İbrahim
Sel
Professional
Oxucu Liqası
Masonlar öz mətbuat orqanlarında siyasətlə
məşğul olmadıqlarını desələr də faktlar göstərir ki, onlar nəinki siyasətlə
məşğul olur, hətta siyasi hadisələrin, müharibələrin, inqilabların,
münaqişələrin, seçkilərin, sui-qəsdlərin, qiyamların, siyasi-iqtisadi
böhranları və.s tam mərkəzində yer tuturlar. Belə demək mümkünsə, dəyirman daşı
oxun ətrafında döndüyü kimi siyasi proseslər masonların və masonluğun ətrafında
dönür.
TÜRKİYƏDƏ MASONLUQ. Türkiyədə masonluğun tarixi 1720-ci illərə qədər uzanır. İlk Osmanlı-türk masonları Humbaracı Əhməd paşa, osmanlıda “mariflənmənin” təşəbbüsçüsü kimi tanınan İbrahim Mütəfərriqa və vəzir Mehmet Səid paşadır. 1730-cu illərdə Avropadakı Osmanlı səfirlərinin və xarici işlər məmurlarının demək olar ki, yarıya yaxını mason lojalarına üzv idilər. Sultan I Mahmud (1730-1754) 1748-ci ildə və sultan II Mahmud (1808-1839) 1826-cı ildə verdikləri fərmanlarla masonların Osmanlı dövləti ərazisində fəaliyyətini qadağan etmişdilər. Sultan Əbdüləziz (1861-1876) də masonların fəaliyyətlərinə qarşı ciddi tədbirlər görmüşdü. Masonların fəaliyyətinə mane olan bu Osmanlı imperatorlarından I Mahmud və Əbdüləziz suiqəsd nəticəsində ölürüldü. I Mahmud zəhərlənmiş, Əbdüləzizi isə mason nazir Midhət paşa öldürtmüşdü. Üstəlik bu sui-qəsd intihar kimi göstərilməyə çalışılmışdı. Lakin istintaq həqiqəti üzə çıxarmışdı. Masonların fəaliyyətini qadağan edən sutan II Mahmuda qarşı isə mason və ingilislərin sadiq nökəri olan Misir canişini Mehmet Əli paşa Kavalalı, oğlu İbrahim paşa ilə birgə üsyan etmişdi.
TÜRKİYƏDƏ MASONLUQ. Türkiyədə masonluğun tarixi 1720-ci illərə qədər uzanır. İlk Osmanlı-türk masonları Humbaracı Əhməd paşa, osmanlıda “mariflənmənin” təşəbbüsçüsü kimi tanınan İbrahim Mütəfərriqa və vəzir Mehmet Səid paşadır. 1730-cu illərdə Avropadakı Osmanlı səfirlərinin və xarici işlər məmurlarının demək olar ki, yarıya yaxını mason lojalarına üzv idilər. Sultan I Mahmud (1730-1754) 1748-ci ildə və sultan II Mahmud (1808-1839) 1826-cı ildə verdikləri fərmanlarla masonların Osmanlı dövləti ərazisində fəaliyyətini qadağan etmişdilər. Sultan Əbdüləziz (1861-1876) də masonların fəaliyyətlərinə qarşı ciddi tədbirlər görmüşdü. Masonların fəaliyyətinə mane olan bu Osmanlı imperatorlarından I Mahmud və Əbdüləziz suiqəsd nəticəsində ölürüldü. I Mahmud zəhərlənmiş, Əbdüləzizi isə mason nazir Midhət paşa öldürtmüşdü. Üstəlik bu sui-qəsd intihar kimi göstərilməyə çalışılmışdı. Lakin istintaq həqiqəti üzə çıxarmışdı. Masonların fəaliyyətini qadağan edən sutan II Mahmuda qarşı isə mason və ingilislərin sadiq nökəri olan Misir canişini Mehmet Əli paşa Kavalalı, oğlu İbrahim paşa ilə birgə üsyan etmişdi.
Osmanlı dövlətində ilk mason lojası 1857-ci
ildə açılmışdı. Öz mason baş naziri Mustafa Rəşid paşanın təsirində qalan
sultan Əbdülməcidin (1839-1861) hakimiyyəti dövründə baş nazirin təşəbbüsü ilə
məşhur Tinzimat (Gülxanə xətti-humayunu) fərmanı elan edilmişdi. Bu fərman
Osmanlı dövlətinin siyasi, iqtisadi və ictimai həyatına ağır zərbə vurmuşdu.
1870-ci ildə Osmanlı dövləti ərazisində artıq
49 mason lojası fəaliyyət göstərirdi. Sultan II Əbdülhəmid (1876-1908) Osmanlı
masonlarının can düşməni idi. Onun hakimiyyəti dövründə dövlət aparatı
əhəmiyyətli dərəcədə mason ünsürlərindən təmizlənmişdi. Lakin II Əbdülhəmid də
qərb dövlətlərinin, “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti”ndəki masonların təşviqi ilə
başlamış qiyam nəticəsində hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı.
XIX əsrin birinci yarısında masonlar Türkiyədə
artıq kifayət qədər möhkəmlənmişdilər. Lakin onlar Osmanlı dövləti ərazisində
heç vaxt özlərini rahat hiss etməmişdilər. Çünki müsəlman xalq arasında mason
sözü kafir sözü ilə sinonim kimi işlədilirdi. Bu ada qarşı sıravi insanlar
düşüncəsində ciddi anitpatiya var idi. Buna görə də bir çox Osmanlı siyasi
xadimi mason olsalar da, bunu açıq-aşkar dilə gətirməyə cəsarətləri çatmırdı.
Buna baxmayaraq 1909-cu ildə İstanbulda “Hürr və Qəbul Edilmiş Masonlar Böyük
Lojası” açıldı. Bu lojanın bir sıra üzvləri “İttihad və Tərəqqi” kimi bir sıra
cəmiyyətlərdə və QHT-lərdə fəaliyyət göstərirdilər.
1926-cı ildə eyni zamanda mason olan keçmiş
“İttihadçılar”ın Atatürkə sui-qəsd təşkil etmələri Türkiyədə masonların
fəaliyyətini şübhə altına aldı. 10 avqust 1935-ci ildə Atatürk Türkiyədəki
mason lojalarını bağlanması haqqında qərar qəbul etdi. Beləcə, Türkiyədə
masonluq zahirən də olsa qadağan olundu. 1950-ci illərin ortalarında masonluğa
qoyulan rəsmi qadağa aradan götürüldü. 1956-cı ildə Türkiyə baş nazirinin
müşavirlərindən biri olan Əhməd Saleh Korurun böyük ustad olması ilə “Hürr və Qəbul
Edilmiş Masonlar Böyük Lojası” yenidən fəaliyyətə başladı. Bu gün İstanbul,
Ankara, İzmir, Bursa, Adana, Eskişehir, Dənizli, Bodrum, Marmaris, Antaliya,
Fəthiyə kimi şəhərlər başda olmaqla Türkiyədə 14 min üzvü olan 200-dən çox
mason lojası fəaliyyət göstərir.
Yaxın və müasir tarixə qısa səyahət burada
yerinə düşəcəkdir. Türkiyənin yaxın tarixində, hətta Osmanlı imperiyasının
yıxılmasında mühüm rol oynamış masonik təşkilatlardan biri də “İttihad və
Tərəqqi” təşkilatıdır. XX əsrin əvvəllərində Osmanlı dövləti ərazisində bir çox
gizli təşkilatlar qurulmuşdu. “İttihad və Tərəqqi” bunlardan sadəcə biridir.
“İttihadi-Osmani” adı ilə 21 may 1889-cu ildə qurulan bu cəmiyyət daha sonra
“İttihad və Tərəqqi” adlanmışdı. İtalyan Karbonari mason təşkilatı nümunə
götürülərək qurulan bu cəmiyyətin qurucuları və üzvlərinin böyük əksəriyyəti
mason idi və Parisdəki “Gənc Türklər” cəmiyyəti ilə əlaqəli halda fəaliyyət
göstərirdi. Təşkilatın qurulmasında əsas məqsəd Osmanlı dövlətini yıxmaq idi.
Mətbuatın dəstəyi ilə qısa müddətdə populyarlaşan təşkilat getdikcə gücləndi.
Nəhayət, hakimiyyətə gələn “İttihad və Tərəqqi” Almaniya ilə müttəfiq olaraq
Osmanlı dövlətini I Dünya müharibəsinə apardı. Halbuki bu müharibənin Osmanlı
dövlətinə heç bir aidiyyəti yox idi. Bu təşkilatı quran və idarə edən 7 nəfərin
adı heç vaxt açıqlanmadı. Etnik yəhudi Emanuel Karaso və etnik erməni Hallcyan
kimilərinin idarə etdikləri bu təşkilatın on illik hakimiyyəti dövründə Osmanlı
dövlətinin iqtisadiyyatı məhv edildi, ölkə müharibədə 2 milyondan çox
vətəndaşını itirdi. Az qala dünyanın yarısını tutmuş Osmanlı imperiyası
kiçilərək Yer üzündən silindi, yerində indiki Türkiyə yarandı.
I Dünya müharibəsindən sonra “İttihad və
Tərəqqi” cəmiyyətinin özü olmasa da, üzvləri Türkiyə respublikasında mövcud
idilər. Bir qrup ittahadçı Atatürkün hakimiyyətdə olmasını heç cürə qəbul edə
bilmir, Ənvər paşanı yenidən Türkiyəyə gətirərək iqtidarı ələ almaq
istəyirdilər. Onların bu müxalifəti 1926-cı ilin iyun ayına qədər davam etdi. 15
iyun 1926-cı ildə Atatürk İzmirə gəlməli idi. Lakin bir gün əvvəl İzmirdə ona
sui-qəsd planlandığı xəbəri verildi və Atatürk Balıkəsirdə qalaraq İzmirə
getmədi. Sui-qəsdi planlayan 50-yə yaxın köhnə “ittihadçı” həbs edildi. Həbs
edilənlərin arasında məşhur azərbaycanlı siyasi xadim Əli bəy Hüseynzadə də var
idi. Əli bəy Hüseynzadə “İttihad və Tərəqqi” cəmiyyətinin fəallarından olmuşdu.
18 iyun 1926-cı ildə “Qara Çətə”nin məhkəməsi başladı. Sui-qəsdçilərdən
bəziləri məhkəmənin qərarı ilə edam edildi, digərləri ilsə həbs olundu.
RUSİYADA MASONLUQ. Masonlar Rusiya tarixindəki
bir sıra məşhur hadisələrdə əhəmiyyətli rol oynamışdılar. Rusiyanın ilk
masonlarından biri olan çar I Pyotr 1699-cu ildə Londondakı Böyük Lojada, Frans
Lefortla birlikdə, böyük ustad Kristofer Ren tərəfindən masonluğa mərasimlə üzv
qəbul edilmişdi. İlk rus böyük lojası 1731-ci ildə qurulmuş və onun böyük
ustadlığına ingilis hərbiçisi kapitan Con Filips təyin olunmuşdu. Qraf Qolovin,
qraf Zaxar Çernışev, İvan Çernışev, knyaz Roman Vorontsov, Qolitsin,
Trubetskoy, Şerbatov, Sumarkov, Boltin kimi tanınmış zadəganlar və siyasi
xadimlər ilk rus masonlarıdır.
1750-ci ildə mason lojasına daxil olan İvan
Perfilyeviç Elaqin 1772-ci ildə böyük ustad vəzifəsinə təyin olundu. O, Rusiya
Böyük Lojasının milliyətcə rus olan ilk böyük ustadı idi. Məşhur rus mason
ustadlarından biri də N. Novikovdur. Onun böyük ustadlığı dövründə masonluq
Rusiyada xeyli genişlənmişdi. Çariça II Yekaterinanın hakimiyyəti dövründə
masonlarla saray arasındakı əlaqələrdə gərginlik müşahidə olunmuşdu. II
Yekatrina başda Novikov olmaqla Kurakin, knyaz Repnin, Bejanov, Lopuxin kimi
bir sıra mason dövlət xadimlərini həbs etdirmişdi. Lakin özü də mason olan I
Pavel hakimiyyətə gələn kimi Şisselburq qalasında həbsdə olan Novikovu və
silahdaşlarını azad etdi.
1822-ci ildə Rusiyada masonluq yenidən qadağan
olundu. Lakin masonlar da bu dəfə dövlətə əks zərbə ilə cavab vermək qərarına
gəldilər. 1825-ci ilin dekabrın 14-də ayında Senat meydanına toplaşmış
hərbiçilər I Nikolaya qarşı qiyam qaldırdılar. Lakin I Nikolay bu qiyamı yatıra
bildi. Bundan sonra masonlar Rusiyada ciddi şəkildə təqib olunmağa başladılar.
Bu təqib və qadağa dövrü 1905-ci il manifestinə qədər davam etdi. 1906-cı ildə
müşhur rus alimi Maksim Kovalevsiy “Fransa Böyük Şərq Lojası”nın icazəsi ilə
Moskvada “Vozrojdeniye” lojasını açdı. 1908-ci ildə isə Sankt-Peterburqda
“Severnaya Zvezda” lojası açıldı.
1917-ci il oktyabr inqilabında masonlar mühüm
rol oynadılar. Kerenskiy və onun hökumət üzvləri mason idilər. Eyni zamanda V.
Leninin bir sıra silahdaşları da mason və ya masonik təşkilat üzvü idilər.
Alman mason lojaları ilə bolşeviklərin sıx əlaqələri artıq sirr deyil. Leninin
bir sıra silahdaşlarının rus soyadını qəbul etmiş etnik yəhudilər olması da hər
halda təsadüf deyildi. Məsələn Trotskiy (Bronşteyn), Zinovyev (Apfelbaum),
Kamenyev (Rozenfeld), Boqdanov (Silberşteyn), Larin (Lurie), Meşkovskiy
(Qoldberq), Ryazanov (Qoldenbax), Martınov (Zibar), Sverdlov və.s. Bu soyad
dəyişmə ənənəsi hər halda bolşeviklərə etnik alman cühudu Mordaxay Levidən
(Karl Marks) miras qalmışdı.
Stalin hakimiyyətə gəldikdən sonra Sovet
Rusiyasında masonların kökünü kəsməyə başladı. Bu dövrdə bir sıra yəhudi
mənşəli masonlar mühacirətə gedərək orada fəaliyyətlərini davam etdirməyə
başladılar. Mühacirətdəki rus masonları haqqanda Nina Berberova “Lyudi i Loji”
adlı əsərində ətraflı məlumat vermişdir.
SSRİ-nin dağılmasından qısa müddət sonra
1991-ci ildə masonlar Rusiyadakı fəaliyyətlərini bərpa etdilər. Bu gün artıq
Moskva, Peterburq, Voronej və Arxanqelskdə mason lojaları fəaliyyət
göstərməkdədir.
Комментариев нет:
Отправить комментарий