Selin gətirdiyi divan

Baxıcı
 Hüsamə bin Sərxan
«Filfak» Müstəqil Araşdırmalar Mərkəzi

          İbrahim Selin müsahibələri üstündə düşüncələr

  Səmimi olmaq- ədəbiyyat aləmində psixoloq olmaq, fikir və hisslərin təcəssüm bacarığına malik olmaq deməkdir. 

 Tanınmış ingilis ədibi Oldos Haksli ədəbiyyatın kommersiya tərəfindən bəhs edərək besteller haqda fikir söyləyir. Kitab necə olmalıdır ki, onu «ford»lar sabun, yaxud yulaf lopaları kimi alsınlar? Güman ki bu suala veriləcək cavab bizim hamımız üçün maraqlıdır. Əgər biz qiymətli bir sirrin sahibi olsaydıq, o saat da dəftərxana ləvazimatları satılan dükandan bir paçka kağız alar, sonra onu sehrli sözlərlə yazıb doldurar və beləcə satıb varlaşardıq. Kağızdan sərfəli material yoxdur. Saat mexanizminə çevrilmiş bir qırıq dəmir, bir neçə yüz, hərdən lap min dəfə bahalaşır. Populyar romana dönmüş bir paçka kağızı həqiqətən milyonlar gətirəcək qazancla satmaq olar. Bircə qalır kağızı populyar ədədiyyata çevirməyin reseptini biləsən. Əfsus o hətta İbrahim Selə də məlum deyil. Yoxsa İbrahim Sel, əlbəttə ki Çingiz Abdullayev kimi oturub gecə-gündüz roman yazardı, axı onun indiki kitab yaymaq işindən bu sərfəlidi. Əsər səmimi və informativ olmalıdır- Selin deyə bildiyi yalnız budur. Birinci hissənin- səmimi olmalıdır- üstündə dayanmaq istərdim. Bu fikir tamamilə doğrudur, söz yox, o qədər doğrudur ki faydası elə də çox deyil. Hər bir ədəbiyyat, hər bir incəsənət- yaxşı satılır, ya pis, fərqi yoxdur,- səmimi olmalıdır. Saxta əsər müəllifi kimi yamsılamasından- istər Dünyanın 1 nömrəli söz ustadı Viktor Hüqonu, istər də bizim gicdırnaq Seymur Baycanı,- asılı olmayaraq, uzun illər boyu çoxsaylı oxucu kütləsini aldada bilməz. Müəllif yalnız özü olduqda müvəffəqiyyət qazanır. Bu gün kimi aydındır. Yalnız 20 illik zindan həyatı yaşayan fiosof «Səfillər»i və yalnız Baycan ağıllılar «18,6 cm» yaza bilərlər. Saxta əsər müəllifi öz müasirlərini çətin ki aldada bilsin, varislərini isə heç aldada bilməz. Bunun bariz nümunəsi 70 illik Azərbaycan Sovet ədəbiyyatıdır.
 Doğrusu, ədəbiyyat tarixində düşünülmüş saxtalaşdırma nadir haldır. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı bu cür mutasiyalarla doludur. Xalqın Firdovsinin poemalarına olan rəğbətini qazanmaq ümidilə orta əsr şairləri kütləvi şəkildə Firdovsinin şeirlərinin üzünü köçürür, onun poetik üslubunu təkrarlayırdılar. Əfsəs ki indi də Azərbaycan poeziyasında Firdovsini yamsılayanlar var; açın «Ulduz», «Azərbaycan» jurnallarını, Leyli-Məcnun ruhunda şeir qoşan bir sürü şüəra görəcəksiniz.
 Seymur Baycan saxtalaşdırması isə bir az fərqli məsələdir. Ədəbi saxtalaşdırmada ad çıxarmış bu cavan oğlan ədəbiyyatımıza yeni bir ab-hava gətirdi. Onun şablonla calanıb-tikilmiş, ikrahedici dərəcədə düzgün əsərlərini oxuyarkən, onların bu qədər adamı aldada bildiyinə təəccüblənirsən. Baycan kimi adamlar nə ilə cəlb edə bilərlər? Onun yaratdıqları sənət baxımından heç nədir- demək olar ki heç nədir. Di gəl ki onun şəffaf təbiəti oxucunu ədəbiyyatın içinə çəkməyə və tədqiqatlara ilhamlandırmağa qadirdir. Oxucu düşünür ki, mən də bu cür- spesifikama uyğun mətnləri dəyişdirib öz adımdan dərc edə bilərdim. Berezovski deyirdi ki, mənə bir at və bir telekanal verin, atı Rusiya prezidenti edim. Baycanın bizə verdiyi düstur həmin telekanaldır. Axtardıqlarını müəyyənləşdir, tap, nizamla- sən artıq tanınmış, əsərləri yaxşı satılan yazıçısan!
 Amma əgər qeyri-səmimi incəsənət qəsdən yox, təsadüfən qeri-səmimidirsə, əgər o müəllifin səmimi olmaq arzusunun əksinə olaraq qeyri-səmimidirsə, bu zaman psixoloqun diqqətinə layiqdir.
 Adi həyatda səmimiyyət istəkdən asılıdır. Səmimi olmaq, ya yox- bunu biz həll edirik. Sənətdə isə başqa cürdür. Müəllifin səmimiliyə cəhd etmək istəyinin əksinə, incəsənət əsəri qeyri-səmimi ola bilər. Adama deyərlər ki, əgər o qeyri-səmimi olmaq istəyirsə, buyursun, burada ona öz bəd niyyətindən başqa heç nə mane olmayacaq. Amma bu belə deyil. Ədəbiyyatda səmimi olmaq üçün təkcə səmimi olmağa çalışmaq kifayət etmir.
 Əsərləri səmimi tam bir xeyli yazıçının adını çəkmək çətin deyil, halbuki onların müəllifləri həyatda səmimiyyət etalonları olmayıblar. Açaq AYB üzvü olan istənilən yazıçının əsərini, hamısı bizə həyatda necə yaşamığın nümunəsini göstərir, əxlaqdan və etikadan od püskürür, ancaq realda araşdırarkən görərik ki, çoxları əclafdan başqa bir şey deyil. Ədəbiyyata da məhz ona görə qatılıblar ki, dividend qazansınlar, şəxsi rifahlarını təmin etsinlər və öz bəd niyyətlərini daha geniş planda həyata keçirsinlər.
 Başqa bir qism yazarlar da var ki, əksinə əsərləri tam səmimidir, lakin onları kimdir çap edən? Məsələn, mən birisinin əsgər gündəliklərini oxumuşam, çox maraqlı sənət əsəridir. Torpaqları qoyub qaçanların qabırğasına gen-boluna döşəyir və bu bölgədən olan əhalinin müharibəyə qəribə münasibətindən yazır. Lakin kimdir onu çap edən? Belə əsərlər naşirlərin ehtiyatı üzündən heç vaxt işıq üzü görə bilməz. 90-cı illərdə Bakı mədəniyyətini özündə əks etdirən müxtəlif millətlərin nümayəndəri olan yazarların əsərləri yaranıb, oxuyun onları- əgər onları tapa bilsəniz! Bakını köçlər basandan sonra bu yazarlar ilim-ilim itdilər, yerini isə «Yaneyram, a dağlar!» tipində qoşmalar yazan kəndçilər tutdu. Böyüklük burada saxtadır, ehtiras soyuq, şərtidir, hiss- bəlağətlidir! Köçlər yenə böyük bir sivilizasiyanı məhv etdi. Bəli, məhz bu ifadə istəmədən ağla gəlir.
 İstedad da önəmli məsələlərdəndir. Sənətdə səmimilik- düzgünlük və yalançılıq arasındakı zövq seçimindən asılı deyil, o əsasən istedaddan asılıdır. İnsan bəzən bütün qəlbilə səmimi, dərin kitab yazmaq istəyir, amma buna istedadı çatmır. Onun niyyətinin əksinə olaraq kitab cansız, saxta alınır, şərtilik və şablonlarla dolu olur. Elə bil yenidən hind kinosuna baxırıq. Bütün bunları oxuyarkən oxucu əsnəyir və üz-gözünü turşudur. Bəziləri hətta söyüş yağdırırlar. Yumşaq formada desək, əsər qeyri-səmimidir. Düzgünlüyünü gözə soxan, mənəvi ləyaqətini qabardıb göstərmək istəyən yazıçı intellektual qabiliyyətini damğalamışdır. Zira səmimi olmaq- ədəbiyyat aləmində psixoloq olmaq, fikir və hisslərin təcəssüm bacarığına malik olmaq deməkdir.
 Bütün adamlar əsasən eyni hisslər keçirir, amma çox az adam bunu ifadə etməyi bacarır. Bizim azərbaycanlı isə nəinki ifadə etmək, heç nə hiss etdiyini də dəqiq bilmir. O, başqalarının hisslərini də başa düşmür. Az qism adam öz müşahidələrinə bədii don geyindirmək qabiliyyəti ilə doğulur. Adi bir misal. Çoxları- bəlkə də az qala hamı- nə vaxtsa həyatda dəlicəsinə aşiq olur, amma bununla bərabər adətən öz hisslərini başa düşməyi bacarmır. Yalnız bir-iki adam onları ifadə etməyə qadir olur. Tipik azərbaycanlı aləmində heç «sevmək» anlayışı da yoxdur, o nəyisə «istəyir», öz şəhvəti ilə ona can atdığını anlayır. Məhz onda təsirlənmək kara gəlir, qədim aşiqlərin köhnə sənəti- üzünü köçürmək burada yerinə düşür. Dəbdəbəli, şablon, çeynənmiş deyimlərdən, ölü sözcüklərdən uzaq olmaq ağıllarına da gəlmir.
 Əziz oxucular, hamınızı yazı-pozu aləminə dəvət edirəm. Yaxşı, ya pis, yazın yaradın. Özünüzlə olun, özünüzü yazın. Yamsılayanda da heç olmasa bizimkiləri yamsılamayın!