İlahə Ucaruhun tərcümələri
Bertran Rassel
Bertran Rassel
Ənənəvi
dinin iflası, kilisə müdafiəçilərinin
göz yaşlarına, köhnə fikirlərdə isə yalnız xurafat və mövhumat görənlərin sevincinə
səbəb
olan şəksiz bir hadisə kimi ortaya çıxdı. Lakin doqmaların ortadan
qaldırılması dinin həyatdaki yerini hələ müəyyən etmir.
Hesab olunduğu kimi, doqmalar özü-özluyundə
deyil, düşüncələri istiqamətləndirdiklərinə, dünyaya müəyyən münasibət
formalaşdırdıqlarına, həmçinin sonlu «mən»in bəsitliyindən, istəklərin və
gündəlik qayğıların buxovundan azad
olan bütöv həyatın yönləndirilməsinə imkan yaratdıqlarına görə lazım idilər.
Lakin belə həyat ehkamlarsız (doqmalarsız) da mümkündür və bunu keçmiş dinlərə inamını itirənlərin
laqeydliyi də ləğv edə bilməz.
Dindən ilham alan əməllər böyük məqsədlərə yönəlibdir, lakin bu əməllərin zəruriliyi açıq-aydın dərk edilməməkdə idi. Əməllərin arxasında dayanan məsləklər çox dərin və instinktivdir, lakin həyatlarını bunların üzərində quranlar bu məsləklər haqqında əksər hallarda heç nə bilmir. Ola bilsin ki, din—məslək yox, hisslər üzərində qurulur. Bu hisslər inam sahəsinə daxil olarkən, xeyir və şər barədə mülahizələr yarada bilər; axı hiss, intellektin köməyinə gəlmədən də fəaliyyətdə həlledici rol oynamağa qadirdir. Demək olar ki, dinin mahiyyəti—məhdudiyyətlərdən azad olmaq, insanları fani arzu və cılız düşüncələr məhbəsindən xilas edən bütöv həyata can atmaqdadır. Lakin əsil azadlıq gətirən din, yalnız ehkam (doqma) buxovlarından imtina edən dindir. Çünki insan təbiətinə zidd olan ehkamlar son nəticədə qandala çevrilir.
Dindən ilham alan əməllər böyük məqsədlərə yönəlibdir, lakin bu əməllərin zəruriliyi açıq-aydın dərk edilməməkdə idi. Əməllərin arxasında dayanan məsləklər çox dərin və instinktivdir, lakin həyatlarını bunların üzərində quranlar bu məsləklər haqqında əksər hallarda heç nə bilmir. Ola bilsin ki, din—məslək yox, hisslər üzərində qurulur. Bu hisslər inam sahəsinə daxil olarkən, xeyir və şər barədə mülahizələr yarada bilər; axı hiss, intellektin köməyinə gəlmədən də fəaliyyətdə həlledici rol oynamağa qadirdir. Demək olar ki, dinin mahiyyəti—məhdudiyyətlərdən azad olmaq, insanları fani arzu və cılız düşüncələr məhbəsindən xilas edən bütöv həyata can atmaqdadır. Lakin əsil azadlıq gətirən din, yalnız ehkam (doqma) buxovlarından imtina edən dindir. Çünki insan təbiətinə zidd olan ehkamlar son nəticədə qandala çevrilir.
Insan qəlbi allah və heyvanın özünəməxsus qatışığı olmaqla, iki başlanğıcın
mübarizə arenasıdır: biri qismən, bəsit,
xudbin olan, digəri isə ümumi, sonsuz və təmənnasız, qərəzsiz olandır. Insan və heyvanda eynilik təşkil
edən sonlu həyat cismə bağlıdır və dünyaya «burada» və «indi» mövqeyindən
baxır. Öz «mən»inə xidmətə əsaslanan
sevgi və nifrət sonlu həyata məxsusdur. Kişi və
qadın, valideyin və övlad sevgisi
instinkt çərçivəsinə tabe olmaqdan əl çəkəndə
sonsuz olur. Düşmənlərə
nifrət, müttəfiqlərə rəğbət hisslərini
adamlar digər sürü heyvanlarla
paylaşmaqdadır; onlar Kainatın yerləşdiyini
bir mərkəzin,
bir mübarizə aparan «mən»in ətrafında
zənn edirlər.
Bizi digərlərindən və Kainatdan ayıran nə varsa sonlu həyatda da
var; başqalarında ola bilməyən fikir və
arzuları, bütün yanlışlıqları və səhvləri,
düşmənçiliyə gətirib çıxaran bütün
ambisiyaları o (sonlu həyat) yaradır.
Həyatımızın sonsuz
hissəsi dünyaya xüsusi nəzərlə baxmır: onun işığı, tutqun səmadakı günəş
şəfəqinə bənzəyir. Onun üçün keçmiş əsrlər və uzaq məkanlar
yanımızda bu gün mövcud olan bir əşya
kimi realdır. Fikir sahəsində o, duyğu həyatından
yüksəyə
qalxır, bütün insanlar üçün ümumi və
aydın olanın axtarışındadır. Arzu və
iradə sahəsində o, «mənim»
və ya «sənin»
xeyrinə yox, ümumi səadətə yönəlibdir;
hisslər sahəsində məhəbbəti yalnız özünə
arzulayanlara deyil, hər kəsə
verir. Sonlu həyatdan fərqli olaraq o, təmənnasızdır (qərəzsizdir);
və bu təmənnasızlıq (qərəzsizlik)
təfəkkürdə həqiqətə, əməldə ədalətə və hissdə
isə ümumi sevgiyə gətirib çıxarır. Insan və heyvanda eynilik təşkil edən təbiətdən fərqli
olaraq, sonsuz həyat bütün
mövcudat və mahiyyət universumunu bütövlükdə maneəsiz
əhatə
edir. Sonsuz həyatda heç bir şəxsi məqam
yoxdur, onun fikir və istəkləri
hamıya ümumi ola bilər; çünki onlar
«burada», «indi» və «mən»in müstəsnalığından
asılı deyillər. Beləliklə,
sonsuz başlanğıc dünyanın birlik prinsipidir, sonlu başlanğıc isə onu bölən
prinsipdir. Bir adamın sonsuz təbiəti və
digər adamın sonsuz təbiəti
arasında ciddi münaqişə yarana bilməz: onların təcəssümü qeyri-kamil olsa da, onlar
bir-birini tamamlayır. Başqa-başqa adamların sonsuz təbiətlərinin müxtəlifliyi
təsadüfidir və bütün insanlardaki sonsuz olan, ümumi təbiəti təşkil edər.
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək
mümkündür ki, müxtəlif adamlara məxsus olan bütün sonsuz təbiətlərin ittifaqı mövcuddur, sonlu təbiətlərin ittifaqı isə
yoxdur. Içimizdəki sonsuz olan artdıqca,
biz də bütöv ümumi, hər birimizdəki
sonsuzu çulğalayan təbiətin həyatıyla
daha dolğun yaşamağa başlayırıq.
Özünü müdafiə istəyi ilə
hərəkət edən
sonlu «mən», təbiətimizin sonsuz hissəsi ətrafında
məhbəs
divarları ucaldar və onu sonsuzun
varlığını təşkil edən azad bütöv həyatdan
qorumağa çalışar. Sonlu «mən» hakimliyə yönəlib:
o, dünyanı, «burada» və «indi»dən gələn ümumi mərkəzli çevrələr kimi, özünü isə arzu olunan cənnətin allahı kimi görür. Ümumi ruh bu baxışa
gülər, lakin sonlu «mən» öz arzusunu həyata keçirmək və zəhlətökən
tənqidçidən
yaxa qurtarmaq ümidini itirmir. Əksər adamlar üçün sonlu «mən» əbədi olaraq ümumi ruhun məhbəs
gözətçisi olaraq qalır; başqaları özü
üçün buradan hərdən və qısa müddətli olaraq qaçma imkanı yaradır. Məhbəs
divarlarını tamamilə uçurmağa və ümumi ruhu daima azad etməyə çox
az adam nail olar. Məhbəsdən
qaçış, həyatın ayrı-ayrı məqamlarına və
fikirlərinə
bambaşqa, ali dünyadan işıq kimi özünə
yol tapıb gələn bir sonsuzluq gətirər. Düşmənçilik
arasında gözlənilməz gözəllik,
düşünməyən
sevgi və ya yarpaqlar arasında gecə küləyinin
səsi, bunların hamısı bizə münaqişə
və gərəksiz fani qayğılardan azad, qorxusuz, rahat həyatın mümkünlüyündən xəbər verə
bilər. Sonsuz olanlar haqda bilgilər, sözsüz ki, adi həyatın ən ətraflı biliklərindən də
daha dərinə kök salır. Bu görüntüylə
aşıb-daşan həyat mübarizədən
azaddır, bu — bütöv olanla harmonik bir həyatdır,
yəni sonlu «mən»in instinktiv istəklərindən
ucaldılan məhbəs divarlarından kənara
çıxan həyatdır.
Dində o mühüm olanın
mənbəyi
məhz qəfil
müdriklik hissidir. Mistisizm bu hissi adi inanclarımızdan daha dərin, həqiqi
və bütöv dünya ilə görüş kimi izah edir. O, nazik pərdə arxasından ilahi əzəməti görür, bir qayda olaraq tutqun, lakin hərdən
son dərəcə heyrətamiz
parlaq görür. Mistisizm, gündəlik həyatımızdaki hər
cür şəri kölgə, illüziya, boşluq sayır. Şərin
arxasında parlaq dünya görənlərin nəzərində
isə bu illüziya, kölgə və
boşluq yox olur. Lakin bununla da mistisizm güvəndiyi
öz təcrübələrinin dəyərini azaltmış olur. Duyduğumuz sonsuzluğu, adətən
sonlu görünənlərdən fərqli olan yeni obyektləri qavramaqla izah edə
bilmərik. Çox ehtimal ki, bu, həmin obyektlərə qeyri-şəxsi,sevgi
dolu, geniş baxışla izah edilir. Kor təbii
məqsədlərimizə
çatmaq üçün hər şeyə ve hadisəyə vasitə
kimi baxmaqla sonsuzluq izah ediməz. Gözəllik və
sükünət hansısa bir axirətdə
deyil, gerçək, gündəlik həyatda,
hadisə və
fəaliyyətlərin lap içindədir.
Lakin bu, ümumi ruhun gözünü dikdiyi gündəlik
həyatdır, bu, ümumi ruhla ilhamlanan fəaliyyət
və hadisələrdir. Şər
və ötərilik
illüziya deyil, sadəcə ümumi ruh, qeyri-kamilliyi özündə maneə
saymayan bir sevgi aşkarlayır və dünyanı
özünə məxsus
olan seyrin birliyi ilə sülhə, yekdilliyə
çağırır.
Sonlu «mən»in həyatından sonsuz bütöv həyata keçid, mütləq özünü həsretmə tələb edir. Bu zaman şəxsi iradə qeybə çəkilir
və ürək
özünü Kainatın tam tabeliyində hiss
edir. Hərdən
elə olur ki, hansısa bir şəxsi səadət naminə
aparılan qızğın mübarizədən sonra gizli və
ya zahiri ehtiyac duyulur, bütün istəklərimizi özünə
hopduran bu mübarizədən imtina hissi ortaya çıxır. Heç bir başqa
istək olmayan yerdə iradədən çəkinmə ehtimalı bir hal kimi meydana gəlir. O zaman ruh artıq özünü dünyaya zorla qəbul etdirmək
istəmir və
eyni zaman da hər hansı bir təsirə
açıq olur. Məhz belə məqamda
ilk dəfə
olaraq özü ilə bərabər ümumi sevgi və səcdə gətirən seyredici baxış yaranır. Ümumi səcdədən fərəh yaranır, ümumi sevgidən isə
yeni istək. Bu zaman bizim sonsuz təbiətimizdən yoğrulan iradənin
yönəldiyi ümumi səadət axtarışı doğulur.
Beləliklə,
sonlu «mən»in ölümünə bənzər özünüinkar yolu ilə yeni səadət və
böyük ümidlərlə dolu daha geniş baxışlı yeni həyat
yaranır.
Sonsuz həyat inancını
və halını yaradan özünüinkar əməlinə qərar
vermək bəzi
adamlar üçün o qədər də çətin deyil. Çünki onlar hər şeyi bilən
Tanrıya inanır və Ona itaəti bir borc, görəv olaraq düşündüklərinə görə
o mütləq varlığa tapınırlar. Lakin
mahiyyət etibarı ilə özünüinkar Tanrıya olan bu inamla bağlı
deyil. Düzdür, bütün keçmiş dinlər bu və ya digər
dərəcədə bir
növ varlığın təbiətini və məqsədlərini şərh
edən ehkamlardan (doqmalardan) asılı
olmuşlar. Bu doqmalar isə o zamanlar bir
növ nəzəriyyə kimi qəbul
olunurdu. Ənənəvi dinin dağılması hər bütün doqmatik dinlərə şübhəylə
yanaşma baxışını yaratmışdır. Bu dağılma, təbiətləri
etibarilə dindar və mənəvi baxımdan sağlıqlı olan bir çoxları üçün
dini gözdən saldı. Buna görə də keçmişin
inanclarını qəbul etməyənlər və
bununla da dini dünyagörüşünün ehkamsız mümkün olmadığını sananlar həyatda sonsuz olanı itirir, düşüncələri
isə yalnız gündəlik həyatın qayğıları ilə məhdudlaşır.
Onlar həyat bütövlüyü hissini itirir,
izahi mümkünsüz olan mərhəmət və bəşəriyyətə yararlı olma duyğusundan məhrum qalırlar. Onlar bütüncül (hər şeyi ehtiva edən) baxışın görüb seçdiyi əzəmətli
gözəlliyi görmürlər. Onlar görmürlər ki, məhəbbət, insanla kainatin vəhdətdə olduğu fərqli
bir dünyaya yol açır. Bu səbəbdən də onların dünyagörüşləri kasad, həyatları isə cılız olur. Düzgün hərəkət etmək
amacı ilə onlar təmiz əxlaq qaydalarına üz
tutur, lakin sonsuzluğa susamışlar üçün təmiz
əxlaqın motivləri, amilləri şübhəsiz ki, kifayət
etmir. Buna görə də intellektual səmimiyyətin qəbul
etmədiyi ehkamlardan asılı olmayan dinin
qorunub-saxlanılması ümdə məsələdir.
Xristianlığın bəzi
prinsiplərinin mühafizəsi arzu olunandır: bunlar bunlar, səcdə,
itaət və
sevgidir. Bu dində səcdə
Tanrıya edilir. İtaət, qaçılnılmaz olan
Tanrı iradəsinin qarşısında təslim olmaqdır. Sevgi isə öz yaxınlarına, düşmənlərinə və ümumiyyətlə hər kəsə insani münasibət
göstərməkdir.
Xristianlığın təbliğ etdiyi ümumi
və eyni zamanda əsil olmaq istəyən hər
bir sevgi yəqin ki, qeyri-müəyyən
bir şəkildə
itaət və
səcdədən asılıdır. Bunlar isə xristianlıqda aldıqları formaya görə öz növbələrində
Tanrıya inamdan irəli gəlir. Ona görə
də bu inam bəzilərini qane etmədiyi üçün qəbuledilməz olar. Yəqin
ki, ali səadət və ali qüvvənin birlikdə
olmasına inamımız itəndə səcdədə də nələr isə
itirilir. Lakin bir çox elementləri
qorumaq mümkündür və əsl dini-mənəvi həyat
üçün bu, görünür ki, yetərlidir. Tanrıya
inam olmayanda itaət də çətinləşir. Çünki dünyada açıq-aydın şər olaraq görünən
bir hadisənin əslində xeyirdən ibarət
olmasına əminlik əsassızdır, lakin bu mümkündür. Buna nail olanda isə böyük əziyyətləri ötüb
keçərək,
dərk edilən
itaət hər
hansı bir xristian itaətindən daha nəcib,
dərin və
təsiredici olur. Ona görə də
ehkamların (doqmaların) buxovlarından azad edilmiş din bir çox vəziyyətlərdə
ideallarımızın gec-tez gerçəkləşəcəyini inandıran doqmatik və ənənəvi
dinlə müqayisədə daha möhtəşəm və mənəvi ola bilər...
Səcdəni təyin
etmək asan deyil, çünki insanın dəyişməsi
və inkişafı ilə səcdə də
daha inkişaf etmiş və dəyişmişdir. Inkişaf etməmiş dinlərdə səcdənin səbəbi yalnız qorxu ilə izah edilə bilər. Güclü olan hər
şeyə səcdə edirdilər.
Bu element (gücə səcdə)
əksər
hallarda güc qarşısında yaranan qorxu və
ehtiramdan törəyən Tanrıya səcdədə də mövcuddur. Ancaq sonralar qorxunun yerini tədricən
artan məhəbbət tutur və
gəlişmiş ibadətdə
qorxu tamamilə yoxa çıxır. Qorxuya üstün
gəldikdə,
seyretmə sevinci ortaya çıxır. Lakin
səcdə
yalnız sevinc deyil, bunun yanında həmçinin
çətin müəyyənləşdirilən ehtiram və sirrduyğusu da olmalıdır. Bu üç amil, güman ki,
səcdənin
istənilən
ali formaları üçün mühümdür.
Iki tür səcdə mövcuddur: 1- Obyektinin (səcdə
edilənin) xeyirxah olmasını tələb edən seçici səcdə, 2- xeyir və
ya şərdən
asılı olmayan hər bir mövcud reallığa təmənnasız
(qərəzsiz)
səcdə.
Bunları fərqləndirmək lazımdır. Eyni
zamanda bu aşağıdaki qavramları da ayırmaq və
aydınlatmaq lazımdır: yalnız gerçək
obyektlərə
səcdə
bir də ideallar aləminə məxsus olanlara səcdə. Bunları gerçəkliyə və
ideala səcdə adlandırmaq mümkündür. Bunlar Tanrıya səcdədə birləşir,
çünki Tanrı gerçəklikdə mövcuddur və
ideal olanı tam olaraq təcəssüm edir. edir. edir.
Tanrıya səcdə seçicidir, çünki nəzərdə Tanrı mərhəməti
tutulur. Böyük insanlara və ya böyük əməllərə,
ümumiyyətlə
müəyyən
müstəsnaslığa sahib olan və bizdə
heyrət doğuran hər şeyə də səcdə bu şəkildə seçicidir. Bu tür səcdə əksər
gerçəklikdə
olana aid ola bilsə də bütöv kainata qarşı dini münasibət yaratmır. Yalnız qadir yaradıcı Tanrıya və hər
şeyə təsir
buraxan panteistik birliyə iman gətirənlərdə
Varlığa dini münasibət yaranır. Belə inama sahib olmayanlar üçün isə seçici səcdə öz əsil
obyektini yalnız seyretmədə yaradılan ideal səadətdə tapır. Dini həyat üçün ideal səadət ümumiyyətlə vacibdir, çünki o əməlləri əsaslandırır
və ümumi sevginin duyduğu ümumi səadət cəhdinə
məzmun verir. Ideal səadəti
tanımadan və ona səcdə
etmədən
insan sevgisi kor olur; o, sevdikləri
adamlar üçün xoşbəxtliyin harada
axtarılmasını bilmir. Gerçək dünyada
xeyirin hər tür təcəssümü, ən azından qısalığına görə, qeyri-kamildir. Kamilliyə olan ehtiyacımızı yalnız ideal səadət
tamamilə təmin
edə bilər.
Yalnız bu, hakimiyyətə tabe olma və
istəyin imkana qurban verilməsini tələb etmir; yalnız bu, təfəkkürü faktlar
qarşısında qul kimi əyilməyə məcbur etmir. Ideal səadətin obrazı,
dünyanın bizə verdiyi yaratmaq imkanı qədər səadət
fraqmentlərinin fəal axtarışına sonsuz perspektivlər
açır. Lakin ideal səadətə səcdə,
kamilliyin seyrindən doğan fərəh gətirərkən, gerçək
aləmin qeyri-kamilliyi səbəbindən özü ilə
ağrı-acılar da gətirir. Ancaq ideal səadətə səcdə edilərsə, insanda sanki düşmən qüvvələrin arasında yaşanan tənhalıq hissi baş qaldırar. Ona görə
də dini əmələ
ehtiyac olmasına rəğmən bu növ səcdə özü-özlüyündə
kifayət etmir. Bu səcdə
seyr aləmindən əl çəkməyə və —
uğura ümid az olsa da — xeyiri burada, gerçək
dünyada, yer üzündə yaratmağa məcbur edən
birlik hissini yaratmır.
Bunun üçün mövcud olana səcdə etmək
lazımdır. Tanrıya inam varsa bu tür səcdə seçici ola bilər,
çünki Tanrı mövcuddur və büsbütün
xeyirdir. Tanrıya inam yoxdursa, belə səcdəni
böyük insanlara və böyük nailiyyətlərə etmək
olar, lakin bu hər zaman çətindir. Ona görə ki, bu obyektlər
qeyri-kamil və nadirdir. Hər mövcud olana səcdə seçici olmamalı və səcdə olunanın xeyirxah xasiyyətli olması haqda fikir daşımamalı; o təbii və
qərəzsiz
hiss olmalidir. Mövcud olanlarda sirr, sevinc və bunlarla birgə hər canlıya qarşı sevgi arayıb tapan seyretmə qabiliyyəti
bu cür səcdəyə imkan yaradır. Hər zaman hesab edilirdi ki, qərəzsiz
(təmənnasız)
səcdə
Tanrıya inama əsaslanır, çünki bu tür səcdə
bütün mövcud olanın xeyir xasiyyətli
olması fikrini özündə cəmləşdiribdir.
Əslində
isə o ümumiyyətlə heç bir fikiri nəzərdə tutmur və
buna görə də ehkamlardan asılı və
yanlış ola bilməz. Bu səcdənin
ideal səadətlə ilişkisi bizə
gerçək dünya haqqında rəylərdən asılı olmayan inam verir. Sonuç etibarı ilə bu da ənənəvi
dinin prinsiplərini şübhə altına alan möhkəm və tutarlı dəlillər
ortaya qoyur. qoyur.
Beləliklə din iki müxtəlif
səcdə
növlərinin birləşməsi nəticəsidir:
səadətə yönələn seçici səcdə (çünki o xeyirdir) və bütün mövcudluğa yönələn təmənnasız (qərəzsiz) səcdə. Bunlardan birincisi teizmin, ikincisi isə panteizmin mənbəyidir, lakin nə
birincidə, nə də ikincidə inam onu törədən səcdənin labüd nəticəsi deyil. Seçici inamın obyekti ümumdünyaya məxsus olan ideal xeyirdir. Insanlar ümumini
unudub belə güman etdilər ki, ideal səadət varlığı yoxdur, O, gerçək dünyaya məxsus
deyil və buna görə də səcdə obyekti
kimi xidmət edə bilməz. Onlar Tanrıya
inam olmayan yerdə səcdənin
də olmadığını düşündülər. Ancaq dünyanın ümumi tədqiqi göstərir
ki, bu, belə deyil: səcdə
obyektinin mövcudluğu mütləq şərt deyil; eyni zamanda səcdə
obyektinin daha mükəmməlliyini arzu etmək də çox vacibdir.
Təmənnasız
səcdənin
obyekti bütün mövcud olandır; belə halda
obyektin mövcudluğunu bilsək də, onun xeyir və
ya şər olmağı naməlumdur. Lakin arzu səcdə üçün olduqca vacibdir ki, o, mümkün qədər
daha da yaxşı olsun. Panteizm, təmənnasız səcdənin seyredici fərəhindən
və sonuncunun Kainata baxışlarının vəhdətindən irəli
gələrək yanlış hesab edirdi ki, bu cür səcdə
xeyirxahlığa inamı və Kainatın birliyini
güman edir. Təmənnasız səcdə üçün bu inam Tanrıya olan seçici səcdə qədər
lazımdır. Hər iki səcdə
yan-yana mövcuddur və ehkamlara ehtiyac
duymurlar: birinə obyektin olması yox, mərhəmət gərəkdir; digərinə isə mərhəmət yox, obyektin mövcudluğu lazımdır .
Itaət. Şərin və
qeyri-kamil xeyirin çox olduğu dünyada heç bir gerçək din ruha arzulanan rahatlığı vermir və onu hərəkət
etmək zərurətindən
azad etmir, lakin o (din), dəf etməyə
gücümüz çatmayan şər qarşısında
itaət ruhi sakitlik verə bilər.
Xristianlıq inanır ki, mövcud olan şər
Tanrının iradəsinə uyğun olduğundan, əslində şər
ola bilməz. Amma bu nöqteyi nəzər
xeyir və şər
kriteriyalarımızı dəyişməyi tələb edir, axı yanlış rəylərə əsaslanmayan
hər bir baxışa görə mövcud olanın əksəriyyəti
şərdir. Bundan əlavə,
məntiqi surətdə sona çatdırılan belə inam əməli səbəbsiz qoyur, çünki itaət üçün təklif edilən özül (yəni
«həyatda baş verənlərin hamısı yaxşılığa
doğrudur» fikri) yaxşılığa atılan cəhdlərimizi mənasız,
artıq edir. Lakin bu nəticədən
qaçmaq istərkən Tanrı qüdrətini və iltifatını məhdudlaşdırırıq,
itaət öz bünövrəsini itirir, çünki baş verənlər Tanrının razılığı ilə olmaya da bilər, o, hətta, Tanrı iradəsinin
əksinə
xeyir olmaya da bilər. Bu səbəbdən xristianlıq çox zaman itaətə
uğurlu imkan yaratsa da və fəaliyyətə dini səbəb, əsas
versə də,
onun bu «uğurları» əslində düşüncələrdə
qatma-qarışığın nəticəsidsr; insanlar aydın görməyə
başlayarkən, bu dolaşıqlıq açılır.
Həll edəcəyimiz
problem xristianlıq qarşısında duran problemlərdən xeyli çətindir.
Qaçılmaz olanın xeyir və ya şər olmasının mühakiməsindən çəkinərək, qarşısında təvazö
etməyi, itaəti öyrənməliyik: xristianların “allah deyən olsun” kəlməsini söyləməyə
vadar edən hissdən özümüzü saxlamalı və
eyni zamanda hadisənin şər də
ola biləcəyini
etiraf etməliyik.
Hansı dinə qulluq
edib-etməməyimizdən asılı olmayaraq itaət daim yüksək əxlaqi intizam tələb edir. Lakin din, bu nizama riayətə kömək göstərir
və onun tərəfindən
törədilən
ağrıya haqq qazandırır. Iki müxtəlif,
lakin bir biri ilə əlaqədə olan itaət
növləri var: biri şəxsi iztirablarımızın qarşısında, digəri dünyada mövcud olan fundamental şər qarşısında. Şəxsi
iztirablar qarşısındaki itaət təmənnasız
(qərəzsiz)
iradənin yaranmasına gətirib çıxardan tabeçilik məqamında baş verir. Şəxsi həyat bütün düşüncə və
istəklərimizi
özünə çəkəndə əzabçəkən üçün çıxışsız məhbəsə çevrildiyindən insan tabeolma məcburriyətində
qalır. Itaətkarlıq, fikirləri azad edir və
iradəni əvvəllər
gündəlik istənilən şəxsi mənfəətlər
arxasında gizli qalmış yeni məqsədlərə yönəldir.
Onda yüksək seyretmə və
ümumi sevgi bizi həyatımızdan utanmağa
vadar edir, iradə isə qaçınılmaz olan hadisəyə qarşı qəti etirazdan geri çəkilir və göründüyü kimi
bir qədər
müyəssər,
daha ümumi xeyirə yönəlir. Beləliklə şəxsi
iztirablar qarşısında itaət, ümumi sevgi
və qərəzsiz iradə
üçün vacib amillərdəndir. Itaət
pis olanı yaxşı saymaq deyil: itaət,
əzabdan, hiddətdən və əbədi peşmançılıqdan azad olmaqdadır. Ümumi
sevgimiz güclü olsa, kimlərinsə tərəfindən
zərbə
dəyəndə, qəzəb və
hiddət hisslərini yaşamarıq. Seyredici azadlığa çıxmaq arzusu olan yerdə əbədi peşmançılığa yer yoxdur. Seyretmə hissinə
adət edən
şəxs həyatda
ona azadlıq verən fikirlərdən
uzun müddətə yayılmasına imkan verməz.
Çünki belə fikirlərin olmadığı zaman o, sonsuzu sonluya bağlayan bir
cılızlıq və nalayiqlik hiss edəcək.
Belə seyretmə və ümumi sevgi, şəxsi fəlakətlər
qarşısında itaət yaradır.
Lakin qəti etiraz itaətə
yox, Kainata qarşı Prometey hiddətinə gətirib
çıxarda bilər. Seyretmə, əzablarımıza
ümumi xarakter verə bilər; o, ağrı-acılarla dolu (elə güclü bir ağrı ki, şüurun dünyadan yoxa
çıxması bu ağrıya dözməkdən daha asan olar) həyatın faciəviliyini göstərər.
Sonuncunun zəruriliyinin sübutu mümkün
olmasa da arzu olunmasını da inkar etmək
mümkün deyil. Ancaq hətta bunu da itaətlə
uyğunlaşdırmaq mümkündür. Xeyiri gözəgörünməz və
ya seçilməsini çətinləşdirən qeyz və
şərə
aludəolma itaətlə uyuşmur. Heç kəsin məsuliyyət daşımadığı şərə hiddətlənmənin
mənası yoxdur; Kainatın fundamental şərinə
qarşı hiddətlənənlər Allaha, İblisə
və ya insanın simasında taleyə hiddətlənirlər.
Anlayanda ki, fundamental şər
materiyanın kortəbii hərəkətinin yekunu və
şüursuz qüvvələrin ( və buna görə də
özü-özlüyündə nə yaxşı, nə də pis olmayan) büsbütün zəruri nəticəsidir, o zaman hiddət, Gellespontu qamçılamağı əmr
verən Kserks* kimi
absurddur. Beləliklə baş verənlərin zəruriliyini
dərketmə
bizi hiddətdən xilas edir. Lakin yalnız bu, şərə həsr olunmadan qurtarmır. Ehtimal ki, mövcud
olan cisimlərdən bəziləri yaxşı, bəziləri pisdir və
xeyirin ya da şərin əksəriyyət təşkil
etməsini bilmək qeyri-mümkündür. Hər
bir əməldə xeyir və
şərin nə
olduğunu başa düşməliyik: iradəmizdən
asılı olan hər şeydə xeyir və
şər məsələsiylə hesablaşmalıyıq. Lakin hökmümüzün
hüdudlarından kənarda olanlara dair
xeyir və şər
məsələləri
teizm və optimizmin diskussiyalarında
verilən fundamental dini əhəmiyyətə
malik deyil (düzdür, hər bilik kimi
bunun da haqqında məlumat yığmağa cəhd etməyə dəyər). Xeyir və
şər dualizmini həddindən artıq
vurğulayanda o, təmənnasız seyretməyə, ümumi sevgi və
səcdəyə mane olur. Insani hərəkətlərə dəxli
olmayanlara xeyir və şər adı verməkdə bir bəsitlik
və həddindən artıq insanilik var. Beləliklə
seyretmənin təmənnasızlığı, ümumi sevgi
və səcdə şəxsi
müsibətlər
qarşısında olduğu kimi fundamental şər
önündə də
itaət yaradır. Bunların mümkünlüyü
də bir növ itaətin əvvəlcədən mövcud olmasından asılıdır. İtaət həm
Tanrıya, həm də doqmalarsız inamın səbəbi və
eyni zamanda nəticəsidir. Itaətə əsaslanan
inam əxlaqi nizam istəyir, “mən”in
və onun tələblərinin
sınırlandırılmasını tələb edir; bu, Kainat ahəngindəki həyat üçün də
sonlunun sonsuza keçidində də vacibdir. Heç bir optimistik doqma
olmayanda bu nizam daha da sərtləşir. Bunun sayəsində isə nəticə
çox mühüm olur. Məsələn,
sarsılmazlıq halında “mən”in sınırlarını
genişlətmə
bacarığı o qədər gəlişir ki, hər şey, xeyir də,
şər də
sevgi ilə qarşılanmağa başlayır.
Məhəbbət . Məhəbbət iki cür olur: 1. Seçici, dünyəvi məhəbbət,
yəni fərəh gətirən hər
bir reallığa, hər gözəl və
yaxşı olana sevgi. 2. Qərəzsiz, heç nəyə fərq
qoymadan hər tərəfə saçılan səmavi
məhəbbət. Dünyəvi
məhəbbətin əks
tərəfi
nifrətdir: dostlara qarşı düşmənlər,
müqəddəslərə
qarşı günahlılar, allaha qarşı iblis durur. Buna görə də dünyəvi sevgi öz düşmən düşərgələri və amansız müharibələri ilə aləmə ixtilaf (ədavət) gətirir.
Səmavi sevgi, obyektinin heyrət doğurub-doğurmamağını, gözəl və
ya xeyirxah olub-olmasını tələb etmir; o, hər
canlıya, ən yaxşı və ən
pisə, ən
böyük və ən
əhəmiyyətsizə
də saçılır. Çünki o, sadəcə
iztirabları yüngülləşdirmək istəmir,
tək şəfqət deyil, lakin sevdiyi hər şeydə
fərəh
tapır və yalnız bəxtiyarlarla bərabər, uğursuzlara da bəxş edilir. Belə məhəbbətə dərin heyranlıq xas olsa da o, heyranlıqdan
daha da böyükdür: o, yalnız seyredici deyil, eləcə də fəaldır; onu hətta
mərhəmətə
ümidini kəsənlərə də
bağışlamaq olar. Mənşəyinə
görə sevgi seyredicidir, amma mümkün
olan zaman fəallaşır. Və bu cür sevginin əksi, yəni nifrəti yoxdur.
Ilahi sevgi üçün dünyanın xeyir və şərə bölünməsi
düzgün qalsa da yalnız dərinliyə malik deyil: sevgi sonsuz olduğundan bu
bölünmə sonlu və məhdud görünür. Iki düşmən cəbhələrinə ayrılma qeyri-real anlaşılır. Real olan,
dünyanın sevgi içində vəhdətidir.
Ilahi sevgi yaranan zaman ümumi ruh hisslər həyatıyla
yaşamağa başlayır. Ümumi ruhun intellekti üçün seyretmə nədirsə, ilahi sevgi də
emosiyalar üçün odur. Ilahi sevgi başqa şeylərdən daha çox ruhu azadlığa çıxarır və dünya ilə
birləşməyə qoymayan “mən”in
ətrafındaki məhbəs divarlarını uçurur. Sevgi
güclü olarsa vəzifələr çətin görünməz
və ibadət
fərəhlə dolub-daşar. Dərd-qəmlər, əlbəttə qalır və
ola bilsin ki, əvvəlkindən
daha dərin və çarəsiz qalır, çünki
çoxlarının həyatı faciəvidir. Lakin şəxsi
uğursuzluqlardan olan kədər keçib gedir, məqsədlər isə
o dərəcədə
yüksək olur ki, ümidlərin tamamilə
məhvi mümkün olmur. Təbiət
aləminin sevgisi yalnız ümumi sevginin
harmoniyasında qalır. Artıq o, sevimli və
qeyri-sevimlilər arasında çəpər çəkmir. Bundan başqa, ümumi sevgidə ruh, sığınacağını doğulduğu tənhalıqda tapır. Bu tənhalığın bütöv azadlığa qovuşması zindan divarları (yəni bədənin maddi ehtiyacları) ilə əhatə olunana qədər mümkün deyildir.
Xristianlıq üçün Allaha və
insana sevgi iki böyük tələbdir. Allaha kömək etmək imkanımız
xaricində olduğundan, adamı isə kamil xeyir saya bilmədiyimizdən Allaha sevgi
insana sevgidən fərqlidir. Bu səbəbdən
Allaha sevgi seyredici və ehtiramla dolu
olduğu halda insana sevgi daha fəal və xidmətlərlə
boldur. Qeyri-teist dində Tanrııya
sevgi ideal səadətə səcdəylə əvəzlənir.
Bu səcdə
xristianlıqdaki insana sevgi qədər vacibdir, çünki bunsuz sevgi xeyirxahlıqetmə istəyində istiqamətini
itirir. Əlbəttə səadətə səcdə daha böyük tələbdir, çünki məhz
bunun sayəsində bilirik ki, insana sevgi xeyirdir və bu bilgi sevməyimizə imkan sağlayır. Bundan başqa bu (xeyirə səcdə), insan həyatının
necə olabiləcəyi haqda təsəvvür
yaradır və mümkün olanla gerçək olan arasında uçurumu xatırladır. Bu
uçurumdan da məhəbbətə məxsus
olan sonsuz şəfqət hissi yaranır, ola bilsin ki, bu bu sonsuz şəfqət səadətə, xeyirə
səcdənin
əsas səbəbidir. Itaət
də sevgiyə
kömək edir, çünki o olmayanda qəzəb,
hiddət və
düşmənçilik ruhla dünyanın arasına girərək, məhəbbətdə
yaranan vəhdətə mane olur. Dinin
üç ünsürü—səcdə, itaət və sevgi—bir-biri ilə sıx əlaqədədir:
onlardan hər biri digərinin əmələ gəlməsinə təkan
verir, hamısı birlikdə isə burada nəyin
başlanğıc, nəyin isə daha sonra gəldiyini
demək qeyri-mümkün olan bütövlük
yaradır. Bunların üçü də ehkamsız
(doqmasız) mövcud ola bilər və eyni zamanda əməl, fikir və
hisslərdə
həyata sonsuzluq gətirərək, onu idarə
etməyə
qadir olur. Bu üç ünsür arasında ahəngdar
birlik yaradan sonsuzluqdaki həyat isə din üçün lazım olan hər şeyi öz içində daşıyır
və bununla da o, ehkamçı inanclara söykənmir.
Din öz qüvvəsini
insanda oyada biləcək Kainatla vəhdət hissindən
alır. Əvvəllər vəhdət, Kainatı səadət anlayışımıza tabe etməklə əldə
edilirdi; Allaha qovuşmaq asan iş idi. Çünki Tanrı sevgi idi. Lakin ənənəvi dinin çökməsi
bu vəhdət
üsuluna şübhə yaratdı. Elə bir vəhdət tapılmalıdır ki, o zaman dünyadan heç nə istəmədən
(diləmədən) təkcə özümüzə
arxalanaq. Bu, xeyir və şərin fərqinə əhəmiyyət
verməyən
qərəzsiz
səcdə
və ümumi sevgidə mümkündür. Dini, ehkamlardan azad etmək üçün dünyanın standartlarımıza uyğun olması tələblərindən
əl çəkməliyik. Hər
belə tələb özünü dünyaya sırımaq deməkdir və
ehkamların çöküşündən sonra var olmaq
istəyən
din bundan azad olmalıdır. Bununla o, ruhuna yad və sərbəst inkişafına mane olan ünsürlərdən
xilas olacaq. Din, “mən”in tələblərini (tabularla) özünə tabe edərək, Kainatla vəhdət arayır, lakin bu zaman kainatın “mən” tələblərinin
heç olmasa bəzilərini təmin etməyə
qadir olduğu zənn edilərsə,
onda bu tabelik bütöv deyil. Bu üzdən də kainatın mahiyyəti ilə bağlı mövcud
görüşlərdən
asılı olmayan dünya ilə vəhdət
formasının tapılması dinin xeyirinədir. Sonsuzda
var olan həyat vəhdət imkanı yaradır; buna
nail olanlar üçün o, praktiki olaraq keçmiş dinlərin
verdiklərindən, bəzi mənada isə
daha çox xeyir verir.
Belə anlaşılır ki,
dinin mahiyyəti həyatımızın sonlu hissəsinin
sonsuz həyata tabe edilməyindədir.
Insandakı iki başlanğıcdan biri yarımçıqdır və
bu natamamlığın heyvani mahiyyəti instinktdə yaşayır, canı və övladları üçün səadət axtarır. Ümumi və ya ilahi mahiyyəti isə kainatla vəhdət axtarışındadır, bu aramalara da mane olan hər şeydən
sərbəst
olmağa çalışır. Heyvani mahiyyət
özü-özlüyündə nə xeyirxah, nə də şərdir;
o, yalnız ilahi mahiyyətinin vəhdət
axtarışlarına kömək edəndə və ya mane olanda xeyirxah və ya şər
olur. Ruh, azadlığını dünyada o zaman tapmış olur ki, fikirdə bir, duyğuda bir, iradədə bir
olur. Fikirdə birlik — bilik, duyğuda
birlik — sevgi, iradədə birlik—ibadətdir.
Üç növ pərakəndəlik mövcuddur: səhv, nifrət
və düşmənçilik.
Insanın heyvani məzmununa xas olan
instinkt—ayrılığa, bilik, sevgi və
bunlardan irəli gələn müdriklik insanın ali
səadətinə şərait
yaradır.
Instinktiv həyat,
dünyanı öz məqsədlərinə nail olmaq üçün bir vasitə sayır, buna görə də dünyayla, özü ilə hesablaşdığı qədər hesablaşmır. O, biliyi–mənfəətdə, sevgini—rəqabət aparan instinktlərin ittifaqında görür və
yalnız instinktiv düyünlərlə bağlantıda olduqlarına xidmət edir. Instinktiv həyat özünə yad və güman ki, düşmən
qüvvələrlə əhatə olunmuş dar bir sığınacaq
tapır. O, mühasirəyə alınmış qalada gec tez məcburən
təslim olacağını bilir.
Müdrik həyat təmənnasız
məqsəd
arayır, bunda nə rəqabət,
nə də
heç bir ciddi ədavət yoxdur. Bunun axtardığı vəhdət
hüdudsuzdur: o hər şeyi bilmək, hər
şeyi sevmək və hər şeyə ibadət
etmək istəyindədir. Bu səbəbdən
müdrik həyatın evi hər yerdədir
və onun inkişafını heç nə məhdudlaşdıra
bilməz. O, bilgidə faydalı və
faydasız, sevgidə — dost və düşmən,
ibadətdə
— layiq və nalayiq olan arasında fərq qoymur.
Həyatın qısa və gücsüzlüyünü dərk
edən insanın heyvani hissəsi ölümdən
qorxur və mübarizədə qələbəyə
ümidin olmadığını etiraf etməkdən boyun qaçırıb, uğursuzluqların qələbəyə
çevrilməsini tələb edir. Insanın
ilahi hissəsi, xüsusi həyatın qeyri-mühümlüyünü hiss edərək
ölüm haqda az düşünür və ümüdlərini şəxsi
ölməzliyə
bağlamır.
Şəxsi arzularının
mühümlüyü ilə dolub-daşan insanın
heyvani hissəsi üçün Kainatın ona əhəmiyyət verməməsi fikri dözülməzdir;
ümid və qorxularına qarşı tamam biganəlik, insanların heysiyyətlərinə hədsiz
dərəcədə
toxunur, nəticədə qəbuledilməz
sayılır. Insanın ilahi hissəsi,
dünyanı bir çərçivəyə sığmasını
tələb
etmir: o, dünyanı necə varsa qəbul edir və
iddiasız müdrik razılıq aşkarlayır. Onun enerjisinin qarşısı düşmən qüvvələr tərəfindən
alınmır, ilahi hissə əks tərəfin daxilinə
keçib onunla birləşir. Bu
idealların dünyaya deyil, məhz özümüzə məxsus
olmasını etiraf etməkdən çəkindirən, qorxuya salan səbəb
ideallarımızın zəifliyidır. Biz ideallarımızla
tənhayıq və
bəşəri
laqeydlik qarşısında möhkəm
dayanmalıyıq. Instinktə bu
iş çətin gəlir,
qarşısındakı tənhalıq haqda düşüncələr
onu səksəndirir.
Müdriklik, tənhalığı hiss etmir,
buna görə də hətta tamam yad
görünənlə
də razılıq əldə edə bilər.
Ideallarımızın gerçək dünyada həyata keçməsinin
inadlı tələbi
müdrikliyin sonuncu məhbəsidir ki, ondan qurtulmaq lazımdır. Hər tələb bir məhbəsdir. Müdriklik yalnız heç nə tələb etməyəndə
azaddır.
Çevirdi: İlahə Ucaruh
Çevirdi: İlahə Ucaruh
Комментариев нет:
Отправить комментарий