13.06.2011

«Yazıçı adı ən çox Azərbaycanda dəyərini itirib»


Rasim Qaraca: «Kitabla bağlı dövlət qurumlarında konseptual islahatlar aparılmalıdır»

«Azərbaycan xalqı bəlkə cismən ayaq üstədir, ancaq mənəvi cəhətdən ölümə çox yaxınlaşıb»


Bu gün sözlə siyasilər məşğul olsa da, söz həmişə ədəbiyyat sahiblərinindir. Son aylar onlar danışır, amma gənc adlandırdığımız nəslin də mövqeyinə ehtiyac yaranıb. Artıq yaşlaşmaqda olan gənc nəslin mövqeyini Azad Yazarlar Ocağının keçmiş sədri Rasim Qaracadan öyrənməyə çalışdıq.



- Rasim bəy, Azərbaycanda kitab satışının durumunu necə qiymətləndirirsiniz?
- Təkcə kitabların tirajına nəzər salsaq, artıq mənim danışmağıma ehtiyac qalmaz. Bir neçə il əvvəl kitablar 500 tirajla nəşr olunanda çox adam bunu fəlakət kimi qəbul edirdi. İndi artıq həmin rəqəm orta hesabla 300-ə bərabərdir. Kitab satış mərkəzlərinə nəzər salın - rus dilində kitabların yanında ana dilində kitablar bir küncə sıxılmış vəziyyətdədir. Bu onu göstərir ki, Azərbaycan hələ də Rusiyanın mənəvi əsarətindədir. Azərbaycan yazıçısı və oxucusu, intelligensiyası bu kitablar kimi küncə sıxışdırılıb. Bu xalqın ziyası öləziməkdə və sönməkdədir. Azərbaycan xalqı bəlkə cismən ayaq üstədir, ancaq mənəvi cəhətdən o, ölümə çox yaxınlaşıb. Ümumən ölkəmizdə elmin, savadın, mədəniyyətin durumunu fəlakətli görürəm. Kitaba qədərki prosesdə yazıçının, alimin, jurnalistin, kitabdan sonrakı prosesdə ümumən oxucunun durumu başlı-başına buraxılıb. Kitabla bağlı dövlət qurumlarında (Milli Kitabxanada, Yazıçılar Birliyində, Mədəniyyət Nazirliyində, parlamentin Mədəniyyət komissiyasında və s.) konseptual islahatlar aparılmalıdır. Əks təqdirdə, ümumi mədəni səviyyə daha da aşağı düşəcək.
- Bəlkə oxucuların səviyyəsi baxımından öz dilimizdə nəşrlər azdır?

- Oxucuların səviyyəsi ya zəlzələdən, ya da vəlvələdən aşağı düşüb. Bu problem araşdırılmalıdır.
- Bəs siz yazarlar bu istiqamətdə hansı işləri görməli olduğunuzu bilirsinizmi? Yəni şair və yazıçıların mövcud gerçəkliyi işıqlandırmadığı haqqında qənaəti bölüşürsünüzmü?
- Bunlar biri-birini şərtləndirən məsələlərdir. Oxucu olmalıdır ki, yazıçı da olsun, həm də yaxşı əsər olmalıdır ki, oxucu oxusun. Ancaq bunların hansı birinci başlayır sualına cavab vermək çətindir. Hazırda vəziyyət elə həddədir ki, yaxşı əsər yazılsa belə, oxuyan yoxdur. Məsələn, deyə bilmərik yaxşı əsərlər yazılmır. Yaxşı əsərlər yazılır. Konkret Seymur Baycanın bu günlərdə oxunaqlı bir əsəri çapdan çıxıb, dinamik bir süjeti var, oxuduqca əlindən yerə qoymaq istəmirsən, həyəcanla sonunu maraq edirsən. Buna bənzər romanlar Rusiyada 100 min tirajlarla buraxılır. Yaxud Rafiq Tağının son hekayələri, Həmid Herisçinin yeni çapdan çıxmış kitabı oxucu marağına cavab verəcək əsərlərdir. Bu əsərlərdə mövcud gerçəklik yetərincə işıqlandırılıb. Lakin məsələ bunda deyil. Ədəbiyyat polemikaları səngiyib, bu sahənin üzərində sanki görünməz bir tabu var. Müstəqil yazıçı sözünə ölkəmizdə qəsd var, o, bilərəkdən devalvasiya edilib. Təkcə ədəbiyyat sahəsində deyil, bütün sahələrdə fərqli düşüncənin, müstəqil düşüncənin meydanı daralıb.
- Belə nəticə çıxarmaq olarmı ki, günahı həm də oxucularda görürsünüz?
- Oxucu deyəndə, onlar fərdlərdən ibarətdir və bu fərdlərin hər birinin özünə görə zövqü var. Ona görə də oxucudan danışanda, əgər belə insanlar varsa, bir adamı göz önünə gətirmirəm, oxucu müxtəlif xarakterli, tipli insanlar deməkdir. Onların hər birinə fərdi yanaşmaq lazımdır. Sosioloji sorğu keçirilməlidir, nə üçün oxumadığı və ya nə oxumaq istədiyi öyrənilməlidir. Günahı oxucuda görmürəm. Günah daha çox Təhsil, Mədəniyyət nazirliklərində, Yazıçılar Birliyində, TV şirkətlərində, dövlətin bu sahəylə bağlı qurumlarındadır.
- Bəlkə yaxşı əsər yazmaq lazımdır?
- “Yaxşı əsər” nə deməkdir, əvvəlcə gərək bunu aydınlaşdıraq. Yazıçılar elə yaxşı əsər uğrunda mübarizə aparırlar. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat ayaq üstə dayanmaqdan ötrü həmişə mübarizə aparıb. Ötən əsrin əvvəllərində radio kəşf ediləndə belə fikir vardı ki, artıq heç kim kitab oxumayacaq. Eyni vəziyyət kinematoqraf meydana çıxanda da özünü göstərdi. İndi də əlahəzrət internet, ümumiyyətlə, mütaliə anlayışını çox arxaik bir duruma gətirib. Mədəni ölkələrdə internet bumunun kitaba təsirsiz ötüşməsi üçün müəyyən proqramlar həyata keçirir, bu problemi dərindən araşdırırlar. Bizdə isə bu məsələ taleyin ixtiyarına buraxılıb. Mən də bilirəm, yaxşı əsər yazmaq lazımdır, ancaq indi bizim orta statistik oxucunun yaxşı deyəcəyi əsəri yazmaqdan ötrü nəsə qeyri-təbii bir qabiliyyətin olmalıdır.
- Siz Seymur Baycanın, Rafiq Tağının, Həmid Herisçinin adlarını çəkdiniz. Düşünmürsünüzmü ki, onların əsərlərini yalnız kiçik bir qrup oxuyur?
- Düşünürəm və başa düşürəm, ümidimi itirməyimin bahasına... Mən hesab edirəm ki, Seymurun son əsəri oxunaqlıdır. Savadı olan hər bir adam həmin əsəri oxusa, şübhəsiz, xoşuna gələcək. Çünki kitab sadə dildə yazılıb, canlı həyat hadisələriylə zəngindir. Bu əsər kütləvi rəğbət qazana bilər. Həmidin “Əli, Nino, Bakı” adlı romanı, məncə, daha hazırlıqlı oxucular tərəfindən tələb oluna bilər. 
- Siz özünüz yeni nə yazırsınız?
- Bəzi şeylər yazıram, əlbəttə.
- Amma bəzi həmkarlarınız «Rasim Qaracada məmurlaşma gedir» kimi fikirlər işlədir, sizi Anara oxşadırlar…
- Məmur «əmrdə olan» deməkdir. Mənim başımın üstündə amir yoxdur axı. Özüm də avtoritet tanıyan birisi deyiləm, heç vaxt heç kəsin qarşısında boynumu büküb (əllərimi önümdə çarpazlayaraq) dayanmamışam, yalnız özüm özümün əmrində olmuşam.
- Bu sualı ona görə sizə ünvanladım ki, 2003-cü ilin oktyabr hadisələrindən sonra «Yaquar yerişli zaman» almanaxında AYO-nun bəyanatında bundan sonra siyasətlə məşğul olmayacağı bildirilmişdi. Hansı səbəbdən belə bir qənaətə gəldiniz?
- Həmin bəyanat mövcud durumdakı yazıçı statusuna bir etiraz idi. “Azərbaycan yazıçısı hakimiyyətdə olan və olmayan hər hansı siyasi partiyanın nökəri və qulluqçusu deyil, bundan sonra o, heç bir zaman dövlətdən təltif almaq naminə həqiqətə göz yummayacaq, həqiqət təhlükəli olsa belə onu söyləməkdən çəkinməyəcək” - həmin bəyanatın bir bəndi belə idi. Belə bir açıqlama yazıçı müstəqilliyinə bir çağırış idi. Bir cəmiyyətdə yazıçı müstəqil deyilsə, bu və ya digər mənada hakimiyyətin yanındadırsa, bu çox pis göstəricidir. Bizim bəyanatla əlbəttə ki, heç nə dəyişməyib; yenə də yazıçılar parlamentdə, hakimiyyətin ön sıralarındadır. Guya eyni zamanda müstəqilliklərini qoruyub saxlayıblar, ürəklərinin dərin qatlarında öz etirazlarını da bildirirlər. Bu məsələnin içində çox guyalar var. Müstəqil yazıçı anlayışı Avropa maarifçilik dövrünün meyvəsidir. Yazıçı cəmiyyətə təsir edən bir fiqur kimi oyanış dövrünün məhsuludur. Məsələn, Erasmus haqqında deyirlər ki, yazıçı adının mötəbərlik qazanmasında ilk dəfə bilavasitə onun rolu olub. Bu adamdan sonra yazıçılıq sənəti prestijli sayılmağa başlayıb. Dünya üzündə isə ən çox bizim ölkədə yazıçı adı dəyərini itirib.
- Bəs bu gün vəziyyət necədir?
- Müstəqil düşüncəli yazarları Azad Yazarlar Ocağı sıralarında görə bilərsiniz. 1501 üzvü olan Yazıçılar Birliyində müstəqil düşüncəli yazıçıya rast gəlinməz. Bu ola da bilməz, çünki dövlətdən təltif alan və ya almaqdan ötrü növbə gözləyən yazıçı müstəqil sayıla bilməz. Hindistanlı filosof İnayət Xanın bir cümləsini sitat gətirmək istəyirəm: «İnsanı qanadlandıran iki şey vardır - azadlıq və təmənnasızlıq». Sözün təsiri o zaman olur ki, o, sənin iradəndən və azadlıq düşüncələrindən qaynaqlanır.
- Məlum bəyanatınız da azadlıq düşüncələrindən qaynaqlanmışdı?
- Bütün sahələrdə, nəhayət, köhnə dövrün sona çatdığı şərti zaman nöqtəsinin göstərilməsi zəruridir. Yoxsa bütün siyasi-ictimai dəyişmələrin nə üçün baş verdiyinin bir mənası olmazdı. Biz öz bəyanatımızla yazıçılar qarşısında belə bir zaman ayrıcını elan etdik. Bəyanat, əlbəttə, çox şeyi dəyişmir, ancaq nəzəri cəhətdən bu lazımdır.
- Məgər 2003-cü ilə qədər siyasətlə məşğul olmurdunuz?
- Siyasətlə məşğul olmamaq imkan xaricindədir. 40 qəpik verib qəzet almağın özü siyasi bir aksiyadır. Lakin yazıçının vəzifəsi başqadır, necə olursa-olsun, öz səsini satmamalıdır.
- Rasim bəy, bəs ölkədəki problemlərə münasibət bildirmək borcunuz?
- Mən hesab etmirəm ki, problemlərə münasibət bildirməklə insan öz borcunu bitirmiş olsun. Əməli fəaliyyət önəmlidir. Belə bir deyim var: qaranlığa münasibət bildirməkdənsə, bir şam yandırmaq daha yaxşıdır. Deyə bilərsizmi «Alatoran» jurnalının buraxılması dolayısı ilə problemlərə qarşı deyil, ən azından ədəbiyyat sahəsində? Mən «münasibət bildirməkdə» özümü borclu saymıram, bizimki münasibət bildirməkdən keçib, durumumuz mənə görə daha fəcidir... İnsanı iş, zəhmət xilas edəcək - mən buna inanıram.
- Məgər «60-cılar»la toqquşmanız bir siyasət deyildimi?

- Ola bilsin, siyasət idi, mən bunu ölçə bilmərəm. Hər halda, toqquşma xatirinə bir toqquşma deyildi. «60-cılar» ədəbiyyat təkəli (inhisarı) yaratmaq istəyirdilər, təqribən 15 il ərzində Anar başda olmaqla yeni gələnlərin yaradıcılıq təşəbbüsünü boğmağı bacardılar, lakin 2001-ci ildən etibarən bu mümkün olmadı. Azad Yazarlar Ocağı timsalında onlar ciddi maneəyə rast gəldilər və nəticədə demək olar, mənəvi iflasa uğradılar. Tarixi baxımdan yanaşsanız, bəli, bunun siyasi bir anlamı var idi. Sovet ideologiya maşını olan Yazıçılar İttifaqı müstəqilliyimizin yalnız 10-cu ilində neytrallaşdırılırdı. Bəlkə də siyasi partiyaların eləmədiyini biz elədik. Ən azı məlum adamlar ifşa olundu, müstəqil düşüncəli bir qrup gənc yazıçı yetişdi ki, bu günün əsərlərini yaradan onlardır.
- Bəlkə sizin addımlarınız hakimiyyətdə kiməsə lazım idi?
- Fala baxmaq istəmirəm. Bunlar spontan olan hadisələr idi.
- Ona görə bu sualı verdim ki, Anarın özünü də hakimiyyətdə sevməyənlər var…
- Bu məni maraqlandırmır. Hər halda, indiki hakimiyyət Anarı vursa belə o, pozitiv bir fiqura çevrilmir. Bu adamın adını çox çəkirsiniz, böyük ədəbiyyat baxımından ona qiymət versəniz, inanıram düşüncələrinizi çox da məşğul etməyəcək. Anar, Elçin, Əkrəm - sosializm romantikasının efemer nümayəndələridir. Dünya çapında bunların dəyəri belədir. Seymur Baycanın bir romanında olan həyat gerçəkliyi bu üç yazıçının bütün əsərlərində yoxdur. Bu adamlar yaradıcılıq mübahisəsini sıfırlaşdırıb və ədəbiyyat aliçiliyinə çox böyük ziyanlar vurublar. Yaxşı olar ki, onlar haqqında danışmayaq.
- «60-cılar»la mübarizə bitdi, yoxsa davam edir?
- «60-cılar»la məsələ həll olundu. Artıq bundan sonrakı ədəbiyyatda sərbəst üfüq var, «60-cılar» isə unuduldu və tarixə qovuşdu. Canlı olsalar da, onlar artıq tarixdirlər. Get-gedə tarix səhifəsində də onların yeri daralacaq və tamamilə silinib yox olacaqlar.
- Bəs Siz özünüz ədəbiyyat tarixində qalacaqsınızmı?
- Mən öz missiyamı tamamlayıb çəkiləcəm. Bu missiya mənim şəxsi iradəmdən qaynaqlanır. Ədəbiyyat tarixində qalmaq məsələsinə isə soyuqqanlı baxıram. Olmaya da bilər, ancaq bunun əksi də istisna deyil. 
- Rusiyalı yazıçıları - Pelevini, Sorokini Azərbaycana sizlər tanıtdınız. Bəs özünüz necə, Rusiyada yaşadığınız illərdə bu ölkənin ədəbi ictimaiyyəti ilə təmas yarada bilməzdinizmi?
- Təəssüf ki, arzum olsa da, imkanlarım buna uyğun deyildi. Həm də mən Moskvanın mərkəzində deyildim, bir az kənarda idim. Amma cəhd edirdim, özümün tanıdığım, görüşdüyüm adamlar vardı. Açığı, Moskvada olduğum illərdə ezoterik ədəbiyyata aludə olmuşdum, həyatın mənasını tapmağa çalışırdım. Daha sonra Rusiyanın ucqarlarına köçdüyümə görə belə imkanlarım olmayıb.
- Bəs rus ədiblərinin Rusiyada açdığı cığırı AYO Azərbaycanda edə bildimi?
- Bilirsiniz biz özümüzü onlara bənzədib nəsə etməmişik. Sadəcə, bacardığımızı etmişik. Əlbəttə, çox az iş görülüb, ancaq nələrəsə can atılıb, gücümüzün yetdiyi qədər.


Natiq CAVADLI

Комментариев нет:

Отправить комментарий