sənaye cəmiyəti müxalifəti yatızdırır və barışdırır. Tərəqqinin təsiri altında Düşüncə həyat faktlarına və bu növ həyat faktlarını getdikcə daha da çox istehsal edən dinamik bacarığa təslimə çevrilir. Sistemin effektivliyi, fərd tərəfindən  faktların,  bütövün represiv qüvvəsi ilə yoluxmasını tanımaq bacarığından məhrum edir. Və fərdlər anlayırlar ki, onların həyatı ətrafdakı əşyalarla formalaşır, ancaq bunula belə onlar hadisələrin qaydalarını yaratmırlar, qəbul edirlər, ancaq yenə də fizikanın qaydalarını yox, öz cəmiyətlərinin qaydalarını. Mən artıq qeyd etdim ki, yadlaşdırma (Entfremdung) anlayışı şübhəli olur, əgər fərdlər,  özlərini, onlara sırınan,  varoluş (mövcudluq) üsulu ilə eyniləşdirirlərsə, və bunda öz inkişaflarını və qənaətini tapırlarsa. Və bu identifikasiya görüntü(ilyüziya) deyil-,gerçəklikdir, hansı ki, amma, yadlaşmanın yeni pillələrinə aparır. Sonuncu tamamilə obyektiv olur, və yadlaşmış subyekt yadlaşmış mövcudluq forması tərəfindən həzm olunur. İndi artıq bir ölçü var- hər yerdə və bütün formalarda.  Tərəqqinin nailiyyətləri həm ideoloji nəticələrə, həm də bəraətlərə qarşı etinasız olurlar, onların mühakiməsi qarşısında “yalançı düşüncə” həqiqi olur. Lakin  idolojinin  gerçəkliklə belə həzm olunması, “ideolojinin sonu” demək deyil. Əksinə, spesifik mənada gəlişmiş industrial mədəniyət, önçəkindən,  hətta daha çox idolojiləşmiş olur, o mənada ki, ideoloji özünü reproduksiya etmiş olur.* Bu iddianın təxribatçı forması hakim texnoloji rasionallığın siyasi aspektlərini açıqlayır. İstehsal aparatı və onun istehsal etdiyi əmtəə və xidmətlər sosial sitemi bir bütöv kimi “satır” ya da sırıyır. Nəqliyyat vasitələri və kütləvi informasiya vasitələri, ev məişəti əşyaları, qida və geyim, əyləncənin tükənmməz çeşidi və informasiya sənayesi özləri ilə teyinatı üzrə münasibətlər və vərdişlər, dayanışmış intellektual və emosianal reaksiyalar gətirir, hansılar ki, gətirdikləri az və ya çox komfortla istahlakçını istahsalçıya və sonuncunun vasitəsi ilə bütövə bağlayırlar. Mallar təsirli manipulyasiya gücünə malikdirlər; onlar, öz yalançılığına qarşı immunitetə malik, yalançı düşüncə yayırlar. Və yeni sosial siniflərə əlçatan olduqca, onların malik olduqları düşüncəyə təsirləri, sadəcə reklam olmaqdan, həyat tərzinə çevrilirlər.  Və bu heç də pis həyat tərzi deyil – öncəkindən daha yaxşıdır, -lakin məhz elə buna görə o keyfiyyət dəyişikliklərinin qarşısında durur. Nəticə kimi  birölçülü düşüncə modeli yaranır ki, hansında ki, öz məzmununa görə təstiq olunmuş diskurs və hərəkəti transendentləşdirən  ideyalar, niyyətlər və məqsədlər, ya rəddedilir, ya da ki bu universumun terminlərinə uyğunlaşdırılırlar, hazırki sistemin rasionallığına və onun kəmiyyət ölçülərinə(its quantitative extension) yararlı edilirlər. Bu  tendensiyanın paralelini elmi metodların inkişafında görmək olar: fizikada operasinalizm(əməliyatçılıq), sosial elmlərdə bixeviorizm(davranışçılıq). Onların ümumi cəhəti anlayışların total empirik təvsirlərindədir, hansıların mənası,  xüsusi əməliyatlara və davranış reaksiyalarına qədər daraldılır. Əməliyyatçı nöqteyi nəzərin əla təsviri kimi Bricmenin uzunluq anlayışının analizini göstərmək olar: Bizə yəqin məlumdur ki, biz uzunluq anlayışı altında nəyi nəzərdə tuturuq, əgər biz istənilən obyektin uzunluğunu müəyyən edə biliriksə, fizika üçün isə bundan artığı gərək də deyil. Hər hansı  obyektin uzunluğunu ölşmək üçün, müəyyən fiziki əməliyatlar keçirmək gərəkdir. Beləliklə, uzunluq anlayışı, onu ölçmək üçün gərək olan əməliyyatların müəyyən olunması ilə müəyyən olunur: bu o deməkdir ki, uzunluq anlayışı, uzunluğu müəyyən edən əməliyyatlar dəstindən  başqa şey deyil. Ümumiyyətlə, istənilən anlayış altında biz əməliyatlar dəstini nəzərdə tuturuq; anlayış münasib əməliyat dəstinin sinonimidir.* Bricmen belə düşüncə tərzinin bütünlüklə cəmiyət üçün geniş nəticələrini anlayırdı: Əməliyatçı nöqteyi nəzərin qəbul olunması, “anlayışın”  adət olunmuş anlam üsulunun məhdudlaşdırılmasından daha artığını nəzərdə tutur, o mənada ki, biz, əməliyatçı terminlərdə dəqiq ərz edə bilmədiyimiz anlayışlardan, öz düşüncə alətlərimiz kimi istifadə olunmasından imtina edirik.* Bricmenin təhminləri doğruldu. Yeni düşüncə tərzi indi fələsəfədə, psixoloqiyada, sosioloqiyada və başqa sahələrdə dominantdır. Ən çox narahatlıq gətirən anlayışların əksəriyyəti, onların barəsində əməliyat terminlərində və davranış reaksiyalarında  dəqiq məruzə oluna bilməməsi nümayiş olunaraq “eliminasiya” olunub. Empirizmin radikal təzyiqi,(7 və 8 hissərdə, onların empizimə olan iddialaraın nə dərəcədə ədalətli olduğuna qayıdacam)beləliklə, düşüncənin(şüurun)intellektual ifşasının metodoloji bəraətini təmin edir - yəni, Şüurun transendental elementlərini inkar edərək, sosial arzuolunan davranışın akademik əkizini (çiftini)yaradır. Akademik sferadan kənarda isə, “bizim düşüncə davranışlarımızda  dərinə varan  dəyişikliklər” daha ciddidir. Onlar, istənilən ideya və məqsədin, sistemin ideya və məqsədələri ilə tənzimlənməsinə(koordinasiya) olunmasına xidmət edirlər, onları bu sistemə calağ(introyeksiya)edərək, ona uyğunlaşa bilməyəni rəddedirlər. Belə birölçülü cəmiyyətin xanədanlığı, materializmin hökmranlığı və spiritualist, tanrıçı, metafizik  təsisatların ölməsi  demək deyildir. Əksinə, bunların  böyük sayda və özünəməxsus formalarını görmək olar: “Bu həftə bir yerdə dua edirik”, “Gəlin tanrıya müraciyət edək”, dzen, ekzistensializm, hipsterlik və sairə. Lakin etirazın və trensendentləşməyin belə formaları daha neqativ deyillər və mövcud status quo ilə ziddiyət təşkil etmirlər. Daha ehtimal onlar praktiki bixeviorizmin rəsmi hissəsinə çevrilirlər, onun zərərsiz inkarına, və status quo onları, öz sağlamlaşdırma pəhrizinin hissəsi kimi, həzm edir. Birölçülü düşüncənin toxumları mütəmadi olaraq siyasəti yapanlar və onların əlaltıları tərəfindən kütləvi informasiya vasitələrində səpilir. Onların diskursunun universumu özüyeriyən hipotezalar tərəfindən yeridilir, hansılar ki, arasıkəsilmədən və plana uyğun  təkrar olunaraq, hipnotik təsirə malik formulalara və təyinatlara çevrilirlər. Misal üçün, “azad” ancaq o institutlar hesab olunur ki, hansılar ki, Azad Dünyada işləyir və hərəkətə gətirilir; azadlığın qalan transendent formaları isə, təyinata görə anarxizm, kommunizm və təbliğat formalarına aid edilir. Bu cürə, özəl mülkiyyətə istənilən təcavüz, əgər bunlar onun özü (yaxud hökumət qərarları) tərəfindən deyilsə, məsələn ümumi və hamıya aid səhiyə sistemi, ya da özəl gəlirlərə təhlükə törədən  içtimai xidmətlərin təsisi, “sosialist” elan olunur. Belə başarılı(hazırki) faktların  totalitar məntiqin Doğuda da öz uyğunu(nisbəti) var.  Orada azadlıq elə bir həyat tərzi kimi elan olunur ki, hansı ki, kommunist rejimi tərəfindən təsis olunub, azadlığın bütün başqa transendent formaları, ya kapitalist, ya revizionist, ya da sol sektantlıq(təriqətçilik) kimi elan olunur. Hər iki düşərgədə qeyri-əməliyatçı ideyalar təxribatçı kimi qəbul olunur və həyat tərzindən qovulur, istənilən hərəkətdə olan düşüncələr isə, Şüurun sərhədi elan olunan, səddlərə dirənir. Düşüncənin belə məhdudlaşdırılması əlbəttə ki, yeni deyil. Özünün spekulyativ həm də empirik formasında o bir tərəfdən elmi və fəlsəfi metodların aşırı tənqidi radikalizmi ilə, o biri tərəfdən təsdiq olunmuş və fəaliyyətdə olan qeyri-tənqidi kviyetizm arasında təəcüblü təzad aşkar etdi. Belə ki, Dekartın ego cogitans - ı “böyük içtimai cisimləri” toxunulmamış qoydu, Qobbsun rəyinə görə, “dəstəyi və diqqəti həmişə (başarılı olana) hazırkına göstərmək gərəkdir”, Kant isə Lokkla, inqilaba ancaq belə bir halda və o vaxt bəraət vermək olar ki, o bütövün qorunmasında və iflasın qarşısını alınmasında başarılı olsun, fikri ilə  razılaşmışdı. Ancaq Şüurun belə barışdırıcı  konsepsiyaları, həmişə “böyük içtimai cisimlərin” örtülməmiş yoxsulluğu və ədalətsizliyi və onlara qarşı azdan-çoxdan düşünülmüş üsyanları ilə ziddiyətdə idilər. Ayrımçılığa sövq edərək və hadisələrin davamlı durumunda ona yardım edərək, içtimai şərtlər bir növ özəl, və eləcə də, bu ayrımçılığı öz gücünü və məqsədlərinin əhəmiyyətini sınayan həqiqi müxalifətə qədər gəliştirə bilən  siyasi ölçüləri yaradırdılar. Bu ölçü cəmiyyət tərəfindən yığışdırıldıqca düşüncənin özünüməhdudu daha da əhəmiyyətli olur. Elmi-fəlsəfi və içtimai əsnalar arasında, nəzəri və praktiki Şüur arasında olan əlaqə alimlərin “arxasında” təstiqlənir. Müxalif hərəkətləri və davranış formalarını növ(tip) kimi blok edərək, cəmiyyət onunla bağlı anlayışları mənasız və xəyali edir. İndi  tarixi transendentləşmə, tamamilə metafizik, elm və elmi düşüncə üçün yararsız kimi təsəvür olunur. Biz görürük ki, geniş mənada “düşüncə vərdişi” kimi hərəkət edən, əməliyatçı nöqteyi nəzər, diskursun və addımların, eytiyacların və niyyətlərin  bütün universumu əvəzinə sədrlik etməyə başlayır. Dəfələrlə olduğu kimi, “Şüurun hiyləsi” özünü hakim qüvvələrin marağına tərəfdar bulur. Əməliyyatçı(operasional) və davranışçı(bixeviorist) anlayışların, yatırılan alternativlər naminə  başarılı gerçəkliyi rədd edən azad düşüncəyə və düşüncə tərzinə  qarşı,  hucumu təşkil olunur. Nəticədə nəzəri və praktiki şüur, akademik və sosial bixeviorizm eyni zəmində qarşılaşırlar, elmi və texniki tərəqqini hakimiyyət alətinə çevirən gəlişmiş cəmiyyət zəminində.  “Tərəqqi” anlayışı heç də neytral deyil, o, insan mövcudluğunun yaxşılaşdırılması ilə müəyyən olunan spesifik(özünəməxsus) məqsədlərə xidmət edir. Gəlişmiş sənaye cəmiyyəti elə bir mərhələyə yaxınlaşır ki, hansında ki, irəliyə hərəkət çağdaş tərəqqinin istiqaməti və təşkilinin radikal dəyişilməsini tələb edə bilər. Bu mərhələyə onda nail olunacaq ki, maddi istehsalın avtomatlaşması(gərəkli xidmətlər daxil olmaqla) ilkin ehtiyacların qənaətini(ödənməsini) mümkün etsin və eyni zamanda işə sərf olunan vaxtı, marginal həyat zamanına çevirsin. Bu nöqtədən keçid, texniki tərəqqi üçün,  ehtiyac xanədanlığının transendləşdirilməsi demək olardı, hansının ki daxilində bununla öz rasionallığını məhdudlaşdıraraq,  texniki tərəqqi hakimiyyət və istismar aləti kimi xidmət edirdi; bunun sayəsində texnoloqiya, təbiəti və cəmiyəti barışdırmağa yönəlmiş, azad bacarıqlar oyununun subyektinə çevrilirdi. Belə durum barədə Marks “əməyin qaldırılması” kimi öncədən xəbər verdi. Ancaq “mövcudluğun dincləşdirilməsi” terminini, beynəlxalq  mübahisələr vasitəsi ilə, mövcud cəmiyyətlərin ziddiyyətlərini transformasiya və konservasiya edərək, qlobal savaşa sürükləyən dünyanın tarixi alternativini müəyyən etmək üçün, daha məqbul hesab etmək olar. “Mövcudluğun dincləşdirilməsi” insanın insana və təbiətə qarşı  mübarizəsinin inkişafının elə bir şəraitdə baş verməsi deməkdir ki, hansında ki, rəqabət aparan ehtiyaclar, arzular və niyyətlər artıq hakimiyyətə mülkiyət hüquqları vasitəsi ilə dönüşmürlər, yəni mübarizənin destruktiv formalarını əbədiləşdirən  təşkilin sonu deməkdir. Çağdaş cəmiyyətdə bu tarixi alternativə qarşı mübarizə əhalinin əsas qatları arasında kütləvi dəstək tapır, öz ideoloqoiyasını isə-düşüncənin və davranışın başarılı(hazırki) faktlar universumuna ciddi istiqamətlənməsində. Elmin və texnoloqiyanın nailiyyətləri ilə güclənən və artan məhsuldarlıqla doğrulan, status quo istənilən transendləşməyə əngəl törədir. Yetkin sənaye cəmiyəti, texniki və intellektual əsaslarda dincləşdirmə imkanı ilə qarşılaşdıqca, bu alternativdən qaçmaq üçün, özünü qapadır,  nəticədə isə nəzəriyyə və praktikada operasionalizm, əngəllənmə nəzəriyyəsi və praktikasına çevrilir. Bu cəmiyyətin dinamik örtüyü altında bütünlüklə statik bir sistemi  görmək çətin deyil,  özünü üzücü məhsuldarlıqla hərəkətə gətirən və koordinasiyanın yararına istiqamətlənmiş sistemi. Texniki tərəqqinin əngəllənməsi inkişafın bu istiqaməti ilə berabər və, status quo-nun dayadığı(tətbiq) siyasi buxovlara qarşı gedir; nə qədər daha çox texnoloqiya dincləşdirmə üçün şərait yaratmaq imkanı əldə edirsə, bir o qədər insanların ağıl və bədənləri bu alternativə qarşı köklənirlər.  İndustrial cəmiyətin ən çox gəlişmiş ölkələrində bu iki cəhət təmsil olunub: texnoloji rasionallığın bitirilməsi tendensiyası və mövcud təsisatlar çərçivəsində bu tendensiyanı saxlamağa intensiv cəhdlər. Bizim sivilizasiyanın daxili ziddiyətini də elə bu təşkil edir, onun bütün başarılarında(nailiyyətlərində) qeyd olunan,  rasionallığının irrasional zərrəsi (elementi). Texnoloqiya və elmi mənimsəmiş sənaye cəmiyəti, öz təşkilinə görə insanın təbiət üzərində hakimiyyətinin getdikcə güclənməsinə istiqamətlənib, onun resurslarının getdikcə daha rasional istifadəsinə. Buna görə, bu səylərin uğuru insanın realizasiyası üçün yeni ölçülər açdıqca, o irrasional olur. Sulhə təşkil və savaşa təşkil məhz iki fərqli təşkildir, və mövcudluq uğrunda mübarizəyə xidmət edən təsisatlar, mövcudluğun dincləşdirilməsinə xidmət edə bilməzlər. Məqsəd üçün həyatla, vasitə üçün həyat arasında-keçilməz keyfiyyət fərqi var. Belə mövcudluğun keyfiyyətçə yeni növünə iqtisadi və siyasi dəyişikliklərin  bəsit yan məhsulu kimi ya da ki, yeni gərəkli önşərtlər yaratmağa qadir yeni təsisatların az və ya çox dərəcədə spontan effekti kimi baxmaq olmaz. Keyfiyyət dəyişikliyi həm də, cəmiyyətin dayandığı texniki əsasın dəyişilməsi deməkdir, o əsası ki, üzərində aqressiv idarə obyekti kimi insanın “ikinci təbiətini” sabitləşdirən iqtisadi və siyasi təsisatlar dayanır. Sənayeşmə üsulları məhz siyasi üsullardı, və belə olaraq onlar Düşüncənin(şüurun) və Qurtuluşun(azadlığın) imkanlarının önqərarını verirlər. Aşkardır ki, əməyin qısaldılmasının önündə əməyin özü durur və insan ehtiyaclarının inkişafının və onların qənaət(ödənilmə) imkanlarının da önündə sənayeləşmə olmalıdır. Ancaq nəçə ki, istənilən qurtuluş fərdin bu tələblərinə və imkanlarına yad ehtiyacdan keçir, qurtuluşun realizasiyası bu qələbənin üsulundan asılıdır. Çünki ən yüksək məhsuldarlıq onun əbədiləşdirilməsi vasitəsi ola bilər, ən əffektiv sənayeləşmə isə ehtiyacların məhdudlaşdırılmasına və manipulyasiyasına xidmət edə bilər. Bu nöqtəyə çataraq, bolluq və azadlıq maskası altında hakimiyyət bütün özəl və içtimai mövcudluq sferalarına yayılır, istənilən həqiqi müxalifəti inteqrasiya edərək və bütün alternativləri udaraq. Texnoloji rasionallığın, hakimiyyətin  təkmilləşdirilməsinin əsas vasitəsi kimi siyasi xarakteri aşkar olur, bu universumu qorunması üçün bədən və ruhun daimi səfərbərlik vəziyyətində saxlanıldığı bütünlüklə totalitar universumu yaradan əsas vasitəsi kimi.

          

(Ardı var)

Tərcümə etdi: Vüqar Xəzaralı