İlk dəfə Azərbaycanda, ilk dəfə DAYAQda!
T.e.n., əməkdar mühəndis
Azərbaycan şeirində işlənən əruz bəhrləri qəliblərinin sadələşdirilməsi məsələsi əhəmiyyət kəsb etdiyindən hər vaxt ədəbiyyatşünaslarımızın diqqət mərkəzində olmuşdur [1,2]. Son vaxtlar işıq üzü görmüş və əsasən şeir vəznləri ilə maraqlanan, o cümlədən əruz vəznini öyrənmək istəyən şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş, Ədilli Şirvaninin müəllifi olduğu "Əruz vəzninin sadələşdirilmiş qəlibləri" adlı kitab [2] fikrimizcə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Əsərdə göstərilir ki, Azərbaycan əruzunda sadəcə olaraq, cəmisi iki ünsür əsas götürüıür - uzun heca və qısa heca. Əruz vəznində yazılan şeirin hər bir misrasında yalnız bu iki ünsürün müəyyən və pozulmayan ardıcıllığı olmalıdır və bu ardıcıllıq tələffüz edilərkən xoşagələn ritm yaratmalıdır. Misraların hər biri üçün mütləq hesab edilən bu ardıcıllıq vəznin qəlibini təşkil edir.
Eyni zamanda müəllif asan qavranılmayan ənənəvi "təlifələrdən" imtina edərək, Azərbaycan əruzunun sadələşdırılmış qəliblərinin tərkibində qısa hecanın "da", uzun hecanın isə "dah" ünsürləri ilə ifadə olunmasını təklif etməklə məsələni xeyli sadələşdirmişdir.
Bir
oxucu kimi hiss etdim ki, əruz vəznini öyrənmək üçün bu kıtab olduqca
faydalıdır.
Müəllifin
irəli sürdüyü fikirlər və təkliflərdən bəhrələnərək, əruzu öyrənmə prosesində
güman etdim ki, kitabda təqdim edilən qəlibləri formaca daha da sadələşdirmək
mümkündür.
İnformasiyanın
rəqəmsal üsulla kodlaşdırılması problemləri ilə məşğul olmuş bir mütəxəssis kimi
belə qənaətə gəldim ki, riyaziyyatda məlum olan ikilik say sisteminin
simvollarından (0 və 1) istifadə etməklə əruz qəliblərini daha sadə ("rəqəmsal
qəlib" adlandıraq) şəkildə ifadə etmək mümkündür. Bu məqsədlə qəliblərdə
uzun hecanı "0", qısa hecanı isə "1" simvolları ilə işarə
edək. Bu halda alınan nəticəni qiymətləndirmək üçün məlum "Həzəc" bəhrinin
bir qəlibinin üç çür yazılış formasını - klassik-1, Ədilli Şirvaninin təklif
etdiyi-2 və bizim təklif etdiyimiz "rəqəmsal" -3 formalarını müqayisə
edək:
1. məfA’İlün
məfA’İlün məfA’İlün məfA’İlün
|
(36 işarə)
|
2. dadah-dahdah dadah-dahdah dadah-dahdah dadah-dahdah
|
(44 işarə)
|
3. 1000 1000 1000 1000
|
(16 işarə)
|
Göründüyü
kimi, rəqəmsal formada istifadə edilən işarələrin sayı digərlərindəkindən kəskin
surətdə azdır. Nəzərə alsaq ki, birinci və ikinci formalarda əlavə olaraq
simvolların fərqli qalınlıqda, yaxud klassik formada böyük-kiçik hərflərlə
yazılması da lazım gəlir, müqayisənin nəticəsi rəqəmsal formanın xeyirinə xeyli
dəyişər. Fikrimizcə rəqəmsal forma vizual olaraq daha asan və tez qavranılır.
Yadda saxlayaq ki, qəlibləri tələffüz edərkən rəqəmsal formanın simvollarını
"1"- "da", "0" isə "dah" kimi səsləndirməyi
nəzərdə tuturuq. (Yeri düşmüşkən qeyd edək ki, "a"-dan fərqli olaraq,
"ü" uzanmayan sait olduğundan, qısa hecanı "tü", uzun
hecanı isə "tək" kimi tələffüz etmək də fikrimizcə, məqbul sayıla bilərdi.
Lakin bu o qədər də prinsipial məsələ deyil).
Şeirin rəqəmsal əruz modeli
Rəqəmsal
formadan istifadə etməklə əruzda yazılmış şeirlərin rəqəmsal modelini almaq və
onu tədqiq etmək olduqca asan və əlverişlidir. Bu işin öhdəsindən uzun və qısa
hecaları ayrıd edən hər bir kəs asanlıqla gələ bilər. Aşağıda göstərəcəyık ki,
rəqəmsal model vizual olaraq şeirin hansı misrasında hansı hecanın əruz qəlibinə
uyğun gəlmədiyini tez tapmağa imkan verir.
Misal üçün şərti olaraq, bir şeir
parcasını nəzərdən keçirək:
Getdi o mələk, sevgilimiz olmadı, neynək! 01110011001100 +
Dəryada ümid sahilimiz olmadı, neynək! 00110011001100
Həsrət ilə, hey gözlərimiz gülzarı gəzdi, 00110011001101 +
Güllər bizə güldü, gülümüz olmadı, neynək! 00110111001100 +
Neynim ki, ayılmır hələ qəflət yuxusundan? 00110011001100
Eh, bunca dili-qafilimiz olmadı, neynək! 00110011001100
O bütü bütün bütlərin allahı sanırdıq, 11110010001100
+
Bizdən də betər cahilimiz olmadı, neynək! 00110011001100
Rəqəmsal
modeli qurmaq üçün hər misra boyunca soldan sağa doğru getməklə hecanın uzun,
ya qısa olmasından asılı olaraq ardıcıl surətdə"0" və "1" rəqəmlərini
yazırıq.Sonrakı misraların da modellərini eyni qayda ilə təyin etməklə alt-alta
yazırıq və şəkildə göründüyü kimi, nəticədə 1 və 0 rəqəmlərindən ibarət cədvəl
almış oluruq. Alınmış cədvəli şeirin rəqəmsal əruz modeli adlandırırıq.
Indi
ısə alınmış modelin əruz vəzninin tələblərinə uyğunluğunu yoxlayaq.Əruzun əsas
qaydalarından biri misralardakı uzun -"0" və qısa-"1"
hecaların ardıcıllığının eyni olmasıdır. Yəni modelin sətirləində 0 və 1 rəqəmlərinin
ardıcıllığı eynı cür olmalıdır. Bu halda modeli təşkil edən sütunlar bircins
olmalı, başqa sözlə, sütunlar ya 0, ya da 1 rəqəmindən ibarət olmalıdır. Cədvəldən
görünür ki, bu tələb baxılan şeir parçasında altı yerdə pozulmuşdur:
1.
Birinci sütun üzrə yeddinci sətirdə 0 rəqəmi əvəzinə 1;
2.
İkinci sütun üzrə birinci və yeddinci sətirlərdə 0 əvəzinə 1;
3.
Altıncı sütun üzrə dördüncü sətirdə 0 rəqəmi əvəzinə 1;
4.
Səkkizinci sütun üzrə yeddinci sətirdə 1 rəqəmi əvəzinə 0;
5.
Ondördüncü sütun üzrə üçüncü sətirdə 0 rəqəmi əvəzinə 1 olub.
Göründüyü
kimi, (00110011001100) rəqəmsal əruz qəlibinə ("Həzəc"-8) uyğunsuzluq
1, 3, 4 və 7-ci misralarda baş vermişdir.Yəni, dördüncü halda qısa heca əvəzinə
uzun heca işlədilib, qalan hallarda isə bunun əksi baş vermişdir. lakin alınmış
modelə əsasən qərar qəbul edərkən hökmən istisna hallar [2] nəzərə alınmalıdır.
Misal üçün, aşkar edilmiş hallardan biri (3-cü hecada) əruz qaydalarına görə məqbul
sayılır, belə ki, misranın son hecası növündən asılı olmadan bir qayda olaraq,
uzun heca kimi qəbul edilir. Deməli, baxılan misalda üç misrada aşkar edilən uyğunsuzluğu
düzəltməyə ehtiyac qalır.
Beləliklə,
hesab edirik ki, rəqəmsal model Azərbaycan əruzunda yazılmış şeiri həvəskar səviyyəsində
belə, vizual olaraq asanlıqla tədqiq etməyə imkan verir.
Sadələşdirilmiş əruz qəliblərinin rəqəmsal
formaları
Əruz
vəzninin Azərbaycan şeirində işlənən bəhrlərinin sadələşdirilmiş qəliblərinin
[2] təklıf etdiyimiz rəqəmsal formaları aşağıda təqdim olunmuşdur. Qeyd edək
ki, qəliblərin sayı, ardıcıllığı və bölgüsü istinad etdiyimiz kitabda [2]
olduğu kimi saxlanılmışdır.
Həzəc
bəhri:
1. 1000 1000 1000 1000
2. 1000 1000 100
3. 1000 1000 1000
4. 1000 100 1000 100
5. 1000 100
6. 1010 1010 1010 1010
7. 1010 1010
8. 0 0110 0110 01100
9. 0 0110 00 0 0110 00
10. 0 0110 00
11. 0 0110 10100
12. 0000 10 100
13. 0 0110 01100
14. 0 0110 00 0 0110
15. 001 100
16. 010 1000 010 1000
17. 0 0110 0110 0110
18. 0 0110 1010 0110
Rəməl
bəhri:
1. 010 0010 0010 00100
2. 010 0010 0010 0010
3. 010 0010 0010
4. 010 00100
5. 110 0110 0110 01100
6. 110 0110 0110 0110
7. 110 0110 01100
8. 110 0110 0110
9. 110 01100
10. 110 0110
11. 110 10100 110 10100
12. 110 10100
13. 110 1010
Mütədarik
bəhri:
1. 01010 01010
2. 010 010 0100
3. 010 010 010 10
4. 01010
5. 010 010 10 10
6. 01010 01010 01010
7. 01010 01010 01010 01010
8. 110 110 1100
9. 00 00 00 00
Rəcəz
bəhri:
1. 0010 0010 0010 0010
2. 0010 0010
3. 0110 1010 0110 1010
4. 0110 1010
5. 1010 0110
6. 0110 0110 01100
7. 10100 10100
8. 0110 0110 0110 0110
Müzare
bəhri:
1. 0 0101 0110 01010
2. 0 0101 00 0 0101 00
3. 0 0101 00
4. 0 01010 0 01010
5. 0 01010
Münsərih
bəhri:
1. 0110 010 0110 010
2. 1010 010 1010 010
3. 0110 010 1010 010
4. 1010 010 0110 010
5. 0110 010
6. 1010 0110
7. 0110 0101 0110 0
8. 0010 100
Müctəs
bəhri:
1. 101 0110 0101 01100
2. 101 0110 0101 0110
3. 101 01100
4. 101 0110
Mütəqarib
bəhri:
1. 100 100 100 100
2. 100 100 100 10
3. 00100 00100
4. 00 100
Xəfif
bəhri:
1. 110 0101 0110
2. 010 0101 01100
Səri
bəhri:
1. 0110 0110 010
2. 0110 0110
Kamil
bəhri:
1. 11010 11010 11010 11010
2. 11010 11010
Müqtəzəb
bəhri:
1. 010 1000 010 1000
Rəqəmsal
qəliblərin sistemləşdirilməsi
Мəlumdur
ki, əruz qəliblərinin mümkün olan (nəzəri) sayı hecaların sayından (m)
asılıdır. Ümumi halda m - hecalı qəliblərin nəzəri sayı (Nm
)aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablana bilər:
Nm = 2m
Lakin
əruz şeirində misraların sonuncu hecası onun uzun (0), yaxud qısa (1)
olmasından asılı olmayraq, yalnız uzun (0) kimi tələffüz (qəbul) edildiyindən
[2], sonuncu heca hesablamalarda nəzərdən atılır və qəliblərin sayı iki dəfə
azalmış olur:
Nm = 2m-1
Şeirin misralarının
sayının əsasən m = (5 ÷ 16) intervalında olduğunu nəzərə aldıqda nəzəri qəliblərin
sayı aşağıdakı kimi təyin edilər :
Digər
məlum istisnalar [2] da nəzərə alındıqda nəzəri qəliblərin sayı daha da azalmış
olar.
Sayı
on minlərlə olan rəqəmsal nəzəri əruz qəliblərinin klassık qaydada necə
adlandırılmasından asılı olmayaraq, müəyyən qanunauyğunluqla sistemləşdirilməsinin
(ardıcıllığının yaradılmasının) şübhəsiz, əhəmiyyəti vardır. Bu məqsədlə rəqəmsal
qəliblərə təkcə formal olaraq deyil, həm də riyazi nöqteyi nəzərdən baxmaq
lazımdır.
Hər
bir rəqəmsal qəlib özündə iki cür informasiya daşıyır. Birincisi, uzun (0) və
qısa (1) hecaların yerini vizual olaraq göstərməklə qəlibi tam ifadə edir və
uyğun surətdə tələffüzə kömək edir. İkincisi, rəqəmsal qəliblərin hər biri
ikilik say sistemində (baxılan halda tərsinə olaraq) yazılmış müəyyən bir ədədi
ifadə edir. Bu ədədlər isə sıfır və 2m-1 arasında olan bütün natural
ədədlər çoxluğunu təşkil edir. Rəqəmsal qəlibləri həmən natural ədədlər ardıcıllığına
uyğun surətdə düzməklə ikilik say sistemində yazılmış ədədi ardıcıllığı almış
oluruq. Deməli, hər bir rəqəmsal qəlib qəliblər ardıcıllığında həm də riyazi
olaraq öz sıra nömrəsini ıfadə edir.
Beləliklə,
rəqəmsal əruz qəlibinin vizual görünüşünə görə onun sıra nömrəsi və əksinə,
sıra nömrəsinə görə qəlibin vizual forması asanlıqla təyin edilə bilir. Bunun
üçün məlum hesablama qaydası ilə ədədin onluq say sistemindəki ifadəsindən
ikilik say sistemindəki ifadəsinə (tərs istiqamətdə yazmaq şərtilə), yaxud əksinə
keçmək lazımdır. Ümumi halda (a1 a2 a3 ... am)
şəklində verilmiş rəqmsal qəlibin ədədi qiymətini (sıra nömrə-sini) aşağıdakı
düsturla hesablamaq olur:
Düsturda i =
1,2,3,...,m - qəlibdə soldan sağa istiqamətdə hecaların sira nömrəsini;
ai
- i nömrəli hecanın uzun, ya qısa
olmasını göstərən rəqəmi (0 və ya 1);
2i-1
- i nömrəli hecanın ikilik say
sisteminə uyğun ədədi çəkisini (1,2,4,8,16,32,64,...) ifadə edir.
Misal
olaraq, "Həzəc" bəhrinin yeddi hecalı (1000100) rəqəmsal qəlibinin
sıra nömrəsini (ədədi qiymətini) təyin edək. Bu qəlibdə birinci və beşinci heca qısa (a1
= a5 = 1), qalanları isə uzun (a2=a3=a4=a6=a7=0)
hecalar olduğundan:
olur. Düsturdan görünür ki, qəlibin ədədi
qiymətini hesablayarkən uzun hecaları (0) nəzərə almadan, birbaşa, ylnız qısa
hecaların (1) ədədi qiymətlərini cəmləmək lazım gəlir.
Cədvəldə
hecaların sayı m=16 olan hal üçün rəqəmsal qəliblər öz ədədi qiymətlərinə uyğun
ardıcıllıqla düzülmüş və eyni zamanda onların klassık adları da qeyd
edilmişdir.
Hər bir heca sayı
üçün ayrıca cədvəl tutmaqdan imtina edərək, m=16 olan hala uyğun cədvəldən
bütün qalan hallar üçün də istifadə etmək mümkündür. Bu məqsədlə cədvəldə
soldan sağa istiqamətdə m sayda sütunun və (2m-1-1) sayda sətirin əhatə
etdiyi qəlibləri nəzərə almaq lazımdır. Misal üçün, sıfır nömrəli sətirdən
başlamaq şərti ilə, qəliblər 5 hecalıdırsa 15-ci, 6 hecalıdırsa 31-ci, 7
hecalıdırsa 63-cüyə qədər olan sətirlərdə
yerləşir.
Rəqəmsal
qəliblərin gözlənilən üstünlükləri
Fikrimizcə, Azərbaycan
əruz qəliblərinin ikilik say sisteminə əsaslanmaqla rəqəmsal şəkildə ifadə
olunması müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə aşağıdakılara
imkan verir:
·
qəliblərdə
istifadə olunan simvolların sadə və sayca minimal olması;
·
qəliblərin
vizual olaraq asan qavranılması;
·
rəqəmsal
texnikaya uyğunluq hesabına ondan istifadənin sadəliyi;
·
əruz
qaydalarını öyrətmək üçün proqramlaşdırılan tədris vəsaitinin yaradılması;
·
əruz vəzni
həvəskarları üçün şeirlərin daha asan və operativ təhlili;
·
qəliblərin
və şeirlərin müxtəlif aspektlərdən daha
obyektiv və dərin tədqiqi.
Rəqəmsal qəliblərin
onluq say sistemində verilmiş ədədi qiymətləri, yaxud sıra nömrələri
|
Rəqəmsal qəliblərin mümkün ola bilən (nəzəri)
variantlarının ikilik say sistemində uyğun şəkildə ardıcıllığı (m=16)
|
Qəliblərin klassik qaydada adı, mötərizədə heca
sayı (m)
|
||||||
a1
|
a2
|
a3
|
a4
|
a5
|
...
|
a16
|
||
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
...
|
0
|
“Mütədarik-
|
1
|
1
|
0
|
0
|
0
|
0
|
...
|
0
|
|
2
|
0
|
1
|
0
|
0
|
0
|
...
|
0
|
|
3
|
1
|
1
|
0
|
0
|
0
|
...
|
0
|
|
4
|
0
|
0
|
1
|
0
|
0
|
...
|
0
|
“Mütəqarib-
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
|
10
|
0
|
1
|
0
|
1
|
0
|
...
|
0
|
“Mütədarik-
|
11
|
1
|
1
|
0
|
1
|
0
|
...
|
0
|
|
12
|
0
|
0
|
1
|
1
|
0
|
...
|
0
|
“Həzəc-
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
|
16
|
0
|
0
|
1
|
0
|
1
|
...
|
0
|
“Müzare-
“Müzare-
|
17
|
1
|
0
|
0
|
0
|
1
|
...
|
0
|
“Həzəc-
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
...
|
|
32766
|
0
|
1
|
1
|
1
|
1
|
...
|
1
|
|
32767
|
1
|
1
|
1
|
1
|
1
|
...
|
1
|
Beləliklə, təklif olunan rəqəmsal modelləşdirmə rəqəmsal
informasiyanın təhlili və sistemləşdirilmə ımkanlarından istifadə etməklə Azərbaycan
əruzunu nəzəri və praktiki baxımdan daha dərindən öyrənməyə və zənginləşdirməyə
imkan yaradır.
İstinad
edilmiş ədəbiyyat:
1. Cəfər Əkrəm, Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu.
Bakı - 1977.
2. Ədilli Şirvani, Əruz vəzninin sadələşdirilmiş qəlibləri.
Bakı, “Adiloğlu” – 2011.
ali.amirov@mail.com
ali.amirov@mail.com
Комментариев нет:
Отправить комментарий