Məqaləsinin güdazına gedən ədəbiyyatşünas-filosof, və 50 il
əvvəl öyrəndiyi xalq mahnımızı unutmayan rus aktyoru.
1936–cı ildə Y.V.Çəmənzəminlinin tərcüməsində «Çapayev»
filminin rus dilindən Azərbaycan dilinə çevrilməsi ilə dublyajın əsası
qoyuldu və milli dildə bədii əsərlərin ssenariləşdirilməsi üçün
zəmin yarandı. «Mosfilm» və «Azərfilmin»
birgə istehsalı olan, kinorejissorlar; Lev Kuleşovun tələbəsi,
səsli film sahəsində təcrübəsi olan Boris Barnetlə (1902-1965) ÜDKİ-nin
beşinci kurs tələbəsi, Sergey Eyzenşteynin yetirməsi, ilk azərbaycanlı
peşəkar kinorejissor Səməd Mərdanovun birgə çəkdikləri «Ən mavi dənizin
kənarında» (ssenari müəllifi K.B.Mints. 1936) filmi kino tariximizin
ilk səsli ekran əsəri sayıldı. Filmdə hadisələrin cərəyan etdiyi
Azərbaycan mühitinə, personajlarına etinasızlıq bir çox ziyalılarımızı məyus
etsə də,
dövrün keşməkeşlərinə göz yummaqla arzu edilən şən, qayğısız, xoşbəxt
insan həyatının gözəlliyinin tərənnümü kimi bədii yalan müəlliflərin əsas
məqsədinə çevrilir.
1 iyun 1936-cı il
tarixli «Ədəbiyyat» qəzetindəki «Pis ssenaristin oy alıb gəldiyi yerdə»
məqaləsində baxdığı filmin ilk epizodunun məzmununu: «Qara çadralı bir türk
qadın, özündən başqa insan olmayan bir yerdə çadrasına bərk-bərk bürünüb
oturmuş, ağzında uzun tənbəki çubuğu tüstüləyir, ruzigar qadının yamaqlı
tumanını oynadır, qadının cılız baldırları görünür» cümləsi ilə sadalamaqla, bu
filmdə Azərbaycanın məsxərəyə qoyulmasına qarşı çıxan ədəbiyyatşünas-filosof
Məmmədkazım Ələkbərli «XVIII əsrdə yaşayan kürdlər kimi enli şalvarının tuman
bağını ədəbsiz-ədəbsiz yelləndirən,
artıq muzey eksponatına çevrilmiş başmaq geyinib, başına onu lotu
bambılıya bənzədən papaq qoymaqla sarsaq türk obrazı yaradan» (Ələkbərli М.Ə.Pis
senaristin oy alıb gəldiyi yerdə.Ədəbiyyat q. 01-06- 1936) Yusifi öz dilini
gülünc şəklə salmaqda, siyasi diktəyə tabe olan müəllifləri isə milli siyasəti
anlamamaqda, azlıqda qalan xalqları mədəniyyətsiz cahil, görməyə çalışmaqda
təqsirləndirməsi, repressiyalara qədərki dövrdə hələ ki, ziyalıların ictimai
fikrə təsir iqtidarında olduğunu təsdiqləyir. Nəzərə almaq lazımdır ki, film
ekranlara çıxdıqdan az sonra məhz bu məqalənin təsiri və Səməd Mərdanovun
təkidi ilə haqqında söhbət gedən ilk epizod filmdən çıxarıldı.
Beləliklə dənizdə tufana düşmüş, dənizçilərin
güclü dalğalarla mübarizəsini əks etdirən kadrlarda
qarşıdurmanın iki gün davam etməsi
titrlərdə göstərildikdən sonra xilas
edilən iki gəncin adaya çıxarılması ilkin hadisəni
səciyyələndirir. Adadakı
balıqçı torları, yelkənli
gəmilər və balıq ovu mərasimi
mühitin mənzərəsini yaratsa da, əsas diqqətin yalnız üç aparıcı
personajlara yönəlməsi nəzərdən qaçmır.. Özü ilə birlikdə
xilas etdiyi tara xüsusi qayğı göstərməsə də, əlindən
yerə qoymayıb rusca çətinliklə danışan Yusiflə (Lev
Sverdlin), Alyoşanın (Nikolay Kryuçkov)
göndəriş vərəqələrinin yazıları suda pozulsa
da, onların üç ay müddətinə adadakı balıqçılıq kolxozuna ezam
olunmaları məlum olur. Hər iki dostun balıqçıların briqadiri Maşaya
(Elena Kuzmina) vurulması rus xalq
mahnıları fonunda komik məqamlarla təqdim olunur. Mexanik Alyoşanın sevgilisinə hədiyyə almaq naminə özünü xəstəliyə
vurması ilə balıqçıların planı yerinə
yetirməsində vacib olan matorlu qayıqdan imtina
edilməsi istehsal posesində
durğunluq yaradır.
Filmdəki üç əsas personajdan
yeganə azərbaycanlı Yusifin «köpək
oğlu» sözünü işlətməsi milli
mənsubiyyəti lüzumsuz mətn hesabına göstərir. Sapı qırılaraq dənizə düşmüş muncuğun
əvəzinə, özünü xəstəliyə vurub işdən yayınaraq şəhərdən
yenisini alıb gətirməklə Maşanın rəğbətini
qazanmaq istəyən Alyoşadan
fərqli olaraq «dərdimi dağa desəm, dağ əriyər» məsəlinin, boğazını çəkib
«mən ölüm» söyləyən Yusif milli
göstəricisini mətndə bəyan etməkdə davam edir. Əsas dramaturji
hadisədə kolxozda yeganə mexaniki
olan Alyoşanın işdən yayınmasının ictimai bəla kimi yığıncaqda müzakirəsi
dövrün ruhuna uyğun gəlir. «Filmdə Azərbaycan xalqının üçüncü nümayəndəsi
yığıncaq zamanı ağzına su alıb oturmuş, adamdan çox kukla təsiri bağışlayan,
meşşan tamaşaçıların zövqünə uyğun motal papaqlı və kim olması aydınlaşmayan
bir adamdır» yazmaqla qənaətində haqlı olan Məmmədkazım Ələkbərli isə bir müddət
sonra məhz belə bir iclasın fitvası ilə xalq düşməni sayılmaqla məhv edildi.
İclasda dostu Yusifin çıxışından sonra
özünə bəraət qazanmaq
istəyən Alyoşanın gözü qabağına
Maşanın kəndirini qırdığı
muncuğunun döşəməyə səpələnməsi vizuallığı artırmaqla yanaşı, cəmiyyətə yad ünsür saydığı
mənfi personaja nifrətin təzahürünə çevrilir. İclasdan sonra
gəmidə Yusiflə Maşanın yaxınlaşması fonunda güzəştə gedən Alyoşanın kənara çəkilməklə tum
çırtlaması (hələ repressiya dövrü deyil) rəğbətin yalnız siyasi motiv üzərində
qurulduğunu təsdiqləyir. Maşayla
gələcək toyunu təsvir edən Yusifin əlini
qulağının dibinə qoyaraq «Uca dağlar
başında» adlı xalq mahnısının: «Uca dağlar
başında bir sürü qoyun, uzaqdan
baxmaqla mən necə doyum» mətnli oxuması personajın milli mənsubiyyətini parlaq
şəkildə səciyyələndirir.
Qasırğalı dənizdə dostlarının Maşa
üçün savaşdığı məqamda
gəmiyə suyun dolması məkan
ziddiyyətini də qabardır. Dənizə
düşən Maşanın həyatı
uğrunda mübarizə bir nəticə vermədikdə yaranan matəm
məqamında, artıq ezamiyyət
müddəti bitən Alyoşa ilə Yusifin şəhərə
qayıtmaqlarının gözlənilməsi
ziddiyyəti genişləndirir.
Adadakı gözlənilən
məhsul bayramı üçün bəzənmiş klubda keçirilən matəm mərasimində çıxış edən
balıqçının kədəri fonunda, suda
qərq olmuş Maşanın belindəki xilasetmə kəmərinin köməyi
ilə üzüb sahilə çıxması gözlənilməzlik yaratmaqla fabulanı
zənginləşdirir. Matəmdən sevincə keçidin suya baş vurub xırda
balıqlar götürən qağayılarla, rəqs edənlərin paralel
montajı canlanmanı attraksionların montajında yaradır. Xilaskar
zənn edilərək əllər üstə atılıb-tutulan, başdan
ayağa təzə geyimli Yusifin Maşanın Alyoşayla getdiyinə həyacanlansa da, adamlardan
xilas ola bilməməsi komizmi artırır. Rədd edilən Alyoşadan sonra Yusifə okeanda gəmidə
xidmət nişanlısının fotoşəklini göstərərək
başqasının sevdiyini, sədaqətini qoruyacağını söyləyən Maşa komnizimi davam etdirir. Artıq qayıqla açıq dənizə çıxan
Alyoşanın ardınca ayaqqabılarını
asdığı tarını da götürüb qaçan Yusifin yelkəni
qaldırması, dənizçi nəğməsini
oxuması və dalğalı dənizdə çıxan günəşin
fonunda qağayıların uçuşu filmi
tamamlayır.
Kinoşünas Nelli Hacınskayanın «Ən mavi dənizin kənarında»
haqqındakı: «Qəhrəmanlardan birisi azərbaycanlı olsa da, bununla
da, bütün milli göstəricilər tükəndiyindən film Azərbaycan kino sənətinə
aid olmadı» (Гаджинская Н.Ш. Киноискусства страны огней. М., 1971. с.26) fikri
əslində sovet kinosu kontekstindən kənarda qalır. Çünki xüsusən otuzuncu illərdə bütün hallarda
milliliyə qarşı çıxan sovet kinosunda məqsəd milliliyin əldə edilməsi
ola bilməzdi. Kinoda milli təfəkkürün önə çəkilməsi əsas götürüldüyündən
əsərdəki üç personajdan biri olan Yusif aktyorun, Meyerxoldun tələbəsi
Lev Sverdlinin timsalında milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azərbaycanlılığı
qorudu. İlk peşəkar təhsilli kinorejissorumuz Səməd Mərdanovun filmdə sorejissorluğu, milli ruhlu mətnin, mahnıların
ifasına təsirsiz ötüşməmişdi.
Səməd Mərdanovla Moskvada Tretyakov qalereyasında təsadüfən tanış
olub münasibətləri sonradan dostluğa çevrilən kinorejissor Mikayıl Mikayılovun yazdığı: «Bu
gənc rejissor hər sözünü, hər söhbətini sənətlə əlaqələndirirdi. Yüksək zövqə malik
idi. Klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatını müntəzəm surətdə oxuyar, bu və ya
digər sənətkar haqqında mühakimələr yürüdərdi. Müşfiqlə dost idi. Bir neçə dəfə
onların Nəsimi və Xəyyam haqqında söhbətinə qulaq asmışam»(Mikayılov M,Y, Axtarışlarla
keçən ömür.Ədəbiyyat və incəsənət. q. 21-12- 1963) mülahizələri milliliyin geniş
təzahürünü təsdiqləyir.
«Ən mavi dənizin kənarında» filmində Maşa rolunun ifaçısı
Elena Kuzminanın: «Barnet xəstələndiyindən əsas səhnəni Səmədlə məşq
edərkən işdən xüsusi zövq aldım» (Кузмина Е.А. Отом что помню. М., 1976. с
229) qənaəti də, bunu sübut edir. Filmin sorejissoru Səməd Mərdanovu bəzən Mərdani
soyadı ilə təqdim edən tədqiqatçı M.A.Kuşnirovun yazdıqları isə daha təffərrüatlıdır.
Onun: «Xüsusən Mərdanov yaradıcı mühitdə müsbət, xoş, ilhamverici əhval-ruhiyyə
yaradırdı. Deyilənə görə Mərdanov qeyri-adi, işini bilən, həssas insan imiş. Nə
qədər gülməli olsa da, qafqazlı olmasına baxmayaraq, qızğınlığı qasırğaya çevrilən
Barneti özünün təmkini, səbri ilə o tarazlaşdırırmış» ( Кушниров М.А. Жизнь
и творчество Бориса Барнета. М., 1971. с.137) cümlələri tutarlı səslənir.
Filmin yaranmasının əlli
illiyi ərəfəsindəki tədbirdə, çəkiliş meydanında, Lənkəran ərazisindəki
Sarı adasında olmuş kinoşünas Aydın Kazımzadənin: «Nikolay Afanasyeviç
(Alyoşa rolunun ifaçısı N.Kryuçkov) bu mahnını filmin yubiley gecəsində
elə oxudu ki, hamımız heyran qaldıq. Axı ömrü boyu Rusiyada yaşayıb
yaratmış görkəmli rus aktyoru azərbaycanca mahnı oxuyurdu. Özü də 50 il
bundan əvvəl öyrəndiyi xalq mahnısını» (Kazımzadə А.Ə. Bizim
Azərbaycanfilm.B., 2004. с.45.) xatirəsi də, özünün deyil, tərəf müqabilinin
yad dildəki mətnini xatırlamaqla pərəstiş yaratmaqla, Səməd Mərdanovdan
əlavə ikinci operator Mirzə Mustafayevin, rejissor assisenti Məmməd
Əlilidən əlavə dramaturji funksiya daşımadıqlarından ekranda görünməsələr
də, çəkiliş qrupunu əhatələndirən mühitin təsirindən xəbər verir.
Aydın Dadaşovun “Kinoşünaslıq” dərsliyindən B., 2009.
Комментариев нет:
Отправить комментарий