Araz Gündüzün tərcümələri
Platon
K r i t o n. Zevs məni saxlasın, Sokrat! Düzü, səni dara düşdüyün belə bir günündə yuxusuz qoymağa ürəyim gəlmədi. Açığını deyim, sənin bu günündə belə dadlı-dadlı yatmağına quruyub qalmışam, özüm oyatmadım, yuxudasa bir az qayğılardan uzaq olasan deyə. Açığı, səni tanıdığım gündən ərdəmliyində məni bəbək(məətəl) qoyan çox nəsnələr görmüşəm, ancaq indi bu ən ağır günlərini, beləcə oxsınmadan, toxdaqlıqla qarşılamağına baxıb, lap şaşıb qalmışam.
Platon
S o k r a t. Niyə belə ertədən gəlmisən,
Kriton? Yoxsa artıq gün qalxıb?
K r i t o n. Yox, mən çox ertə gəlmişəm.
S o k r a t. Günün hansı çağıdır?
K r i t o n. Yenicə işıqlanmağa başlayır.
S o k r a t. Anlamıram, keşikçi səni necə buraxıb?
K r i t o n. O məni yaxşı tanıyır, Sokrat,
mən axı sənin yanına çox gəlib-gedirəm, bir də aradabir ona görüm-baxım da
eləyirəm.
S o k r a t. Sən indicə gəlmisən, yoxsa
çoxdan buradasan?
K r i t o n. Sözün düzü, çoxdandır
buradayam.
S o k r a t. Nədən məni gələn kimi
oyatmamısan, dinməz-söyləməz oturub qalmısan?
K r i t o n. Zevs məni saxlasın, Sokrat! Düzü, səni dara düşdüyün belə bir günündə yuxusuz qoymağa ürəyim gəlmədi. Açığını deyim, sənin bu günündə belə dadlı-dadlı yatmağına quruyub qalmışam, özüm oyatmadım, yuxudasa bir az qayğılardan uzaq olasan deyə. Açığı, səni tanıdığım gündən ərdəmliyində məni bəbək(məətəl) qoyan çox nəsnələr görmüşəm, ancaq indi bu ən ağır günlərini, beləcə oxsınmadan, toxdaqlıqla qarşılamağına baxıb, lap şaşıb qalmışam.
S o k r a t. Kriton, mənim yaşımda,- ölüm
çağım gəldi deyə mırtıldanmaq çox böyük anlamazlıq olardı.
K r i t o n. Sokrat, başqaları da yaşlı
çağlarında ölümlə üzləşirlər, ancaq, mən çox görmüşəm, onlar necə ara vermədən
söyüb-söylənir, mırtıldanırlar.
S o k r a t. Bunu düz deyirsən. Yaxşı, di de
görək, nədən belə ertə gəlmisən?
K r i t o n. Mən çox pis bir soraqla
gəlmişəm, Sokrat, qüssəli, ağır bir soraqla,-düzü sənə baxıram, onun ağırlığını
saya salana oxşamırsan,- ancaq mənim üçün, başqa arxadaşların üçün, bu elə bir
qara qayğıdır, onu necə çəkəcəyimizi anışdıra da bilmirik.
S o k r a t. Nə baş verib? Yoxsa, məni
öldürmək üçün Delosdan qayıtmağını gözlədikləri gəmi artıq gəlib çıxıb?
K r i t o n. İndilikdə gəlib çıxmayıb, ancaq
onu Sunidə gördüklərini deyən adamların sözlərinə inansaq, gəmi bu gün gəlib
çatasıdır. Onların deməsinə görə, bu gəlişlə gəmi ya bu gün, uzağı yarın(sabah)
burada olacaq, Sokrat, bununla da sənin ömrün sona yetəcək.
S o k r a t. O günə də alqış, Kriton! Qoy
tanrılar necə istəyirlərsə, elə də olsun. Ancaq mən belə bilirəm, gəmi bu gün
gəlməyəcək.
K r i t o n. Nədən bilirsən?
S o k r a t. İndi deyərəm. Axı məni gəmi
gələndən bir gün sonra öldürəcəklər.
K r i t o n. Buyuruq yiyələrinin dediyindən
belə çıxır.
S o k r a t. Belədirsə, onda məncə, gəmi bu
gün yox, yarın gəlməlidir. Bunu bu gecə gördüyüm bir yuxuya görə deyirəm, yaxşı
oldu məni oyatmadın, elə oyanmazdan azca qabaq yuxu görürdüm.
K r i t o n. Nə yuxu görmüsən?
S o k r a t. Yuxuda gördüm, çox gözəl,
ucaboylu, başdan ayağa ağ geyinmiş bir qadın yaxınlaşdı, məni çağırıb dedi:
“Sokrat, birisigün sən sözsüz, Fessalıiyanın dağlarına gedib çıxacaqsan”.
K r i t o n. Nə yaman anlaşılmaz bir yuxu
görmüsən, Sokrat!
S o k r a t. Ancaq deyəsən bu yuxunun yozumu
açıq-aydın bəllidir axı, Kriton.
K r i t o n. Mənə də elə gəlir. Ancaq
istəkli arxadaşım Sokrat, indi qulaq as,
gör nə deyirəm: mən də, bütün arxadaşların da istəyirik, sözümüzü yerə
salmayasan, səni bu dustaqlıqdan qurtarmağımıza qol qoyasan. Sənin ölümün mənim
üçün ancaq bir arxadaş itirmək deyil: mənim bir də haçansa sənin təki arxadaş
tapa bilməyəcəyim bir yana qalsın, sənin ölümündən sonra bizi yaxından
tanıyanların qınağı da məni yandırıb yaxacaqdır, axı onlar düşünəcəklər, mən
varlı olmağıma baxmayaraq, axçama qızırqanıb səni ölümdən qurtarmağa
çalışmamışam. Axçasını arxadaşından üsütün tutan adam təki tanınmaqdan da artıq
əskiklik olarmı? Bizim çalışıb-vuruşmağımıza baxmayaraq, sənin özünün buradan
qurtulmaq istəmədiyinə, çoxları inanmayacaq.
S o k r a t. Axı biz nə üçün bu çoxlarının
baxışlarından yana darıxmalıyıq, istəkli arxadaşım Kriton? Başı işləyən adamlar onsuz da bunun necə baş
verdiyini düzgün anlayacaqlar.
K r i t o n. Kim də olmasa, sən gərək
anlayasan, Sokrat, yeri gələndə çoxluğun da baxışlarını saya salmaq gərəkir.
Elə sənin bugünündən də açıq-aydın görünür, çoxluğun gözündən düşən kimsəyə, bu
çoxluq kiçik yox, lap böyük yamanlıqlar eləyə bilir.
S o k r a t. Eh Kriton, sən bilmirsənmi
yəni, çoxluğun əlindən böyük yaxşılıqlar eləmək gəlmədiyi kimi, böyük
yamanlıqlar da gəlmir! Bunu bacarsaydılar, mən ancaq sevinərdim! O nə bunu, nə
də onu bacarmır: çoxluq ona qatılanları öz içində itirib-batıra bilir, ancaq
onları nə anlaqlı, nə də anlaqsız eləyə bilmir, bir sözlə çoxluğun özünün
yetirdiyi nəsə olmur, o əlinə nə keçdisə, onu da süpürləyib aparır.
K r i t o n. Tutalım bu belədir, Sokrat,
onda mənə bunu de görüm: yoxsa
qorxursan, birdən səni buradan qaçırsaq, çuğullar bunu yerinə çatdırıb
bizə korluq verərlər, bizim axçamız, ev-eşiyimiz əlimizdən çıxar, kim bilir,
başımıza başqa nələr gələr? Bundan çəkinirsənsə, burax başını, axı ən düzgün iş
o olardı, biz səni qurtarmaq üçün bu qorxulasılardan çəkinməyək, bundan da ağır
durumlara dözə bilək. Sən gəl, mənim sözümü yerə salma.
S o k r a t. Məni qorxudan tək bu olsaydı,
nə vardı, Kriton, bundan başqaları da var.
K r i t o n. Sən gəl, boş yerə qorxub
çəkinmə. Açığı, səni buradan qaçırmaq üçün elə çox axça da istəmirlər. Qaldı bu
çuğullara, özün yaxşı bilirsən, onlar özlərini necə dəyər-dəyməzinə satırlar,
onları da azca axça ilə susdurarıq, qutarıb gedər. Mənim nəyim varsa, özününkü
bil, düşünürəm əlimdə olanlar bu işləri görməyə artıqlaması ilə çatar. Birdən
mənim var-yoxumun əlimdən çıxacağını düşünüb, bu işə ürək eləmirsənsə, onda
bunu da biləsən, sənin yadelli arxadaşların bu işə çatası axçanı ödəmək üçün
ayaqdadırlar; Fivanlı Simmiy isə artıq bu işə yetəsi axçanı gətirib ortaya
qoyubdur. Kebet də, elə bir çox başqaları da, gərəkən axçanı ödəməyi ürəkdən
istəyirlər. Yenə də deyirəm, qorxub çəkinmə, səni qurtarmağımıza qarşı
dirənməyi boşla getsin; məhkəmədəki sözündən,- buradan başqa yerə gedib dolana
bilməyəcəyini deməyindən də sıxılıb eləmə: mən yaxşı bilirəm, sən hara getsən
səni sevib, sayğı göstərəcəklər. Birdən sən Fessaliyaya getmək istəsən, ən
yaxşısı elə bu olardı, orada mənim çox dəyərli arxadaşlarım var, onlar sənə
gərəyincə sayqı göstərəcək, səni qoruyacaq, bir kimsənin səni incitməsinə yol
verməyəcəklər. Bundan başqa, Sokrat, mənə elə gəlir, qurtulmağa yol olan yerdə
yaxanı ələ verməklə, sən düz iş görmürsən. Bununla sən yağılarının dəyirmanına
su tökürsən, onlar onsuz da sənə bacardıqları nə yamanlıq varsa eləyiblər,
qalıb bircə səni öldürməkləri, yoxsa bunu istəyirsən? Bu azmış kimi, sən öz
oğlanlarına qarşı da dönüklük eləyirsən, onların başına nələrin gələ biləcəyinə
göz yumursan, buradan qurtulsan onları dolandıra, yaxşı insan olaraq böyüdə
bilərsən, yoxsa onlar öksüzlüyün(yetimliyin) bütün ağrı-acılarını dadmalı
olacaqlar. Doğrudan da, ya gərək bu uşaqları əkib tökməyəsən, ya da bunu
eləmisənsə, onları dolandırmalı, boya başa çatdırmalı, düzgün böyütməlisən, sən
isə onları bu sayaq atıb getməklə yolun ən yararsızını, ən yüngülünü seçirsən;
sən bütün ömrünü yaxşılıq eləməyə çalışmaqda keçirdiyini deyirsənsə, onda bu
işdə də ərdəmli, kişi adamların yolunu tutub, uşaqlarını özgə əllərdə
qoymamalısan. Mənə gəlincə, sənə görə də, sənin arxadaşların olan bizlərə görə
də, başıaşağı olacağımdan utanıram, səni ölümdən qurtarmasaq, hamı deyəcək, bu
işlər bizim qorxaqlığımızdan olub: işinin məhkəməyə düşməyi də,
gəlib-gəlməməyin özündən asılı olsa da məhkəməyə varmağın da, elə məhkəmənin
gedişində baş verənlər də, bu sonuncu olaylar—səni qurtarmağa yol olsa da bunu
etməməyimiz də(sənin bunu istəməməyinə baxmayaraq), bunların hamısını bizim
qorxaqlığımıza, yaramazlığımıza yozacaqlar. İndi bax gör, Sokrat, bütün bunlar
bizim işlərimizi korlamaqla qalmayacaq, bizim də, sənin də adımızı
batıracaqdır. Bir özün də düşün-daşın; doğrusu, artıq düşünməkdən də keçib,
sözdən işə keçmək çağı yetişib, ertəsi günün gecəsi bunu eləməsək, artıq
iş-işdən keçəcək. Yalvarıram sənə, Sokrat, mənim sözümü yerə salma, bu yersiz
tərsliyini burax getsin.
S o k r a t. Sevimli Kriton, sənin bu
istəklərinin yönü düzgün olsaydı, nəyə desən dəyərdi, ancaq indi onlar mənim
çiynimə ağır bir yük təki düşməkdədir. Ona görə də sənin dediklərinin
eləyib-eləməyəsini araşdırmağa dəyər. Mən təkcə indi yox, bütün ömrüm boyu,
gördüyüm işlərdə gəlişigözəl sözlərə yox, ürəkdən inandığım tutarqalara
arxalanıb iş görmüşəm, bunu mən hamısından üstün saymışam. Bundan qabaq ürəkdən
inanıb dediyim sözləri, indi mənim başıma bu uğursuzluq gəlib deyə, ancaq elə
buna görə, dana bilmərəm; tərsinə, onlara mən qabaqlarda olduğu təki, yenə də
ürəkdən inanmaqdayam, indi biz,- məni inandıra biləcək, onlardan yaxşı olanı
tapa bilməsək, səninlə anlaşa bilməyəcəyimizdən arxayın ola bilərsən, qoy lap
hamı bir yerə yığışıb, kiçik cocuqları qorxudan sayaq, bizi indikindən qat-qat
artıq qorxutmağa çalışsınlar, qandallasınlar, öldürsünlər, var-yatırımızı tutub
əlimizdən alsınlar. İndi bu sən dediklərini nə sayaq araşdırmağa başlayaq?
Gəlsənə bir az geriyə qayıdıb, insanların baxışlarını araşdırdığımız yerdən
başlayaq, biz onda düzgünmü deyirdik, birilərinin baxışlarına qulaq asmağa
dəyər, o birilərinkinə yox?—yoxsa bu
dediyimiz onda, mən ölümlə üz-üzə dayanmayan çağlarda bizim işimizə yarayırdı,
indi durum dəyişən təki biz gördük, sən demə bunları biz eləcə gəlişigözəllik
üçün demişik, özlüyündə bu dediklərimiz boş-boş sözlər imiş? Mənə gəlincə,
Kriton, mən çox istərdim səninlə birgə araşdırıb görəm, mən indiki
uğursuzluğuma düşəndən sonra, bu sözlər mənə başqa sayaq görünür, yoxsa onlar
dəyişməz qalıblar, qabaqlarda olduğu kimi görünürlər, biz indi onları danmaqmı,
yoxsa öncələrdə olduğu təki, onlara inanmaqmı istəyirik? Məncə, bildiklərini danışan kimsələrin
dönə-dönə dediyi bu söz düzgün sayılmalıdır: adamların arasında yer alan
baxışların birilərini tutmaq, o birilərini boşlamaq gərəkir. Tanrıların adı
üçün, de görək Kriton, bu söz olduqca yerində deyilməyibmi? Axı səni yarın
öldürməyəcəklər, nə də elə ağır durumda deyilsən, özünü itirəsən; insanların
hamısının baxışlarına yox, yalnız ayrı-ayrı insanların baxışlarına sayğı göstərməyi
deyənlər düz deyirlər, ya yox? Yoxsa onlar, yanılırlar bunu deyəndə?
K r i t o n. Məncə onlar düzünü deyirlər
S o k r a t. Deməli, düzgün baxışları saya
saymalı, düzgün olmayanları saymamalıyıq, eləmi?
K r i t o n. Elədir.
S o k r a t. Düzgün baxışlar anlaqlı
adamların, düzgün olmayanlar anlaqsızlarındır, deyilmi?
K r i t o n. Başqa sayaq ola da bilməz!
S o k r a t. Onda belə bir konunu necə çözməli: gimnastika üzrə çalışan
biirisi, onu öyən, ya danlayan kimsələrin hamısınınmı baxışlarını saya salıb,
onlara qulaq asır, yoxsa ancaq həkimlə, gimnastika öyrətməninin?
K r i t o n. Ancaq bu sonuncu dediklərinə
qulaq asır.
S o k r a t. Deməli, o ancaq bunların
danlağından alınmalı, öyünclərindən sevinməlidir, hamının yox, deyilmi?
K r i t o n. Elədir.
S o k r a t. Deməli, o bədənini
çalışdırmaqda da, öz yemək-içməyini gözləməkdə də, ancaq birinin dediklərini
tutmalı, qalanlarını saya salmamalıdır.
K r i t o n. Düzü elədir.
S o k r a t. Yaxşı. Birdən o bu işin
bilicilərinin baxışlarını saymayıb, başqalarının, yəni bu işlərdən başı
çıxmayanların sözünü tutdu, onun bundan nəsə bir uğursuzluğu ola bilərmi?
K r i t o n. Sözsüz, olar.
S o k r a t. Necə bir uğursuzluq? Bu
uğursuzluq nədə özünü göstərəcək?
K r i t o n. Bu ilk olaraq onun bədənində
özünü göstərəcək, bu yanlış sözlərə uymaqla sağlamlığını itirəcək.
S o k r a t. Sən nə yaxşı danışırsan,
Kriton. Gəlsənə, başqa konularda da baş verəsiləri belə ardıcıllıqla sadalamağı
sınayasan. Bax indi, düzgünlüklə əyriliyə, suyumsuzluqla gözəlliyə, yaxşılıqla
yamanlığa yanaşanda,- indi yanaşdığımız təki, biz çoxluğunmu baxışlarına
uymalıyıq, yoxsa, birinin, sözsüz bu birisi işin kökünü bilirsə; biz
çoxluqdanmı qorxmalı, çəkinməliyik, yoxsa bu birisindən? Biz axı bu birisinin
dediyini tutmasaq, öncələr də dediyimiz kimi, düzgün olanların ölüm-itiminə yol
açmış oluruq. Yoxsa, belə deyil?
K r i t o n. Sən dediyin kimidir, Sokrat.
S o k r a t. Biz hansısa anlamazların
sözlərinə qulaq asanda, sağlamlıqla yaxşılaşanı, ağrınmaqla pisləşəni,—mən
bədənimizi deyirəm—korlamış olmuruqmu, onu korlayandan sonra yaşamağın dəyəri
qalırmı?
K r i t o n. Qalmır, məncə.
S o k r a t. Deməli, sağlamlığı büsbütün
pozulmuş bədənlə yaşamağın dəyəri yoxdur, eləmi?
K r i t o n. Sözsüz, sağlamlığını itirib
yaşamaqdan da pisi ola bilməz.
S o k r a t. Onda “nəyinsə” düzgünlükdən
yarıdığını, əyrilikdən korlandığını bilə-bilə, “onu” əyriliyə uğratmağa
dəyərmi? Yoxsa düzgünlüyün qurduğu,
əyriliyin uçurduğu nəsnələrin dəyəri, bədənimizdən azdır?
K r i t o n. Sözsüz, az deyil.
S o k r a t. Desən qat-qat da dəyərlidir,
eləmi?
K r i t o n. Sözsüz.
S o k r a t. Ona görə də, istəkli arxadaşım,
“görəsən çoxluq bizə nə deyər?” kimi düşüncələrə qapılıb sarsılmamalıyıq,
çəkinəcəyimiz isə təkcə, düzlüklə əyriliyi dəyərləndirməyi bacaranların
deyəcəklərindən olmalıdır,- doğru olan budur. Onda indicə dediyin: çoxluğun
baxışlarına güvənib düzgünlüyü, gözəlliyi, yaxşılığı dəyərləndirmək
olar—deməyin də, eləcə də bunların tərsi olan anlayışlarda çoxluğun baxışlarına uymağın da, sənin
birinci yanlışındır. “Axı bu çoxluq,- bunu deyə bilər,- bunu eləyə bilər,- bizi
öldürə bilər”— kimi düşüncələrə qapılmaq isə küyə getməkdir.
K r i t o n. Bu sayaq deyənlər var, düz
deyirsən, Sokrat.
S o k r a t. İstəkli arxadaşım, səni
bilmirəm, ancaq bu sayaq sözlərə mən bu gün də elə dünən yanaşdığım təki
yanaşmaqdayam. Gəlsənə bu konuları bir də gözdən keçirək: biz o çağlar
dediyimizin üstündə durmuşuq, ya yox, yəni biz ömrü olduğu kimi, necə gəldi
yox, ancaq insana yaraşan kimi yaşamağı, yenədəmi düzgün saymaqdayıq?
K r i t o n. Sözsüz, biz bu yoldan çəkilməmişik.
S o k r a t. Elədirsə, onda dediyimiz kimi:
yaxşılığın, gözəlliyin, düzgünlüyün, hamısının elə bir anlayış demək olduğuna
inanmağımız da öz yerindədir, eləmi?
K r i t o n. Elədir.
S o k r a t. Onda gəl, bizim bu ortaq olan,
öz aramızda anlaşdığımız anlayışlara arxalanıb, baxaq görək, afinalıların
istəmini saya salmayıb, mənim bu dustaqlıqdan getməyim düzgünlükmü,
əyrilikmidir, düzgünlüksə gəl bunu eləyək, əyrilikdirsə bundan yan keçək. Qaldı
sənin, – mənim qurtuluşuma axça qoymaqdır, çoxluğun bu işə necə baxmağıdır,
uşaqları başsız qoymağımdır,—bu sayaq sözlərinə, düzünü desəm, Kriton, sənin bu
dediklərin bayaqdan danışdığımız o çoxluğun baxışlarından başqası deyil, öncə
kimisə suçu olmadan öldürüb, sonradan başı ayılanda onu diriltmək də istəyən,
nə elədiyini, nədən elədiyini ayırd etməyən çoxluq da belə düşünmürmü? İndi biz səninlə gəlib ora çıxmışıq, gərək
ancaq bunusa da ayırd eləyək: bizim kiməsə axça verməkləmi, ya öz gücümüzləmi
buradan çıxıb getməyimiz, düzgünlükmü, əyrilikmi sayılmalıdır?—bu iş
əyrilikdirsə, onda mənim oturub ölümü gözləməyimi söz eləyib başımızı
ağrıtmayaq, axı düzgün olmayan yaşayaşı biz özümüzə sığışdırmırıq.
K r i t o n. Mənə elə gəlir, sən danışmağına
çox da yaxşı danışırsan, ancaq aydınlaşdır görək, bizlər, sənin arxadaşların
indi nə etməliyik?
S o k r a t. Gəl bunu birgə aydınlaşdıraq,
istəkli arxadaşım, ancaq mənim dediklərimlə anlaşmasan, sözünü de, mən də sən
deyən təki eləyim; yox deməyə sözün olmasa, onda bu sözü çox da uzatma, mənim
qulağımı doldurmaqdan əl çək, mənim buradan qaçmağımın gərəkliyini dilinə alıb
danışma, sözün düzü, sən mənim üçün yoldan ötən birisi yox, sevimli arxadaşım
olduğundan, mən çox istəyirəm, bu konuda
səninlə anlaşa bilim, ürəyini
qırmayım. Görürəm, indiyəcən apardığımız araşdırmalarda mənimlə anlaşdığın
sezilir, ancaq bundan belə də ürəyindən keçənləri gizlətmə, sözünü açıq de.
K r i t o n. Söz verirəm, belə də
eləyəcəyəm.
S o k r a t. Könüllü olaraq düzgünlüyü
pozmağı, biz yanlış sayırıqmı, yoxsa yerinə görə onu pozmaq da,
pozmamaq da olar? Yoxsa biz artıq biryolluq bilirik, düzgünlüyü pozmaq,
necə baş verirsə-versin, hamısında, yaxşılğa, qanacağa yaraşan iş deyil,
unutmamısansa, biz keçmişlərdə bu konudakı danışıqlarımızın çoxunda səninlə
anlaşardıq? Yoxsa bizim keçmişdəki bütün
anlaşmalarımız bu son günlərdə buxarlanıb göyə çəkilibmiş, sən demə Kriton, biz
səninlə artıq yaşa dolmuş adamlar olsaq da, ancaq bizim anlağımız da,
davranışımız da elə uşaqlığımızda olduğu dəymədüşərliyində qalıbmış? Yoxsa, biz
indi də onda danışdıqlarımızın üstündə durmaqdayıq?—buna çoxluğun necə
yanaşması da, bundan ağrı acılar çəkəcəyimiz də bizi qorxutmur, biz düzgünlüyü pozmağı: utanmazlıq, yaramazlıq
saymışıq, elə indi də saymaqdayıq; Biz belə düşünürük, ya yox?
K r i t o n. Belə düşünürük.
S o k r a t. Deməli, düzgünlüyü pozmağı
doğruldan bir durum ola bilməz?
K r i t o n. Yox, ola bilməz.
S o k r a t. Deməli, çoxluğun baxışlarına
uyub, əyriliyə qarşı əyrilik eləməyə yuvarlanmaq da olmaz, nə olur olsun,
düzgünlükdən əl çəkmək də olmaz.
K r i t on. Mən də belə düşünürəm.
S o k r a t. Onda mənə bunu de görüm,
Kriton: haçansa, necəsə, yamanlıq eləməyə gərək var, yoxsa yox?
K r i t o n. Məncə yamanlığı nə iləsə
doğrultmaq olası deyil.
S o k r a t. Çoxlarının düşündüyünə uyğun
olaraq, yamanlığa qarşı yamanlıq eləmək düzgündür, ya yox?
K r i t o n. Yox, nə olur olsun, yamanlıq
düzgün sayıla bilməz.
S o k r a t. Ona görə də biz adamlara yamanlıq eləməyi, düzgünlüyü
pozmaqla bir tutmalıyıq.
K r i t o n. Düz deyirsən.
S o k r a t. Belə çıxır, əyriliyin qarşısına
əyriliklə çıxmamalıyıq, adamlardan hansı yamanlığı görməyimizdən asılı
olmayaraq, onlara yamanlıq etməməliyik. Ancaq, Kriton, bunu da ununtma, sən bu deyilənlərlə anlaşanda çoxluğun
baxışlarından ayrılan görüşlərə qatılmış olursan, kim də olmasa mən bilirəm,
çox az adamlar bu indi dediyim baxışları bölüşür. Bu da var, biriləri bir, o
biriləri başqa sayaq düşünəndə, ellikcə anlaşma baş tutmur, hamı biri-birinə
başqa sayaq düşüncə yiyəsi olduğuna görə, yanakı baxmağa başlayır. Eləcə də
sən, bu deyilənlərə dərindən yanaş, mənim dediklərimi bölüşürsənmi, mənim doğru
saydıqlarım sənin üçün də doğrudurmu, yəni
bu gənəşiyimizi ondan başlaya bilərikmi,- düzgünlüyü pozmaq, əyriliyə
qarşı əyrilik etmək, uğraşdığımız yamanlığın qarşısına yamanlıqla çıxmaq, hansı
durumda baş verməsinə baxmayaraq, düz sayıla bilməz? Yoxsa sən geri çəkilib, bu
ilkin anlaşmamazı pozursan? Mənə gəlincə, qabaqlarda bunu necə anlayırdımsa
indi də eləcədir, sənin baxışların
ayrıdırsa, onda buyur: danış da, öyrət də. Yox anlaşmamızı pozmursansa, onda
ardına qulaq as.
K r i t o n. Mən anlaşmamızın üstündə
dururam, sən sözünü danış.
S o k r a t. Belədirsə, onda səndən soruşmaq
istəyirəm: düzgün saydığın nəsnəni,
gecikdirmədən, sonraya saxlamadan, elə o andaca yerinə yetirməyi gərəkli
sayırsanmı?
K r i t o n. Sayıram.
S o k r a t. İndi mənə qulaq as: məni
dustaqlıqdan qaçırmaqla, biz kiməsə yamanlıq eləyirikmi, eləyiriksə, onda bunu
yamanlığı yaraşdırdığımız kimsəyə qarşımı eləyirik? Bir də mənim bu sayaq qurtuluşum
düzgünlük sayılmalıdır, ya yox?
K r i t o n. Sənin bu sorğunun qabağında
deyəsi sözüm yoxdur, Sokrat, mən bu dediklərini sonacan anlaya bilmirəm.
S o k r a t. Onda gəl belə bir durumu göz
önünə gətirək: mən buradan qaçıb aradan çıxmaq istəyəndə,- ya da bilmirəm başqa
sayaq bunu necə deyirlər,- birdən o anda Yasalarla, Dövlət bura gəlirlər, mənim
yolumu kəsib soruşurlar: “Sokrat, bizə de görək, sən nə eləmək istəyirsən? Sən
özündən asılı olduğu yerlərin hamısında, haracan bacarırsansa oracan, bizlərin,—Yasalar
ilə Dövlətin başını batırmağamı çalışırsan? Yoxsa elə düşünürsən, bizlərin
varlığını, bütünlüyünü korlamadan, məhkəmə buyuruqlarını saya salmamaq da olar,
onları ayrı-ayrı adamlar öz istəmlərinə görə doğru saymaya, tapdayıb yerlə bir
eləyə də bilərlər?” Bax bu sayaq sorğuların qabağında bizlər nə deməliyik,
Kriton? Axı bizim pozmaq istədiyimiz bu yasaların qorunmasının yararlarından
yanşaqlar(ritorlar) belə uzun-uzadı danışa bilərdilər, biz isə onu saymırıq,
məhkəmə buyuruqlarını özbaşınalıqla yerinə yetirməkdən boyun qaçırırıq. Yoxsa
biz onlara bunu deməliyik: bu şəhər bizimlə düzgün davranmır, məhkəmədə bizə
kəsilən iş düz deyil? Bunumu deməliyik, səncə?
K r i t o n. Belə demək yerinə düşərdi.
S o k r a t. “Bu necə ola bilər,- Yasalar
belə deyərlər,- Sokrat, bizim səninlə başqa bir anlaşmamız yoxdur, anlaşdığımız
isə ancaq bu olmuşdu: şəhərin məhkəməsi nə buyuruq versə, ona sözsüz boyun
əyməlisən!” Sözlərinin mənim üçün anlaşılmaz olduğunu görüncə, onlar bunu da deyərdilər: ”Sözümüz
sənə çöçün gəlməsin, Sokrat, dillən görək sözün nədir; axı bu elə sənin
öyrəncəndir,- adamları sorğuya çəkib, sonra da onları dilindən tutmaq
deyildimi, sənin işin-gücün? İndi də sən gəl bizim sorğumuzu yanıtla görək:
hansı suçumuza görə, bizim də, şəhərin də başını batırmaq istəyirsən? Sən bizim
törəməmiz deyilsənmi, bizim göstərdiyimiz yolu tutaraq, atan ananla evlənib,
səni bu yer üzünə gətirməyibmi? Yoxsa bizim adamların evlənməsini düzənləyən
yasamıza qarşı da çıxırsan ?” “Yox, mən
buna qarşı deyiləm”,- bunu mən onlara deyirəm. “Yoxsa sən doğulan uşaqların
böyüdülməsini, oxudulmasını düzənləyən yasalara qarşısan? Yoxsa bizim buyuruğumuza görə, atanın səni
gimnastika öyrənməyə, başqa bütün yararlı bilikləri oxuyub bilməyə göndərməsini
bəyənmədin?” “Yox, çox da bəyənirəm!”- mən deyərdim. “Belə. Bizim qoyduğumuz
yasalara görə doğulmusansa, böyüdülmüsənsə, oxudulmusansa, onda necə deyə
bilərsən, sən bizim törətdiyimiz deyilsən, qulumuz sayılmırsan, üstəlik sənin
ata-babaların da? Bu belədirsə, onda sən nəyə arxalanıb öz girəvəni bizimlə bir
tutursan? Bizim sənə qarşı eləmək istədiklərimizə, düzgünlüyü gözləməklə qarşı
qoya biləcəyin nəsə varmı? Yoxsa
düşünürsən, səndən üstün girəvəsi olan atanınmı, ya ağanınmı,
elədiklərinə dözməlisən, onların söyüşünə, söyüşlə, əl qaldırmasına, əl
qaldırmaqla qarşı durmamalısan, bir sözlə, səninlə bu sayaq davranışlarına
üzüyolalıqla tablaşmalısan, ancaq Yurduna, Yasalara qarşı tablaşmalı deyilsən,
demək biz bunu düzgün sayaraq səni öldürmək istəyiriksə, sən də bacardığın kimi
bizim başımızı batırmağa çalışacaqsan, sonra bu elədiklərinin düzgün olduğunu
deyəcəksən, özünü də bundan sonra yaxşı adam sayacaqsan? Yoxsa sən bu boynuna
götürdüyün bilgəliyinlə indiyəcən bunu da bilmirsən, Yurdunun dəyəri,- sənin
ata-anandan da, bütün ulu babalarından da artıqdır, O, qutsaldır,
toxunulmazdır, ona tanrılar da, anlaqlı insanlar da bu gözlə baxıb, böyük
sayğılar göstərirlər, birdən Yurdun səndən inciyibsə, ondan atandan artıq
qorxmalı, çəkinməli, könlünü almalısan,
ya onu dilə tutub yola gətirməli, ya da buyurduğu kimi eləməlisən, sənə necə
ağır görünsə də onun buyuruqlarını dinməz-söyləməz yerinə yetirməlisən,
sürgünəmi, dustaqlığamı, savaşamı, ölüm-itiməmi göndərir, bunların hamısını
düzgün sanıb etməlisən, necə savaşda yağı qabağından qaçmağı, ya da ona
tutuqlunmağı özünə sığışdırmırsan, eləcə də, onun məhkəməsi olsun, ya başqa
buyuruqları,- Yurdun necə deyirsə, elə də eləməlisən, ya da buyuruqlarından
düzgün saymadığını yerində deyib, onlarla gənəşməlisən, bir sözlə öz doğma
ata-anana qarşı qolugüclülük göstərməyin alçaqlıq sayılırsa, Yurduna qarşı bu
sayaq davranmağın bundan da qat-qat artıq alçaqlıq deyilmi?” Bu sözlərin
qabağında nə deyək, Kriton? Yasaların bu dedikləri, düzgündür, ya yox?
K r i t o n. Mənə elə gəlir, bütünlüklə
düzgündür.
S o k r a t. “İndi bax, Sokrat,- Ysalar
ardınca deyəcəklər,- sənin bizimlə büsbütün yanlış davranmaq istədiyini biz
düzgünmü deyirik? Özlüyündə səni biz
törətmişiksə, dolandırmışıqsa, böyütmüşüksə, başqa yurddaşların təki, sənə
çatası bütün nəsnələri vermişiksə,- onda bunu da bilməmiş deyilsən, bizim bütün
afinalılarla, onlar biz Yasalardan, dövlət işlərindən baş açmağa başlayan
gündən, yurddaşlar sırasına(vətəndaşlıq siyahısına) yazılmazdan öncə, belə bir
kəsmətimiz olur: birdən onlar gördükləri,- bizim qoyduğumuz bu düzənləri
bəyənmirlərsə, öz var-yatırlarını da götürüb, hara istəslər gedə bilərlər,
Yasalar bunu etmək istəyənlərin yolunu kəsmir, onları bundan çəkindirmir. Ancaq
kim qalırsa, artıq bilir, biz adamlara necə məhkəmə qururuq, bütün başqa düzənlərimiz
necədir, onu da bilir, qalırsa bunlara boyun əyməlidir; yox o qalırsa, bununla
yanaşı bunlardan boyun da qaçırırsa, biz onun düzgünlüyü üçqat artıq pozduğunu
sanırıq: birinci, o bizə,- özünü törədənə saymazlıq eləyir, ikinci, o bizım- öz
ağsaqqalının, öyüdverəninin üzünə ağ olur, sonuncu, biz nəyisə düz eləməyəndə o
bizimlə dil tapıb bundan çəkindirməyə çalışmır, axı biz onu güclə dediyimizi
eləməyə sürükləmirik, onun qarşısında seçə biləcəyi iki yol olur: o, ya bizim
buyuruqlarımızın yanlışını bizə anlatmaq üçün bizimlə dil tapmalı, ya da
dediyimizi sözsüz yerinə yetirməlidir,- bu isə nə onu, nə də bunu eləmək
istəmir.
Sən
indi başında dolaşan yanlış düşüncələrə
qapılıb, bu görmək istədiyin işi tutsan, biz səni də bu sayaq suçlayacayıq,
sənə qarşı başqa afinalılardan da artıq amansız olacağıq”. Mən soruşsam:”Niyə
axı?”, onda onlar düzgün olaraq deyəcəklər, sən axı başqa afinalılardan qat-qat
artıq bizimlə anlaşmısan. Ardınca isə bunu deyəcəklər: “Bizim əlimizdə danılmaz
tutarqalar var Sokrat, sən bizləri də, bizim şəhəri də hamıdan, bütün
afinalılardan qat-qat artıq sevirsən, bildiyin kimi, başqa bir afinalı tapılmaz
da, sənin təki bu şəhərdən qırağa çıxmaq istəməsin; sən nə bayramlara baxmaq
üçün, nə də ayrı bir iş üçün başqa şəhərlərə getmirsən, Afinnadan vur-tut bir
yol, onda da Yurd uğrunda savaş üçün çıxıb, İstmə getmisən; sən başqa adamlar
kimi uzaq ellərə getmək, yolçuluq eləmək istəməmisən, başqa şəhərlərin
görkəminə, yasalarına gedib baxmağa önəm verməmisən, biz Yasalarla, bizim
şəhərdə yaşamaq sənin ürəyincə olub,- bax sən buracan bizə sayğılı olmusan,
bütünlüklə, bizim buyuruqlarımızla yaşamağa alışmısan; bu harasıdır, öz
uşaqlarını burada əkib-tökməyin də, ancaq şəhərimizi ürəkdən sevməyinə görədir.
Bundan başqa sən istəsəydin məhkəmədə, şəhərdən sürgün olunmağın üçün dirənə
bilərdin, şəhərlə anlaşıb bu işi tutardın, onda indiki kimi özbaşınalıq eləmək
də könlündən keçməzdi. Ancaq onda sən özünə ad-san qazanmaq üçün, özünü elə
göstərdin, sanki ölüm kəsilməsi səni qorxutmur, qayıdıb bunu da demişdin,
sürgün olunmaqdansa, ölümü üstün tutursan, indi bu sözlərindən utanmırsan,
bizdən, Yasalardan da çəkinmirsən, bizim başımızı batırmaq istəyirsən, özün də
ən yaramaz bir qul sayağı davranmaq istəyirsən, bizimlə olan bütün
anlaşmalarını, eləyəsilərini pozub, bizim yönətimimizdə yaşayacağını boyun
olduğunu danıb, qaçmaq istəyirsən. Öncə gəl bizim bu sorğumuzu yanıtla görək:
biz sənin ancaq sözdə deyil, işdə də bizmlə anlaşdığını deyəndə düzmü
danışırıq, yalanmı?” Bu sözlərin
qabağında biz nə deməliyik, istəkli Kriton? Deyilənlərlə anlaşmalıyıqmı?
K r i t o n. Bu deyilənləri danmaq
olmaz.
S o k r a t. “Belə olanda,-Yasalar deyə
bilər,- sən boynuna götürdüyün eləyəsiləri də, bizimlə anlaşmalarını da pozmuş
olmursanmı, axı sən bizə onları yerinə yetirəcəyinə söz verəndə, sənə güc
işlədən olmayıb, aldadan olmayıb, nə də qısa bir sürədə səni qısnayıb onlara
qol qoymağa da sürükləməyiblər, sənin düz yetmiş yaşınacan bunlardan boyun
qaçırmağa girəvən olub, sən bu sürədə bizləri düzgün saymayırdınsa, çıxıb gedə
bilərdin. Sən Yasalarını, Dövlət düzənini öyməkdən yorulmadığın Lakedemona,
Kritə, ya da başqa bir ellin(yunan) şəhərinə çıxıb getmək istəmədin, bu
şəhərdən axsaqların, korların, başqa salxaqların(şikəstlərin) gedə bildikləri
yerlərəcən belə çıxıb uzaqlaşmadın,- deməli afinalılardan bizim şəhərimizi, biz
Yasaları ən çox bəyənən elə sən özünsən. İndisə sən öz sözündən qaçmaq
istəyirsən, Sokrat?! Bizim sözümüzə qulaq as Sokrat, şəhərdən çıxıb getməklə
adamları özünə güldürmə!
Bir
dərindən düşün: verdiyin sözü danmaqla, üstünə bu suçu götürməklə, sən özünə
də, doğmalarına da yamanlıq eləmirsənmi? Axı bu elədiklərinə görə, sənin
yaxınlarını şəhərdən sürgün eləyə bilərlər, onlar doğma yurdlarından qaçqın
düşəcəklər, ən azından var-yatırları əllərindən çıxacaq. Özünə gəlincə, sən
bura yaxın şəhərlərdən, tutalım, Fivayamı, ya Meqaramı qaçsan, Sokrat, bunu
biləsən, onların ikisi də də çox yaxşı yasalarla yönətilir, sən oralara gedincə
onların dövlət quruluşlarının yağısına çevriləcəksən, öz şəhərini sevənlərin
hamısı sənə yanakı baxacaq, səni
Yasaları pozan birisi kimi barmaqla göstərəcəklər, buradakı hakimlərin sənə
kəsdikləri ölümün də düzgün olduğunu düşünəcəklər, sənə qarşı sürülən suçları
da doğru sanacaqlar, axı bunu hamı bilir, yasanı pozan birisi, gəncləri pis
yola çəkə də bilər, desən başqa yamanlıqlar da törədə bilər. Yoxsa sən buradan,
yaxşı yasaların işlədiyi, ufutlu adamların yaşadığı şəhərlərə qaçmaq
istəmirsən? Belədirsə, sənin sonrakı ömrün nəyə gərəkdir? Yoxsa sən
utanıb-qızarmadan bu ufutlu adamlarla doğmalaşıb, onları da öncələr olduğu kimi
danışığa çəkməkmi istəyəcəksən? Onlarla nədən danışacaqsan, Sokrat? Yoxsa
burada dediyin kimi, onlara da: insanlara ən gərəkli olan qorxmazlıqdır,
düzgünlükdür deyəcəksən, onda özünün nədən belə ola bilmədiyini necə
anladacaqsan, Sokrat? Tutalım, sən bir az da uzaqlara, Fessaliyaya, Kritonun
arxadaşlarının yanına gedib çıxdın; bu düzənsiz, başlı başına buraxılmış
ölkədə, səni qarşılayanlar ilk olaraq sənin dustaqdan qaçmaq üçün necə
üz-gözünü, əyin-başıni dəyişdiyini, keçi dərisinə bürünüb necə aradan çıxdığını
soruşub, sonra da danışdıqlarına qulaq asıb, uğunub gedəcəklər. Yoxsa elə
düşünürsən, sənin təki, ömrünün çoxu gedib lap azı qalmış bir qocanın belə
quşürəkli olduğunu sezməyəcəklər? Ola bilsin sezməsinlər də, ya da bilib üzünə
vurmasınlar da, ancaq Sokrat, birini incitdinmi, sənə bütün ömrün boyu eşitmədiyin utancverici sözlər
deyəcəklər. Bax beləcə qulağı dinc yaşamaq istəsən, sən çoxlarına yarınıb, yaltaqlanmalı
olacaqsan, sənə qalan təkcə yediyin yeməklərdən duyduğun dadlar olacaq, sən
doğrudan da Fessaliyaya qarın otarmağa getmək istəyirsənsə, orada bunu tapa
biləcəksən. Sənin düzgünlüklə, başqa ərdəmliklərlə bağlı danışıqların isə bir
kimsəyə gərək olmayacaq. Ola bilsin, sən uşaqlarını dolandırmaq, böyütmək üçün
yaşamaq istəyirsən? Ancaq bunu necə eləyəcəksən? Tutalım, onları Fessaliyaya
aparıb, orada dolandıracaq, böyüdəcəksən, ancaq bununla yanaşı onları yadelli
də eləyəcəksən! Yoxsa belə eləmək
istəmirsən, düşünürsən onlar sənin sağlığında, səndən uzaqlarda düzgün böyüyüb,
boya-başa çata biləcəklər? Ya da elə düşünürsən, Fesalliyaya köçsən, sənin
doğmaların onların qayğılarını çəkəcəklər, Aidə(o dünyaya) köçsən yox? Axı
onlar bunu edəndirlərsə, sənin ölümündən sonra da edəcəklər.
Yox
Sokrat, sən gəl bizləri, sənin öyrəncilərini eşit, düzgünlükdən üstün ola
biləsi bir nəsnə axtarma,- nə uşaqlarını, nə yaşamağını, nə də başqa nələrisə
düzgünlüyə tay tutma, yoxsa Aidə gedəndə oranın hakimlərinə, özünü doğrultmaq
üçün deməyə sözün olmaz. Sən bu yaramaz düşüncələri başından çıxarmayıb,
onların aşıladığı yolu tutsan, nə özün, nə də yaxınların üçün bu iş yaxşı
bitməyəcək,- tutduğun iş də nə düzgün, nə də tanrıların istəminə uyğun olacaq,
ölümdən sonra da səni yaxşı bir nəsə gözləməyəcək; ancaq indi sən düzgünlüyü
tutub, ölümdən sonra getməli olduğun yerlərə köçsən, bunu biləsən, səni incidən
biz Yasalar deyilik, yalnızca adamlardır bunu eləyən. İndi dustaqlıqdan qaçası
olsan, onda utanmadan,- yamanlığa, əyriliyə qarşı savaşını,- bizimlə anlaşmalarını
pozmaqda, boynuna düşən yurddaşlıq görəvlərini tapdamaqda görəcəksən, sənin
ölümündə ən az suçu olanların: özünün, arxadaşlarının, Yurdunun, biz Yasaların
işlərini korlayacaqsan, biz Yasalar sən sağ ikən səndən yanıqlı olacağıq,
ölümündən sonra isə Bizim Aiddəki qardaşlarımız- oranın Yasaları,- əlinə girəvə
düşən kimi Yasaların başını batırdığını bildiklərindən, sənin üzünə pis baxıb,
soyuq qarşılayacaqlar. Ancaq sözün düzü,
Ktitona inanıb, bizlərə qarşı çıxacağına da inanmağımız gəlmir”.
İstəkli
arxadaşım Kriton, mənə elə gəlir,
bayaqdan sənə bu dediklərimi bütün aydınlığı ilə eşitməkdəyəm, necə
çılğınlaşıb bayılanların qulağına fleyta səsləri gəlir, bu danışıqlar da mənim
qulağımda cingildəyib, bundan başqa bir səsi eşitməyə qoymur. Ona görə də dedim
biləsən,- mən indi bunları düşünürəm,- sənin məni düşündüklərimdən daşındırmaq
istəməyin özünü boş-boşuna yormaqdan başqa bir işə yaramayacaq. Mənim
düşüncələrimi sarsıdacaq, məni bunlardan daşındıracaq, nəsə güclü bir sözün
varsa, danış.
S o k r a t. Kriton, gəl bunları bir qırağa
qoyub, tanrının göstərdiyi yolu tutaq.
Ruscadan çevirən: ARAZ GÜNDÜZ
Комментариев нет:
Отправить комментарий