Rəşad HəqiqətBizim təcrübədə poeziya, tarix və fəlsəfə, həqiqət və yalanlar kimi bir-birinə o qədər qarışmış və ya qarışdırılmışdır ki, onları bir-birindən yalnız ali bir subyektivliklə ayırmaq və müqayisəli formada şərh etmək olar. Və biz də ardıcıl olaraq bu ali subyektivliyi gerçəkləşdirməyə çalışacaьıq.
Ətraf mühitlə olan münasibətlərimiz etiraf etmək lazımdır ki, ilk növbədə hisslərlə, duyğularla bağlıdır. Dərk etmə və anlama isə əqli idrakın təzahür formasıdır. Mənəviyyat dünyasında hissi münasibət dedikdə əsas etibarı ilə necə gəldi və ya nizamsız hərəkətlər nəzərdə tutulur. Çünki bu hərəkətlərin varlığında təfəkkür və şüur əsas rol oynamır. Hissi idrak obyektin substansiyasını qavramaqdan çox uzaqdır.
Amma bədii idrak üçün xarakterik olan formal persepsiya ona xasdır. Ətraf mühitdə nə varsa, nə duyuruqsa mütləq aləmin səthi, keçici və sönük təzahüründən başqa bir şey olmadığı üçün hissi idrakın obyekti olan və ya ola biləcək hər şey də bu aləmin kölgəsidir. Bütün əşyalar, insanlar məhvə məhkum olduğu halda mütləq aləm əbədi və əzəlidir. Əşyalara, insanlara, ümumiyyətlə bütün varlığa məna, mahiyyət və dəyər verən də məhz mütləq aləmdir. Poeziya mütləq materiyanı, mütləq aləmi yox, yalnız ətraf mühitdə olan predmetləri təsvir edə bilir. Bu səbəbdən o kölgənin kölgəsi rolunu oynadığı üçün idrakın ən ibtidai növü olaraq qalır. Bunu vaxtı ilə Platon da dərk etmişdi. Filosof isə ən azından mütləq aləmi dərk etməyə çalışır və çox vaxt bu dərk etmə və ya dərk etməyə cəhd prosesinin içindən «ləl-cavahirat» çıxarmağa nail olur. Buna görə də o varlıq və idrakın çox yüksək pilləsindədir. Ətraf mühit öz-özlüyündə məna və məzmundan məhrum olduğu üçün mütləq aləmin nuruna möhtacdır. Poeziya fiziki dünyanın sərhədlərini aşa bilmədiyi üçün varlığın mahiyyətinə varmaqda acizdir. Həqiqət də yalnız mahiyyətdədir. İnsan öz-özlüyündə çox mürəkkəb və təzadlı məxluqdur. Biz bilirik ki, onda daim iki meyl bir-birilə mübarizə edir. Birincisini duyğular formalaşdırır ki, bununda nəticəsində heyvani həyat tərzi formalaşır. İkincisini də təfəkkür yaradır ki, bu da nəcib fəlsəfi həyat tərzinin formalaşmasına səbəb olur. Poetiklərdə birinci meyl güclüdür. Çünki ətraf mühitdə olan gözəllikləri tərənnüm etmək hissin vasitəsilə mümkündür. Poetik həmişə həyacanlı, çılğındır. O, ətraf aləmin ülviliyinə, kamilliyinə sadəlövhcəsinə iman edir və bundan vəcdə gəlir. Bu baxımdan Santayananın poeziyanı dinə bənzətməsini başa düşmək olar. Halbuki poeziya həm də bir növ mifdir. Poetik də bu və ya digər mifi bu və ya digər üsulla cəmiyyətə təlqin və təbliğ etməklə məşquldur. Filosof isə sakitdir, ataraksiya halındadır. O, duyulan ətraf aləmin, qədim çin fəlsəfəsinin termini ilə desək «tsi»nin gəldi-gedər olduğunu bilir və ona görə də kədər, yaxud sevinc, qəzəb kimi hisslər onun daxili sabitliyini poza bilmir. Poetik üçün xoşuna gələn hər bir şey maraqlı ola bilər, amma filosof bilir ki, bizim xoşumuza gələn şeylər çox zaman dəyərsiz və əhəmiyyətsiz olur. İnsanların böyük əksəriyyəti də məhz bu cür əhəmiyyətsiz şeylərə yaxşı qiymət verirlər. Dəyərsiz, əhəmiyyətsiz şeyləri təsvir etmək poetikə daha çox zövq və həzz verir. Dərk etmədən məhrum olan hər bir hadisədə bu problem hakimdir. Çünki təsvir dərk etməyə yad bir şeydir. Təsvir əsasən duyğularla bağlıdır. Bütün bunlara görədir ki, fəlsəfi-noumenal sənədli idrakla hissi-fenomenal bədii idrak arasında sanki keçilməz bir çin səddi var. Birinci xalis idraka həqiqəti, ikincisi isə yalanı təlqin etməyə çalışır. Elə buna görə poetikin ruhu xaosa meyillidir. Çünki yalnız xaos poetiki filosofun xalis nəzarətindən qurtara bilər. Mütləq aləm, bu aləmdəki mübarək ideyalar özünü incəsənətdə kamil bir şəkildə ifadə edə bilmədiyindən, incəsənətdən ayrılıb tarixə keçir və tarixin «gəmisilə» mütləq «dünya okeanında» üzür və nəhayət tam, dolğun şəkildə fəlsəfədə təzahür edir. Tarixçi isə bütün bu baş verənləri yaddaş kitabçasına qeyd etməklə məşğuldur. Tarix güclü nüsxələr və ya dahilər və onların fəaliyyəti haqqında elmdir. Həqiqət də güclülərdədir. Poeziya isə zəifliyi inkişaf etdirir, sistemləşdirir, çünki zəiflik yalan və mübaliğədən qidalanır. Fəlsəfə isə zəiflərin başı üzərindən yuxarılara qalxaraq güclülərin yanında pərvaz edir. Tarixçi bilir ki, fəlsəfə vəfalı itə poeziya isə oğru pişiyə bənzəyir, hər ikisinin yerini, necəliyini və taleyini nəhayət və ya sonluq həll edir. Vəfalı itlə oğru pişiyin müqəddəratı təsvir edildikləri hekayədəki sonluq tərəfindən həll edilib, (belə ki, ağa əvvəlcə iti günahkar bildi, amma sonda məlum oldu ki, ağaya xəyanəti pişik etmişdir) lakin əsl sonluq, əsl nəhayət, - hansı ki, həqiqət və yalanın, fəlsəfə və incəsənətin yerini, necəliyini və taleyini müəyyən edə bilərdi, - hələ gəlib çatmamışdır. Bəlkə də əsl sonluğun gəlmək istəyindən doğan həqiqi ilahi səsi insanların qulağı eşitməmişdir! Insanların böyük əksəriyyəti yalnız öləndən sonra həqiqət və yalanın, xeyir və şərin nə və necə olduğunu bilir. Amma bu zaman bu başa düşmənin onlara heç bir faydası olmur.
Poeziya fəlsəfə kimi bir başa hədəfə vura bilmir, buna görə də gözəllik və yalan çör-çöplərinin içərisinə qoyulmuş həqiqət silahını tarixin arabas;nda apararaq «indi»nin gözündən yayındırmağa çalışır. Bu mənada poeziyanı bir növ siyasətə də bənzətmək olardı, amma bir fərqlə ki, siyasət əqli enerжinin modifikasiyası nəticəsində formalaşmış poeziya, poeziya isə hisslərin ortaya atdığı və spesifik maska bəxş etdiyi siyasət hesab olunsun. Santayana poeziyanı dinə bənzədirdi və deyirdi: «Din kollektiv davranış poeziyasıdır!» Təbii ki, o burda din dedikdə insanların kəlləsindəki uydurulmuş dini nəzərdə tuturdu, endirilmiş orжinal dini deyil. Çünki Santayana kosmik dinlə insanların kəlləsində falsifikasiyaya uğramış din arasında fərq görürdü. Elə bu səbəbdən yazırdı ki, «Poeziya da aldatma təlqin edir, din də, buna görə də din az və ya çox dərəcədə poeziyadır!» Halbuki həm siyasət, həm fəlsəfə, həm də poezia bu və ya digər dindir. Çünki hər biri müəyyən bir məqsədə xidmət edir. Fəlsəfə həqiqətə xidmət edir, poeziya mübaliğə və yalana, siyasət isə həm həqiqətə, həm də yalana xidmət edir. Poeziyanın məqsədi yalanla bağlı olsa da, bu yalan çox incə və çox nəcib olur. Poeziyanı poeziya edən əsasən zaman, qismən də zahiri cazibədarlığıdır. Zaman nə qədər uzun və sürəkliliyilə seçilərsə poetik enerжi də bir o qədər əzəmətli olar. Poeziyada təsvir edilən real olmayan reallığa uyğun hadisə və əhvalatlar, zaman keçdikcə oxşar hadisələrin baş verməsilə vaxtında təsdiqini tapmamış hadisələrə reallıq kimi təqdim və təbliğ edilməyə şans verir. Bu isə keçmiş uydurma ilə muasir həqiqətin bir-birinə zahirən bənzəməsindən doğan böyük fitnədir. Poeziyada həqiqət var, buna şübhə etmək olmaz, lakin bu həqiqət saysız-hesabsız cazibədar yalanların arasında itib batmaqdadır! Kişisən tap çıxar! Belə bir kişi olmaq üçün tarixçi olmaq, yaxud tarixi kamil şəkildə araşdırmaq qabiliyyətinə malik olmaq vacib və lazımdır. Unamuno deyir ki, "tarix üçün yaşamaq bir şeydir, əbədiyyət üçün yaşamaq bir şey!" Əlisa Nicat da yazır ki, «tarix ruhun muzeyidir». Lakin həm Migel, həm də Əlisa xəta və artıqlığa yol verir. Çünki tarix əbədiyyət və ruhun özüdür, muzeyi deyil. Bəli, tarix əbədiyyətdir və ruhun özüdür. Ruh da başqa bir yerdə qeyd etdiyim kimi keçmişə dair nə varsa özündə ehtiva edir. Tarix sözün əsl mənasında dinamik sistemdir. Lakin o ən yaxşı halda mexaniki və statistik nəzərə çarpır, bundan da betər vəziyyətdə təsvir olunur! Tarix əsla şəxsi (fərdi) də deyil, lakin bəzən şəxsi də edilir! Insanların çoxu öz fiziki ruhlarına önəm vermədikləri üçün bəşəriyyət indiyədək sosial formada tarix uğrunda mübarizəyə qoşula bilməmişdir! Tarix həyatın yaddaşıdır, - tarixi həyatın ruhu da hesab etmək olar, - poeziya da həyatın təhtəlşüurudur, elm isə həyatın şüurudur. Lakin bütün bunlardan yüksəkdə duran fəlsəfə daim həqiqət rayihəsilə təravətlənərək həyatın fövqəlşüuru funksiyasını icra edir. Fəlsəfə nəinki fövqəlşüur funksiyasını icra edir, hətta elə onun özüdür. Varlığın bütün məxfilikləri məhz burda – fövqəlşüur sahəsində qərar tutmuşdur.
Bəzi filosoflar (məsələn, Aristotel, Şopenhauer, Çernışevski) poeziyanı tarixdən daha ciddi, daha faydalı və daha fəlsəfi hesab ediblər. Hətta, bu filosoflara görə tarix poeziya ilə müqayisədə sistemsiz, suboordinasiyadan məhrum, elmi mahiyyəti olmayan quru bilgilər yığınıdır. Bu görüşün həqiqətə uyğun olmadığı gün kimi aydındır. Bu ağıllı insanlar unudublar ki, tarix həyatın keçmişidir, daha doğrusu, olmuş həyatdır. Amma burda mən tarix dedikdə, həyat dedikdə insanların böyük çoxluğunun qəbul və təqdir etdiyi insanlaşdırılmış tarixi və həyatı nəzərdə tutmuram. Çünki hər hansı bir şey haqqında, onun necəliyi haqqında ancaq təbii axar baxımından fikir yürütmək, izah və ya şərh vermək müfəssəl və həqiqi ola bilər. Insanların böyük əksəriyyətinin kəlləsində qərar tutan insanlaşdırılmış tarix olsa-olsa əsl tarixin, yəni təbii tarixin başının kiçicik bir telidir. Buna görə də tarixin elmi mahiyyətini inkar edib ona Aristotel və ya Şopenhauer kimi qiymət vermək ən yaxşı halda tələskənlikdən başqa bir şey deyil. Əgər bunların iddia etdiyi kimi tarixin heç bir sistemi, suboordinasiyası yoxsa və bir-birilə əlaqəsi olmayan hadisələrin yığınından ibarətdirsə onda bu zaman tarixi yox, həyatı qınamaq düzgün olardı. Çünki tarix qarasına düzülmüş hadisələr zəncirindən təşkil olunmuşdursa, onda belə çıxır ki, həyat təsadüfi, içi boş vaqeələrin kortəbii kompleksləşdirilməsindən başqa bir şey deyil. Yox, həyat zərurətdirsə (həqiqətən də belədir) onda hökmən müəyyən qanunauyğunluq və nizamın varlığı labüddür. Bu qanunauyğunluğu duyan, lakin anlaya bilməyənlər Aristotel, Çernışevski və Şopenhauer kimi nəticələr çıxarırlar. ƏgərAristotelin ortaya atdığı və Şopenhuerin də təkrar etdiyi kimi «poeziya tarixdən daha ciddi və daha fəlsəfi» olsaydı, onda fəlsəfə ilə poeziya arasında heç bir fərq qalmamalıydı. Fəlsəfə az qala həqiqətin özündən də həqiqətə daha yaxın olduğu halda, necə ola bilər ki, poeziya kimi yalanlar məcmuəsi ən azından adi bir həqiqəti ifadə edən tarixdən daha fəlsəfi, daha həqiqi hesab edilsin?! Aristotel (həmçinin şopenhauer) kimi nadir ağıl sahiblərinin belə bir fikirdə olması çox təəccüblüdür. Əgər Aristotel fəlsəfəni həqiqətdən bəri görübsə, təlxəyliyi ciddilik, axmaqlığı ağıllılıq, yalanı həqiqət, bir sözlə poeziyanı fəlsəfə hesab edibsə onda onun bu bayağı fikrinə təəccüb etməyə dəyməz! Çünki yalnız ;ox cahil bir insan fəlsəfəni həqiqətdən xali hesab edə bilərdi. Amma Aristotel heç vaxt fəlsəfəni həqiqətdən ayrı hesab edən cahillər cərgəsində durmamışdır. Şopenhauer də Aristotelin Platona müxalifətdən doğan bu bayağı görüşünü buna əsaslanaraq müdafiə edirdi ki, guya «poeziya bəşəriyyəti tarixlə müqayisədə daha çox ağıllandırır!» Halbuki o bu görüşüylə birbaşa olmasa belə, azı dolayı şəkildə yalan təlqin etməyi ağıllılıq kimi ifadə etmişdir. Digər tərəfdən Şopenhauer şedevrində belə bir fikir də səsləndirmişdi ki, «bəşəriyyət əbədi yeniyetmədir!» Əgər bəşəriyyət əbədi yeniyetmədirsə deməli o heç vaxt böyüyüb gənc olmayacaq. Böyüməyən də ağıllana bilməz. Və deməli hər hansı bir şeyin, - istər tarix olsun, istər poeziya, - bəşəriyyəti ağıllandıra biləcəyini iddia etmək və ya bu məzmunsuz fikirə inanmaq müdrik Şopenhauerə heç bir yöndən yaraşmır! Hər kim poeziyanı nəinki tarix və fəlsəfədən üstün, hətta onlara bərabər hesab edirsə, onda onun «mən»ində hissi idrak əqli idrak üzərində qələbə çalmışdır. Tarixi poeziya qarşısında alçaldanlar mənə Puşkinin bu sözlərini xatırlatdılar: «Alçaldan həqiqətin zülmətindən bizi ülviləşdirən yalan bizə daha əzizdir!» Bu cür görüş sahiblərinə səmada zərrəcə də olsun yer verilmir. Puşkinin cavabını həmyerlisi Belinski çox gözəl verib: "Ən acı həqiqət ən şirin yalandan daha yaxşıdır!" Poeziya qarşısında, onun qalın və isti saxlayan geyimi qarşısında tarix çılpaq adamın buz üstündə gəzməsinə bənzəsə də, hər halda çılpaq və lüt həqiqət qalın don geyinmiş yalandan daha əzizdir bizə! Çünki tarix real faktlara əsaslanır, poeziyanın predmeti isə ən azı real deyil. Poeziya ən azı mübaliğə təlqin etmək sənətidirsə, ən çoxu yalanı həqiqət cildində təqdim etmə sənətidir. Təkrar edim ki, yalansız, xülyasız, mübaliğəsiz poeziya ola bilməz. Belə olsaydı onda tarix kifayət edərdi. Tarix vaqeələrin qısa və konkret şərh edilməsinə əsaslansa da, poeziya ilə muqayisədə həqiqətə çox yaxındır. Poeziya isə bir növ rəngarəng, mubaliğəli və əsrarəngiz tarixdir. Poeziyada hadisələr başlanğıcda və sonda qısa bir zaman mübaliğəsiz görünə bilər, amma poeziyadan bundan artıq həqiqilik gözləmək əbəsdir. Əgər poetik həqiqətə doğru bir-iki addım da atsa poeziyanın hüsnü, təravəti məhv olmaq təhlükəsilə üzləşər. Poeziyanın heç bir kosmik əsası yoxdur. Poeziya yalnız yerə məxsusdur. Çünki yalan poeziyanın miniumum atributu, maksiumum da substansiyasıdır. Hətta, kosmik kitablar da yalanı təbliğ və tərənnüm edən poetikləri lənətləyir. Rəsulullah cahiliyyə dövrünün ən böyük poetiki imr ul qays barədə demişdi: "Bütün şairlərin ən şairi odur və cəhənnəmdə onların lideridir!" Sabir kimi çox nadir şairlər bu lənətdən uzaq ola biliblər. Bir sözlə, yalan poeziyanın atributudur. Bunu hətta Homer, Nizami, Höte, Puşkin kimi bəzəkli və şip-şirin yalanlar üyüdən poeziya dəyirmanları da birbaşa, yaxud dolayı şəkildə etiraf ediblər. Məsələn, məşhur şair Həsən bin Sabitə «Sənin şerlərin artıq qocalmışdır!» deyən bir şairə o belə cavab vermişdi: «İslamdan öncə istədiyimizi yazardıq, uydurma və mübaliğələrlə şerlərimizi bəzərdik. İndi isə İslam yalan yazmağı qadağan edir!» Məşhur Nizami öz oğluna belə vəsiyyət edirdi: «Şerə bağlanma, şer fənninə uyma çünki onun ən gözəli ən yalanıdır!» Yalan və ixtilaf lənət, həqiqət və birlik isə rəhmət gətirər!
Poeziya incəsənətin, şer də poeziyanın əsası və özülüdür. Tarix fəlsəfi poeziya da hesab oluna bilərdi, amma bunun ziddiyyətli məfhum olmaq ehtimalı da yox deyildir. Belə bir riyazi əməlliyyat aparmaq mümkün olsaydı ki, fəlsəfədən poeziyanı və ya incəsənəti çıxaq, bu zaman yerdə nə qalardısa tarix olardı. Belə bir hakim fikir var ki, «poeziya sözdür!» Halbuki bu fikir özü poeziyadır və yaxud bu və ya başqa şəkildə şişirdilmiş, ümumiləşdirilmiş yalandır. Poeziyanı söz hesab edənlər haqsızdırlar, çünki söz poeziya ola bilər, amma poeziya söz ola bilməz. Poeziya söz deməyin müəyyən bir formasıdır və əslində uydurma, qondarma, şişirdilmiş, fantastik nə qədər söz varsa o sözlərdə poeziyaya rast gəlməmək mümkün deyil. Poeziya söz deyilsə, bəs söz nədir? Söz fikir, düşüncə və təfəkkürün sıxlaşmış, sistemləşmiş, sintezli və mənalı ifadəsidir. Yalnız mənalı və düşündürən söz – sözdür! Bizim təcrübədə üç cür söz var. Bu mövzunu nurlandırmağa çalışaq.
1) Söz ən azından həqiqətəuyğunsa, bu sözdə hikmət varsa, düzgün və real bir fikri ifadə edirsə, belə bir söz fəlsəfi və ya hikmətli sözdür. Bu cür sözləri öz «mən»lərində təzahür etdirənlər həqiqət dağının zirvəsində hikmət günəşinin şəfəqləri altında parıldayan qar topası kimidirlər.
2) Söz reallıqdan uzaq olmasıyla yanaşı uydurma, qondarma, fantaziya və şişirtmələrlə gözəlləşdirilibsə – poetik sözdür. Bədii aləmin bütün elementləri yalnız poetik sözlə isimləndirilə və ifadə edilə bilər. Ümumiyyətlə poetiklərin elə hamısı şüursuzcasına olsa da yalana, qadına və sevgiyə məmnuniyyətlə baş əyirlər. Ona görə də söz yox, ziynətli və təmtəraqlı söz poetiklərin bütüdür. Elə bir poetik çətin tapılar ki, zalım çar və tiranlara qarşı çıxıb üsyan etsin! Elə bir filosof da çətin tapılar ki, poetiklər kimi zalım hökmdarların qarşısında boyun əysin, yaxud diz çöksün! Təbii ki, mən burda poetiklər tərəfindən filosof elan edilən poetikləri nəzərdə tutmuram. Harda həqiqət varsa orda elm və hikmət var. Harda hikmət və elm varsa orda həqiqət var, amma poeziya yoxdur və ya yox dərəcəsindədir. Poetik sözü sevə bilər, onun divanəsi ola bilər, amma sözün hikmətini anlamayacaq. Çünki həqiqət poetik «mən»inə yad bir şeydir. Poetik instinktiv olaraq yalana meyillidir. Qadınlar da instinktiv olaraq yalana meylli olurlar. Ən təmtəraqlı və güclü poeziyanın yalan təlqin etmə sənəti olduğunu da bu baxımdan anlamaq olar. Təsadüfi deyil ki, ən qiymətli poetik incilər məhz qadına olan hisslərdən doğmuşdur. Qadın, yalan və poeziya - sanki daim birlikdə olan üç doğma və əkiz bacıları xatırladır. Elə bir qadın çətin tapılar ki, ondan poeziya və ya yalan qoxusu gəlməsin. Elə bir poetik əsər də yoxdur ki, qadın və ya yalan qanadları ilə pərvaz etməsin. Elə bir yalan da çətin tapılar ki, ya poeziya ilə, ya da hansısa yelbeyin qadınla bağlı olmasın. O ki, qaldı poetik sözlərdən misallar çəkib nümunələr göstərməyə, zənnimcə buna xüsusi ehtiyac yoxdur. Çünki ətraf mühit bu cür nümunə və misallarla zəngindir.
3) Sözün nə yalan, nə də həqiqət olduğunu bilmək və ya isbat etmək demək olar ki, mümkün deyilsə, belə bir söz – transsendental sözdür. Yalnız Nəbilər, ekstrasens və ya övliyalar belə bir sözün həqiqət və ya yalan olduğunu müəyyən edə bilirlər. Təfsir elminin atası olan Mücahiddən şair və Nəbi arasında fərqi soruşduqda belə cavab vermişdi: «Şairdə sözün yalanı, şirinliyi və cazibədarlığı aranır, Nəbilərdə isə yalnız və yalnız sözün həqiqəti!» Allah, mələklər, cinlər, ərş, iblis və digər şeytanlarla bağlı nə qədər söz deyilibsə hamısı transsendentaldır. Transsendental sözü real olaraq isbat etmək və onun həqiqiliyini əsaslandırmaq çox çətin məsələdir. Belə bir sözə mənəviyyat dünyasında yer verənlər bu sözün haqq olduğuna inandıqları üçün yer verirlər. Transsendental sözün qəbulu məsələsi imanın olub olmamasıyla həm bilvasitə, həm də balavasitə bağlı məsələdir. Transsendental söz də öz növbəsində iki yerə ayrılır: a) Kosmik söz, b) satanik söz. Birinciyə vəhylər və ilhamlanmalar, ikinciyə də iblisin təhrif etdiyi və uydurduğu hər cür informasiya daxildir. Hətta ola bilər ki, bütün bu söz formaları qarışıq bir şəkildə meydana çıxsın. Məsələn, elə bir bədii sənət əsəri yadınıza salın ki, orda həm fəlsəfə, həm transsendental aləm, həm də poeziya mövcud olsun. Məsələn, Homerin İlliada və Odisseyası buna tipik misal ola bilər. Bədii sənətin təkamülündə hal-hazırda kulminasiya nöqtəsi olan hollivudun çəkdiyi filmlər də özündə sözün hər bir və hər cür formasını toplamışdır. Bu nümunələri xüsusi şəkildə çox uzatmaq olardı, ancaq çox vaxt aparar. Kiçik bir məqalədə bunları uzun-uzadı interpratasiya etmək mümkün görünməməkdədir. Hər halda zənnimcə bütün bu mülahizələr lakonik də olsa fəlsəfə, poeziya və tarix arasındakı əlaqə və fərqi göstərməyə kifayət edər.
Ədəbiyyat siyahısı
Azərbaycan dilində
Şopenhauer, Dünya İradə və Təsəvvür kimi, Bakı, 2011
Rəşad Həqiqət, Məxfi Həqiqətlər, Bakı, 2001
Türk dilində
Kurtubi, Təfsir, İstanbul, 2005
Hartshorne, Dine ve Felsefeye gore Tanrı, İstanbul, 1981
Schopenhauer, İrade Felsefesi, İstanbul, 1993
Комментариев нет:
Отправить комментарий