İtmiş “Azərbaycanın açarı” titulu

Rövşən Novruzoğlu

Araşdırma materiallarına görə, Azərbaycan tarixinin təqribən 911000 səhifəsi oxunmamış qalıb (Filosof A.Mets). Bu qənaətə həmçinin Vatikana 1503-cü ildə rəhbər seçilmiş III Piy də gəlib. O 1504-cü ildə Səfəvilər dövlətinin başçısı Şah İsmayıla ünvanladığı cavab məktubunda bunu ayrıca qeyd edib. (Maraqlıdır ki, Vatikan arxivlərində ilişib qalmış bu məktub hələlik tədqiq olunmayıb). Məlumata görə, Vatikan rəhbəri Şah İsmayıla bəslədiyi rəğbəti də gizlətmirdi. O yazırdı ki, Vatikan Şah İsmayıl ilə olan bağlaşmasını çox yüksək qiymətləndirir. Çünki Şah İsmayıl müsəlman aləmində yeganə hökmdar idi ki, onun hakimiyyəti vaxtında Azərbaycanda bir dənə də olsa, uşaq qəbristanlığı olmayıb.
Həmin vaxt “Qadağan olunmuş kitabın indeksi” dəftərini qələmə alan diplomat II Yuliy və 1522-ci ildə onu təkrar nəşr edən hökmdar VI Adrian isə qeyd edirdilər ki, Azərbaycan Vatikandan da öndə gedirdi… Vatikan ərazisində 4 uşaq qəbristanlığı qeydə alınmışdı.
Başqa bir məlumatda isə bildirilir ki, Şah İsmayılın uşaq qəbristanlığı salanların əleyhinə sərt bir fərmanı olub. Uşaq öldürənlərə sonu faciə ilə nəticələnən məhkəmələr qurulub. 1501-ci ildə verilən fərmanda Şah İsmayıl uşaq qəbristanlıqlarının salınmasını və eləcə də uşaq ölümlərini törədənləri dövlətin və millətin “yarası” hesab edib. Tarixin başqa bir sənədində isə qeyd olunub ki, Şah İsmayıl üçün belə bir fərmanı onun filosof vəziri Şəmsəddin Zəkəriyyə Təbrizi hazırlayıb. Məhz buna görə Şah İsmayıl öz vəziri Şəmsəddin Zəkəriyyə Təbriziyə “Azərbaycanın açarı” titulu verir. Bundan sonra vəzir Şəmsəddin ölkədə yayılmaqda olan əxlaqsızlığa, kütləvi savadsızlığa, oğurluq və dələduzluğa, beytül-malı yeyənlərə, yalan danışıb dövləti aldadanlara… qarşı bir-birinin ardınca fərmanlar hazırlayır. Xüsusən Şərqi Avropa ölkələrindən Polşadan, Çexiyadan, Bolqarıstandan və Macarıstandan, eləcə də qərb dövlətlərindən bu fərmanları tədqiq edib öyrənməyə gələn onlarla diplomat olub. Məsələn filosof Xristofor Kessinq adlı (Amerika) birisi yazırdı ki, bu fərmanların hər biri baş verə biləcək oyanışlardan (sivilizasiyalardan) xəbər verdiyi üçün maraqlı idi.
Tehranın milli kitabxanasında saxlanılan vəzir Şəmsəddin Zəkəriyyənin məktubunda isə yazılır:”Böyük hökmdar (yəni Şah İsmayıl- R.N.) idarə etdiyi ölkənin fəlakətlərini öz fəlakəti bilirdi. Eşitdiyi hər uşaq ölümündən kədərlənir, saatlarla görünmür, ibadətlə məşğul olurdu. Dövlətimizdə ölən hər bir uşaq üçün göz yaşı axıdırdı”. Vəzir Şəmsəddin Zəkəriyyə bunu da yazır ki, Şah İsmayıl Ərdəbildən olan 5 uşağı Avropaya oxumağa göndərən ilk hökmdar idi.
Araşdırma materiallarına görə, 1524-cü il mayın 23-də Şah İsmayıl qəflətən vəfat edir. “Azərbaycanın açarı” titulunu alan vəzir Şəmsəddin Zəkəriyyəni isə bir ingilis casusu zəhərləyib öldürür. Açarsız, qapısız, bacasız qalan Azərbaycan bütün bunlardan sonra döyüş meydanlarına çevrildi. Sonra bu dövlət xarici kəşfiyyat üçün əsl sınaq-təcrübə laboratoriyası oldu. Məsələn 1709-cu il iyun ayının 11-də fransızlara məxsus “M.Odeli” tibb mərkəzi ətir istehsalı üçün sınaq-təcrübəyə çəkdiyi 9 yaşlı 14 qız uşağının həyatına son qoydu. Məlum oldu ki, fransızlar Şirvan uşaqlarının onurğa sütunlarından çəkdikləri “şirələrdən” ətir istehsalında istifadə edirmişlər. Şirvanda ilk uşaq qəbristanlığı belə yarandı. Sonra Bakının indiki Bülbülə və Ramana qəsəbələrində ilk uşaq qəbristanlığı yarandı. Onun ardınca Maştağa ərazisində (1747-ci il), indiki Lökbatan ərazisində, Bahar oba deyilən yerdə (1756-cı il) uşaq qəbristanlığı qazıldı. İndi həmin uşaq qəbristanlıqlarının üstündən avtomobil yolları keçir. Digər bir məlumatda isə göstərilir ki, Azərbaycanda ilk fahişəxana 1771-ci ildə indiki Xəzər rayonunun ərazisində salınıb. Rusiya İmperiyasına məxsus 2 dəlixana 1824-cü ildə indiki Nizami rayonunun ərazisində fəaliyyətə başlayıb.
Bütün bunlardan sonra düşünürəm ki, “Azərbaycanın açarı” tituluna bu gün daha çox ehtiyac duyulur. Çünki, Azərbaycan dörd tərəfdən qapıları açıq olan ölkədir.

ayna.az