ASTARA – ASTARTA

Camal Əlıyev

Məlumdur ki, axşam hava qaralandan səhərə kimi, təmiz havada, səmada ay və ulduzların hərəkətini müşahidə etmək olur. Qədim horizontal astronomik rəsədxanalarda təqvimi (kalendarı) dəqiqləşdirmək, yaxın gələcəkdə baş verəcək və bir-biri ilə bağlı olan astronomik – iqlimi – siyasi – ictimai – təsərrüfat və digər dəyişikləri qabaqcadan bilmək üçün müntəzəm şəkildə müşahrdələr aparılırdı. Öz dövrünə görə, o zamanlar üçün aparılan müşahidələrin bir növü də hansı bürcün, ulduzun, planetin ilin müxtəlif zamanlarında hansıları ılə birgə, hansılardan qabaq və yaxud sonra üfüdə görünməsi idi.
Bundan başqa, günəş çıxmazdan qabaq hansı ulduzun və ya bürcün üfüqdən axırıncı çıxması və həmçini ay çıxmazdan əvvəl və cıxandan sonra aparılan eyni tipli müşahidələr böyük əhəmiyyət kəsb edirdi...
Müasir talış dilində astovə ulduz deməkdir. Uzaq keçmişdə, “qədim talış dilində” “astəvö” (astovö, astovə) – ulduz, “astorə” (astarə, astara) – müəyyən, təyin ollunmuş və konkret adı olan ulduz, “astərə ro” isə - ümumiyyətlə ulduzların və xüsusən, həmin “təyin ollunmuş” ulduzun “yolu” olmuşdur. Qədim zamanlarda təqvimlə bağlı astronomik müşahidələr aparılarkən, ulduzlarin hərəkəti zamanı, axırıncıların üfüq xəttində göründüyü uzaq ərazilər bu cür adlandırılmışdır. 1. “astərə ro” - astəro – astoro – ostoro – ustoro... 2. “astərə ro” - astara
Bu adın ( “astərə ro” ) meydana çıxması, yaşı 10 min ildən çox olan qədim sivilizasiyadakı horizontal astronomik rəsədxanalardan aparılmış astronomik müşahidələrlə bağlıdır... Bu barədə Avestada və bir çox qədim tarixi mənbələrdə çoxlu informasiyalar tapmaq olar... (Bu barədə əvvəllər də (həmçinin feycbukda) qısaca yazmışam). 
Sonralar həmin coğrafi ad (toponim), yerli dildə tələffüzü daha asan olan qısa Ostoro – Ustoro... – Astara formasını almışdır. 
Yeni yaranan digər srvilizasiyalarda (məsələn – qədim Şumerdə) isə, tədricən əsil təbii məntiqi mənasını itirərək, bir çox oxşar törəmə söz, ad və anlamların əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur...: – Astaro, Astarta, Astrə, Astra, Ostar, ... Star, İştar ...
...Bu coğrafi ad çox - çox qədimdə konkret yaşayış məskəninə yox, coğrafi şəraiti və coğrafi mövqeyinə görə və həm də qədim İlkin Sivilizasiya mərkəzindən müvafiq əks istiqamətlərdə yerləşdiklərinə görə, bir - bırindən cox uzaqda yerləşən iki ayrı - ayrı ərazilərə verilmişdir.. ...Daha sonralar isə, həmin qədim sivilizasiyanın genişlənmsi ilə bağlı olaraq, yuxarıda qeyd etdiyimiz “uzaqda yerləşən həmin bir - bırindən uzaq ıki “astərə ro”da da horizontal astronomik rəsədxanalar tikilmişdir. 
Əslində sözügedən Astara, ikinci və indi dəqiq yeri məlum olmayan “Astara”dan və qeyd etdiyimiz yaşı 10 min ildən cox olan sivilizasiyadan daha qədimdr. Çünki, daha qədim olan İlkin Srvilizasiya 10 -14 min il əvvəl baş vermiş qlobal iqlım dəyişikləri və təbii fəlakətlərlə əlaqədar, “əvvəlcə şərqə köçdü” (bax. İncil.). “Onlar” şərqə tərəf hərəkət edərək, o vaxta qədər İlkin Srvilizasiyanın şərq qapısı olan həmin qədim Astaradan keçdilər... 
... Beləliklə, Avestada təsvir olunan 2-ci sıvilizasiyanın şərq və qərb “ulduz yolları” ( “ulduz qapıları” ) adı ilə tanınan sözügedən ərazilər, əslində həmin 2-ci sıvilizasiyanın ərazisində yerləşən horizontal astronomik rəsədxanalardan cox uzaqda olublar. O vaxtkı iqlim şəraitində bu ərazilərdən o tərəfə insanların rahat yaşayışı üçün müvafiq sərait yox idi. Məhz bu səbəbdən İlkin Sivilizasiyanın əsas hissəsi məskun olunmuş Xvandirataya köçmüşdü...
Sonrakı tarixi dövrlərdə ( 9 – 8 min il əvvəl ) Bum planetində qlobal iqlim tədricən normallaşmağa başladı və uyğyn olaraq, məskun olunmuş torpaqlar da yendiən tədricən genişləndi... 
Bütün bu tarixi dövrlərdə, hələ 50 min il öncədən başlayaraq, İlkin Srvilizasiya, zaman - zaman Yer kürəsinin müxtəlif qitələrinə həmın dövrlərin inkşaf səviyyələrinə uyğun mədəniyyət (kultura, srvilizasiya) ixrac etmişdir. Bu “ixracın” əcas səbəblri zaman - zaman “yerli əhalinin” çoxalması ilə bağlı meydana çıxan, yeni əlverilişli torpaqlar axtarmaq arzusu və təbii fəlakətlər olmuşdur. 
...7500 il əvvəl ümümdünya daşqını baş verdi. Bir çox müasir Avropa xalqlarının unudulmuş tarixi məhz bu dövrdən, “İriy”dən məchuri köçmə ilə başlandı... Onların əcdadları İriydən İriionlar kimi getdilər... 
Təqribən 6000 il əvvəldən başlayaraq, dağlara çəkilmiş Xvandiratanın İrion övladlarınıdan (İrion – toponim deyil) gələcəyin Qədim Şumer, Misir, Finikiya və Qədim Yunan mədəniyyətlərini ( sivilizasiyalarını ) yaradacaq İrionların əcdadları (İriy qəbilə və tayfaları) tədricən Ədməyə köçməyə başladılar. 
Onlar, özlərinin gələcək tarixi vətənlərinə doğru birbaşa yox, ayrı – ayrı stanlarda 10 və 100 illərlə “dayanaraq” köç etmiş və beləliklə təqribən 1000 il ərzində bir neçə min km yol getmişlər... Onların conrakı “aralıq stanları” müxtəlif olsa da, ilkin Stan hamı üçün bir olmuş Müqəddəs 4 çay arası idi. Bu məkan Quranda Ədimə, Tövratda Edin (Edım), İncildə Edem kimi adlandırılır. 
... Həmin 4 çaylarının dördü də, müqəddəs kitablarda yazıldığı kimi, həqiqətən də bir mənbəyə axdıqları yerdə birləşib, həmin müqəggəs ərazini tam əhatə edərək 4 bərabər hissəyə bölürlər. Bütün qədim dünya sivilizasiyalarının ulu vətəni hesab olunan bu müqəqqəs torpaqların göz önündə oldğuna baxmayaraq, hələ də həmin ərazinin axtarışı nəticəsiz qalır. Ən əsası isə odur ki, bu axtarışları davam edən elm və din alimləri həmin ərazinin Ulu Vətən yox, məhz birincidən köçəndən sonra bir növ müvəqqəti dayanacag olması barədə heç xəbərləri də yoxdur... Bu isə, öz növbəsində, aidiyyəti olan digər səbəblərdən başqa, həm də indiyə kimi dünya elminə, əsl Astartanın (Astarta – ulduzlar qapısı) harada yerləşməsinin naməlum olmasndan irəli gəlir...
Bütün sonradan yaranmış sivilizasiyalarda ( “qədim dünya sivilizasiyalarında” ) ilk ulu Astararo Astarta = “Astar + uzaq” kimi adlandırılmışdır... 
Müasir Astara ərazisində tapılan tarixi abidələrin ən qədimlərinin bir hissəsi müxtəlit tarixi dövrlərə aig olan, horizontal astronomik rəsədxanaların qalıqlarıdır. Çox güman ki, İslam dininin qəbuluna kimi bu ərazidə fəaliyyətdə olmuş daha mükəmməl rəsədxanalar sonralar dağıdılnış və izləri itirilmişdir.