İbrahim Quliyev: “Peşəkar şair ola bilməz”

“Ədəbi tənqidin yeni vəzifələri bəlli deyil”

Şair-publisist, tərcüməçi İbrahim Quliyev ilə müsahibə

- İbrahim müəllim, uzun illərdir ki, həm elmi fəaliyyətlə, həm jurnalistika ilə, həm tərcüməçiliklə, həm də bədii yaradıcılıqla məşğul olursunuz. Bu sahələrdən hansı sizə daha doğmadır?
 - Doğmalıq nə üzərində və nə zaman işləməkdən, mövzunun sənin ruhuna, düşüncənə nə qədər yaxın olmasından asılıdır. Ümumiyyətlə, sifarişli iş çox nadir halda insanın istəyi, onun yaradıcılıq ampluası ilə üst-üstə düşür. Xüsusən, tərcümə işində belə hallar çox olur.
Çünki biz o qədər varlı da deyilik ki, sifarişlərdən, təkliflərdən imtina edək. Qaldı qeyd etdiyiniz üç sahəyə... Ürəyimə yatan mövzunun hansı fəaliyyət sahəsinə daxil olmasının fərqi yoxdur, özümü orada doğma hiss edirəm. Məsələn, bir tərcüməçi kimi “Qüssə mələyi”ni, “İrəvan bir müsəlman vilayəti idi” kitablarını, Foruğ Fərruxzadın şeirlərini birnəfəsə tərcümə eləmişəm. Nizami yaradıcılığında zərdüştiliyin tədqiqi ilə də eyni şövq və həvəslə məşğul oluram. Çünki dahi Nizaminin və bəşəriyyətin ilk dini kitabının yaradıcısı olan Zərdüştin bizim genetik yaddaşımızda dərin izləri var. Nizami özü nə qədər müsəlman olsa da, o da genetik yaddaşın hüdudlarından tam çıxa bilməyib, təhtəlşüurun diktəsi ilə hər bir əsərində ya açıq, ya da gizli şəkildə bu dinə üz tutub. Bunu araşdırmaqdan gözəl nəsə ola bilərmi? Bədii yaradıcılığa gəldikdə isə, ancaq öz hiss və duyğularımla baş –başa qalanda kompüter klaviaturası arxasında oturmuşam. Diqqət yetirsəniz görərsiniz ki, mənim bədii parçalarım çox azdır, çünki mövzu ilə qaynayıb-qarışmadan yazmıram.

- Arada ədəbi tənqidi yazılarınıza rast gəlirəm. Bugünkü ədəbi proses haqda nə deyə bilərsiniz?
 - Əgər proses deyiriksə, ilk növbədə onun davamlılığını nəzərdə tuturuq. 90-cı illərdən bu yanakı inkarlar və təsdiqlər mənə çox tanışdır. XX yüzilliyin əvvəlindəki rus ədəbiyyatına baxın: onlarla cərəyan, onlarla tendensiya; futurizm, naturalizm, formalizm, realizm və sair. Və ilaxır. Bolşevik inqilabından sonra inkarlar, ənənədən imtinalar, yeni prinsiplər ... Əslində, bunlar hamısı ictimai-siyasi təlatümlərin ədəbiyyatda inikasından başqa bir şey deyil. Okean sakitləşən kimi nəhəng gəmilər yenə öz yerində görünür. Sadəcə, bu tufanlarda hələ lövbər ata bilməmişlər batıb gedir. Bəlkə onlar daha uzaqlara üzüb gedə bilərdi. Faciə bundadır ki, bu illərdə onlarla istedadlı gənc öz gücünü və enerjisini inkarlara, ənənələri dağıtmağa sərf elədi. Halbuki, “fırtınadan doğulanlar” onsuz da tarixin arxivinə qovuşacaqdı. Həmin gənclər yalnız indi-indi, təxminən 20 ildən sonra ədəbiyyata qayıdırlar. Gündəlik mətbuatda qalmaqallara sərf etdikləri güc və enerjini bərpa edib yeni bədii əsərlərlə çıxış edirlər. Baxın, son dövrlərdə Seymur Baycanın, elə sənin özünün necə maraqlı əsərləri ərsəyə gəlib. Demək istədiyim odur ki, proses məfhumu mənim təsəvvürümdə ədəbiyyatı öz dibsiz dərinliyinə dartan ictimai-siyasi hadisələr burulğanını assosiasiya edir. Yazıçı isə hadisələrin içində, bir qədər də dəqiq desək, ümumi axında yox, ya həyatın dibində, ya da fövqündə olmalıdır. Çünki müşahidə aparmaq üçün bir qədər aralıda dayanmaq daha yaxşıdır.

- Ədəbi tənqid bu gün öz üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirə bilirmi? Bəziləri deyir ki, ədəbi tənqid artıq öz funksiyasını itirib. Bu fikrə münasibətiniz necədir?
- Ədəbi tənqid ədəbiyyatla elmin baş-başa uyuduğu məkandır. Onun qarşısında hansı əlahiddə vəzifələri ola bilər? Burada söhbət sadəcə, səbəb və nəticədən gedə bilər. Məncə, ədəbiyyatın qarşısında duran vəzifələr həm də ədəbi tənqidin vəzifələridir. Əgər ədəbiyyat öz üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirirsə, bu, həm də ədəbi tənqidin öz vəzifələrini yerinə yetirməsidir. Fərq bircə ondadır ki, yazıçının obrazları, baş qəhrəmanı həyatdan gəldiyi halda tənqidçinin qəhrəmanları ədəbi mühitdən, kitablardan gəlir. Yazıçı özü bu zaman baş qəhrəman rolunda çıxış edir. Buna görə də ədəbi tənqid-necə ki, əksəriyyət bizdə belə qəbul edir-sadəcə dilə yatmayan terminlərin dalbadal düzülüşü, mürəkkəb sintaktik quruluşlu cümlə kimi başa düşülməməlidir. Bizdə ədəbi tənqidin dili bütün zamanlarda tərcümə dilini xatırladıb. Doğrudur, bir vaxtlar Asif Əfəndiyev ədəbi tənqidi bədii-fəlsəfi bir üslub üzərinə gətirməyə çalışsa da buna müvəffəq olmadı. Amma Yaşar Qarayev öz nümunəsində ədəbi tənqidin poeziyasını yarada bildi. Bu gün artıq ədəbi tənqidin klassik funksiyasından danışmaq doğru olmaz. Sovet dövründə konkret ideologiya var idi, ədəbi tənqid əsərin ideyası pərdəsi altında həmin ideologiyanın parametrlərindən kənara çıxanları daşqalaq etməklə məşğul olurdu. Bu gün həmin vəzifələr yoxdur. Ədəbi tənqidin yeni vəzifələri isə tənqidlə məşğul olanların özlərinə belə bəlli deyil. Ona görə də bu birləşmədəki “tənqid” sözü sıradan çıxmalıdır və getdikcə çıxır. Rəhim Əliyev, Vaqif Yusifli, Əsəd Cahangir, Cavanşir Yusifli, Akif Hüseynov və digər alimlərimiz sadəcə, müasir ədəbi prosesi izləməklə və ona rəy bildirməklə məşğul olurlar.

- Çox gözəl şeirləriniz var. Mən hələ 90-cı illərdə sizin ədəbi jurnallarda şeirlərinizə rast gəlmişəm. Məncə, bir şeirlər kitabınız da çıxıb. Uzun müddət poeziyadan aralı düşdünüz? Bu, nəylə bağlı idi?
- Çap olunmamaq, yazmamaq deyil. Şeir yazmışam və indi də yazıram, sadəcə, onları yığıb çap etdirməmişəm. Ötən əsrin sonlarında çap olunan “Dar ağacı” adlı şeirlər toplumunu da əslində xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı çap edib. O, şeirlərimi oxuyandan sonra onlara əla bir ön söz yazaraq mətbəəyə aparmağımı tapşırdı. Beləcə, birinci və hələlik son şeirlər kitabım nəşr olundu. Bu illər ərzində xeyli şeir yazmışam, yəqin ki, bir kitab da çap etdirəcəyəm. Qaldı az yazmağıma, məncə, bütün sənətlər haqqında işlənən peşəkarlıq sözünü heç cür şeirə aid etmək olmaz. Axı, insan necə peşəkar şair ola bilər? Bu, o deməkdir ki, o, kefi istəyən anda sevə və ya sevməyə bilər. Halbuki sevgi yeganə duyğudur ki, heç vaxt bizim iradə və ağlımızdan asılı olmayacaq. Şeir də beləcə.

- Bu gün sanki şeir nəsrə nisbətən bir qədər kölgədə qalır. Bunun səbəbləri nədir?
- Çünki həyatımız “prozaikləşib”. Romantika bizim dünyamızın sahillərindən çəkilib gedir. Şeir sabah haqqında duyğuların və keçmişlə bağlı kövrək xatirələrin poetik əks sədasıdırsa, nəsr reallıqdır. Əgər nəsr şeiri üstələyibsə, deməli biz keçmişi unutmağa və gələcək haqqında düşünməməyə başlamışıq. Bunu ağılın ürək üzərində qələbəsi kimi yox, hər ikisinin itkisi kimi başa düşməliyik. Bir məqamı da deyim, gəncliyində şeir yazan istedadlı şairlərin əksəriyyəti yaş keçəndən sonra nəsrə keçiblər. Ona görə ki, gənclik və sevgi çağları şeiri də özü ilə aparır. Əgər bütün dünyada nəsr poeziyanı üstələyibsə, deməli, dünyamız qocalmağa başlayıb.

- Siz bayaq dediyiniz kimi, İran şahı Pəhləvinin birinci xanımı Föziyyə xanımın xatirələrini, Foruğ Fərruxzadın şeirlərini fars dilindən bizim dilə çevirmisiniz. Cənubda yaranan ədəbiyyatın bizim dilə tərcüməsi hansı səviyyədədir?
- Çox bərbad vəziyyətdə. Şərq dillərindən sistemli bədii tərcümə yoxdur. Ayrı-ayrı şəxslərin öz təşəbbüsləri ilə etdikləri tərcümə hesabına biz Şərq ədəbiyyatını, tutalım, İranda gedən ədəbi prosesi öyrənə bilmərik. Bunun üçün dövlət sifarişləri, Şərq dillərindən birbaşa tərcümə edən mərkəzlər olmalıdır. Onu da deyim ki, ədəbiyyat böyük institutların, strateji mərkəzlərin proqnozlaşdıra bilmədiyi prosesləri daha tez duyur, hiss edir və əks eləyir. Bu mənada da ədəbi əsərlərin vaxtında dilimizə çevrilməsi çox faydalı olar. Digər tərəfdən, Güney Azərbaycanda yaşayan çoxsaylı soydaşlarımız da obyektiv səbəblər üzündən fars dilində yazmaq məcburiyyətində qalıblar. Onların da bizim oxuculara çatdırılması vacibdir.

- Bu gün tərcümə olunan əsərlərin keyfiyyəti bir tərcüməçi kimi sizi qane edirmi?
- Birmənalı şəkildə deyim ki, tərcümə səviyyəsi oxucunu razı sala bilən əsərləri barmaqla saymaq olar. Əvvəla, bizdə demək olar ki, orijinaldan tərcümə yox səviyyəsindədir. Əsərlərin böyük əksəriyyəti rus dilindən çevrilir ki, bu da istər-istəməz əsl mətndən uzaqlaşmaya gətirib çıxarır. Bundan əlavə, son illərdə meydana çıxan tərcümələrdə bir tələskənlik, pintilik hökm sürür. Sanki əsər redaktor, korrektor tərəfindən oxunmayıb. Oxucuya qeyri-mükəmməl, natamam iş təqdim olunur. Əlbəttə, bunun əsas səbəbi tərcüməçinin tərcümə etdiyi dili və öz dilimizi mükəmməl bilməməyidir. Vaxtilə bizdə çox yaxşı tərcüməçilər və nümunəvi tərcümələr olub. Məsələn, “Yevgeni Onegin”in tərcüməsini bütün zamanlar üçün şedevr hesab etmək olar.

- İbrahim müəllim, siz həm də Əfqanıstanda döyüşmüsünüz. Rəhmətlik yazıçı dostumuz Zakir Sadatlı o dövr haqqında “Əfqanıstan uçurumu” adlı çox gözəl bir əsər yazdı. Siz həyatınızın Əfqanıstan dövrüylə bağlı xatirələrinizi yazmaq haqda düşünürsünüzmü?
- Zakir Sadatlı aramızdan vaxtsız getdi, Allah ona rəhmət eləsin! Yaxşı da kitab yazıb, o əsəri mən bir gecəyə oxudum. Yerlər, döyüş bölgələrinin əksəriyyəti mənə tanışdır. Üstəlik, Zakir hadisələrə bu günün prizmasından baxa bilib. Mən də əvvəllər Əfqanıstan haqqında bir neçə xatirə yazmışam, fikrim var ki, haçansa onları bir yerə toplayıb, memuar kimi oxuculara təqdim edim. Yaxın vaxtlarda bunu edəcəyəm. Üstəlik, həmin kitabı elə Zakirin xatirəsinə ithaf etmək fikrim var. Axı biz yaxın taleyin övladları olmuşuq.

kulis.az