Ağacan bəy Nurullabəyov

Razzaq XANSUVAR TALIŞXANOV

Azərbaycanın tanınmış hərbi xadimlərindən biri də Talışın Dırığ (Değ) mahalından olan general-poruççik Ağacan bəy Nurullabəyovdur. Ağacan bəy 1791-ci ildə indiki Lerik rayonunun Cəngəmiran (Cangəmyon) kəndində, bəy ailəsində dünyaya göz acmışdır.
Atası Nurulla bəy Abdulla bəy oğlu Dırığ mahalının hakimi idi. Ümumiyyətlə Ağacan bəyin ata-babaları Dırığ mahalının hakimləri idi və Talış xanlığı dövründə hörmətə malik, o dövrün böyük nəsillərindən biri olan Dırığ xanları (hakimləri) nəslinə mənsub idilər.
Qeyd etmək istəyirəm ki, Cəngəmiran kəndi (foto) Talış mahalının ən qədim kəndlərindən biridir. Cəngəmiran kəndinin adı tarixi mənbələrdə XXII əsrdən bu yana cəkilir. Orta əsrlərdə buradan şərq ölkələrinə karvan yolu olmuşdur. Bəzi tarixçilərin yanlış olan və təsdiqini tapmayan fikirlərinə görə Cəngəmiran kəndinin (talış dilindən tərcümədə Cangəmyon-döyüş meydanı, döyüş meydanının mərkəzi) adı Teymurlanqın qoşunu ilə gedən müharibələrə görə verilmişdir.

Digər tarixçilərin fikrincə isə bu kəndə Cangəmyon adı məhz Babəkin ərəb işğalçılarına qarşı Talış dağlarında apardığı döyüşlərdən birinin məhz bu kəndin ərazisində baş verdiyinə göre verilmişdir.
Mənim fikrimcə isə ikinci variant daha ağlabatandır, çünki tarixdən də bizə məlumdur ki, Teymurlanq HEC VAXT Talışda müharibə etməyib, əksinə, Talışa dostluqla gəlib və Talışı öz dövlətinin tərkibinə qatmaq üçün müqavilə bağlayıb. Teymurlanqın Talışa gəlməsi həmişə xoş qarşılanıb, bunu fransız tarixçisi Marsel Brionin Teymurlanq haqqında yazdığı tarixi əsərindən də görmək olar.
Amma əksər mənbələrdə Babəkin məhz Talış dağlarında ərəblərə qarşı apardığı AZADLIQ mübarizəsi qeyd edilir və bəzi rəvayətlərə əsasən Babəkin məhz Cangəmyonda ərəb qoşunu ilə döyüşməsi deyilir.
Deməli bu kəndə Cəngəmiran (Cangəmyon) adı məhz Babəkin dövründə, yəni IX əsrdə gedən döyüşə görə verilmişdir.
XVIII əsrdə, Talış xanlığının dövründə buradan Rusiya ilə əlaqə saxlanılırdı. Dırığ hakimlərinin igamətgahıda məhz bu kənddə idi.
Cəngəmiran kəndi çox səfalı və mənzərəli yerdir. Kənddən qırağda yerləşən qəbristanlığ sübut edir ki, bu kəndin tarixi çox qədimdir. Tarixi mənbələrdən bizə aydın olur ki, cəngəmiranlılar döyüşkən tayfa olmuş, hərb sənətinə yiyələnib, onu yaxşı mənimsəmişlər. Bu barədə istənilən qədər tarixi faktlar vardır.
Cəngəmiran kəndi çox görkəmli şəxsiyyətlər yetişdirmişdir və indi də yetişdirir. Belə şəxsiyyətlərdən biri də yuxarıda adı çəkilən general-poruççik Ağacan bəydir.
Tarix elmləri namizədi Firudin Əsədovun "Talış diyarının keçmişinə bir nəzər" və F.Əsədovla tarix elmləri namizədi Sevil Kərimovanın birgə yazdıqları "Çarizmi Azərbaycana gətirənlər" kitablarından, tədqiqatçı-jurnalist Gülməmməd Məmmədzadınin "Cəngəmiranlı general" məqaləsindən, həmçinin Rusiya Mərkəzi Hərbi Arxivindən öyrənirik ki, Ağacan bəy Tiflisdə hərbi xidmətdə olmuş, 1812-ci ildən 1825-ci ilədək poruççik, podpolkovnik, polkovnik, mayor, kapitan rütbələrinə yüksəlmişdir.
1826-cı ildə Ağacan bəyə general-poruççik rütbəsi verilmiş, 1827-ci ildə isə III dərəcəli müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif olunmuşdur.
Lənkəranın hərbi komendantı mayor M.S.İlinskinin Talış Xanlığının daxili işlərinə qarışması, Talış Xanı Mir Həsən Xanla onun arasında narazılığa gətirib çıxarır. 1828-ci ildə Ağacan bəy bu ədavətin və məkrli siyasətin qurbanı olur. Mayor M.S.İlinskinin Qafqaz canişinliyinə Mir Həsən Xan və Ağacan bəyin atası olan Nurulla bəy haqqında yazdığı gizli donosları öz rolunu oynayır. Xalq M.S.İlinskinin qanunsuz hərəkətlərindən və özbaşınalıqlarından təngə gəlib, üsyana qalxır. Dırığ mahalında baş verən üsyana Ağacan bəyin atası Nurulla bəy və atasının əmisi oğlu Dərgahqulu bəy başçılıq edirdilər və bu üsyanda Mir Həsən Xanın tərəfini saxlayırdılar.
Nurulla bəyin mövqeyi barədə mayor İlinskh ali baş komandana xəbər verir. Ali baş komandan Nurulla bəyə cəza vermək üçün onun Tiflisdə xidmət edən oğlu, general Ağacan bəyi öldürtdürür. Onun cənazəsi böyük xərc və çətinliklər hesabına doğma kəndi olan Cəngəmirana getirilir. Düşmən məkrli idi. Cəza əməliyyatının izini itirmək üçün generalın anası Xədicə xanıma ayda 3 min manat təqaüd ayrılır.
Beləliklə general 37 yaşında faciəli sürətdə öldürüldü. Ağacan bəyin atasının ürəyinə dağ çəkilsə də, bir bununla təsəlli tapırdı ki, Ağacan bəyin kiçik qardaşı İbadulla bəy onun yolunu davam etdirir. İbadulla bəy polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmiş, XIX əsrin sonlarında vəfat etmişdir.
Ağacan bəyin ailəsi və övladları haqqında arxivlərdə məlumat yoxdur.
Ağacan bəy öz adını Azərbaycanın hərb tarixinə qızıl hərflərlə yazan Talış generallarından biridir. Hesab edirəm ki, general Ağacan bəyin ömrü tədqiq olunmalı, Lerik rayonundakı muzeydə onun adına xüsusi guşə yaradılmalı və adı əbədiləşməlidir.

Mənbələr:
1. Azərbaycanın Mərkəzi Arxivi.
2. Rusiya Hərbi Siyasət Arxivi.
3. Rusiya Mərkəzi Arxivi.
4. Razzaq Xansuvarov "Mir Həsən Xan" "Tolışon Sədo" qəzeti nöm.7-8.
5. Razzaq Xansuvarov "Dırığ mahalı ve Dırığ hakimlərinin şəcərəsi" "Tolışon Sədo" qazeti nöm.9.
6. F.Əsədov "Talış diyarının keçmişinə bir nəzər"
7. F.Əsədov, S.Kərimova "Çarizmi Azərbaycana gətirənlər"
8. G.Məmmədzadə "Lənkəran mahalının sərkərdələri"
9. Marsel Brioni "Я-Тимур, завоеватель Вселенной".
10. "Тимур Ланг о Талыше и о талышах” "Tolışi Sədo” qəzeti nöm: 8 (116) 18 fevral 2011.
11. G.Məmmədzadə "Cəngəmiran kəndi və Cəngəmiran abidələri" "Bolluq ugrunda" qəzeti, 1988-ci il.

Mənə dəstək olan dostum Natiq Abişzadəyə öz minnətdarlığımı bildirirəm.

"Tolışon Sədo”