Bir daha tele problemlər barədə

İbrahim Sel 
Professional Oxucu Liqası
 

Hindkinozim-motalizm janrı. Niyə bizim millət ancaq müğənni istehsal edir, gəncliyimizdə müğənnilik ruhu coşub-daşır? Televiziyalarda hava və su kimi ehtiyacımız olan intellektual verilişlərin yerini çal-çağırlar işğal edir? Bu suala belə bir cavab tapmışam. İndi müğənnilik eşqi ilə alışıb-yanan gənclərimizin yaş dövründən çıxış edib, onların ata-analarının yaşı haqqında fikir yürütsək, məlum olar ki onlar təxminən 1960-ci illərdə doğulmuş və gənclkləri Sovet İttifaqının 80-ci illərinə düşənlərdir. Həmin illər isə hind filmləri tayfunu altında keçmişdi, bu gənclərin valideynləri bir-birlərini hind mahnıları oxunan toylarda, hind filmləri göstərilən kinoteatrlarda görüb tanış olmuşdular. Bugünkü gənclərimizin əksər nümayəndələrinin nə qədər kobud da səslənsə, «fundamentləri» hind musiqisi altında qoyulmuşdu. Hind filmlərinin qəhrəmanları müğənniliyin bəlalardan, həyatın çətin vəziyyətlərindən çıxış yolu olduğunu canlandırırdılar. O informasiyalar kinoteatr salonlarında, toylarda kodlaşmaqda olan körpənin, gələcək gəncin kodeksinə girib. Və qarşımıza bu gün 20-25 yaşlılar çıxıb.

 Ruslar hind filmi barədə zarafatla deyirlər: «Əgər bir hind filminin əvvəlində divardan tüfəng asılıbsa, filmin sonunda o da mahnı oxuyub oynayacaq…»

 Dünyanın heç bir özünə az-çox hörmət qoyan ölkəsində bizim telekanallarımızdakı qədər hind filmi göstərilmir. Heç bir muasir sivil ölkədə bizdəki qədər hind kinosu xəstəsi yoxdur, hind musiqisinə bu qədər pərəstiş edilmir və hindlilərin ailə-məişət münasibətləri bu qədər beyinlərə yeridilmir. Hətta bizdə hind mədəniyyəti (?) günləri də keçirilir. Bu yaxınlarda isə Təhsil Nazirliyinin məsul işçisi xaricə oxumağa gedən tələbələrin Qərbə, Avropaya yox, məhz Hindistana göndərilməsini təklif etdi. Arqumenti də bu oldu ki, Qərbdən qayıdan tələbələr müxalifətyönümlü olurlar. Qəribə məntiqdir, eləmi? Yəqin Hindistandan yappərəst qayıdacaqlar.

 Nə yapışıblar bunlar Hindistandan, qopmurlar? Bizi hara getməliyik, Hindistana? Axı biletimizə belə yazılmamışdı.

 Ekrandan Cimi bizə qırıq tapança ilə bir vzvod əliavtomatlını qırmağından, bir daş atmaqla göydəki vertolyotu partlatmağından danışır. Belə filmlərdən sonra cayıllarımız gücləri çatmasa da, qabağına çıxanı çırpacaqları ilə hədələyirlər. Əyalətdə kişilər hind qızlarından seksual baxmağı, qadınlar isə hind kişilərindən işvəli yeriməyi öyrənirlər. Cavan adam evlənən kimi qaynatasının qabağına Ciminin villası boyda ev tikmək tələbini qoyur: «Yoxsa boşayacam!». Onsuz da bir-birilə anlaşma müstəvisində uçuruma yuvarlanmış xalqımız hindlilərdən «isnişməyin» yollarını öyrənir. Əclaflıq, oğrəşlik, şorgözlük, yaltaqlıq, xainlik və yalançılıq təmizlənmək əvəzinə qanımıza daha böyük dozalarla yeridilir. Hind kinosundan arvadı necə döyməyi, ataya arxadan zərbə vurmağı, anadan uzaq qaçmağı, dostu beş qəpiyə satmağı, zəifə şıllaq atmağı öyrənirik. Beləcə, bütün dünya Deyl Kornegidən, Dostoyevskidən öyrəndiyi halda, biz hisin-pasın içində itib batmış Dxarmendradan öyrənirik. Bizim batareyamızın bir baş çavuşu vardı, hind filmi başlayan kimi bütün batareyanı televizorun qarşısına yığıb, «farağat» komandasında ekrana baxdırardı. Ağ-qara televizorun qabağında Qabbarsink kimi bardaş qurub oturan bu pezəvəngi cana yığılmış uşaqlar öz aralarında söyür, «Hindistan voenkomatı» adlandırardılar. Bir dəfə mən də canımı dişimə tutub bir filmi axıradək diqqətlə izlədim. Demək, qəhrəmanı kisəyə salıb ağzını bağlayırlar və dənizə atırlar. Lakin o xırda bir təsadüf nəticəsində xilas olur və kisənin ağzını bağlayanlardan qisas alır… Əlbəttə ki mahnı oxuya-oxuya.

 Yazıq millət, səni Hindistana istiqamətləndirirlər. Yəqin inanırlar ki, bu yolla nə vaxtsa əsgərin Hind okeanına çatıb sapoquyla oradan su içəcək!

Bəlkə bunlar müalicə olunduğumuz Hindistan dərmanlarının təsirindəndir, hə, necə fikirləşirsən?

 Haşiyə: Müstəqil olandan bəri milləti silkələyə bilən, onu ayağa qaldırmaq gücündə olan nə bir musiqi əsəri bəstələnib, nə də bir tablo çəkilib. Mən hələ Allahın plakatlarından danışmıram, onları çəkməyi də bacarmırıq. Səhnələrdə primitiv pafosla, qiyə-qışqırıqla, isterik çığırışlarla dolu nə qədər desəniz xaltura var. Amma ortada əsl sənət əsəri gözə dəymir. Kino çəkəndə də hamının başını yerə soxan “Girov” kimi əbləhanə bir şey çəkirik. Bəlkə barmaqlarınızı qatlayıb qəhrəmanlıqlarınızı, şedevrlərinizi sayasınız. Vaxtilə çəkdikləri kinolar, yazdıqları kitablar Biləcəridən o tərəfə tanınmayanlar, özlərini Smotkunovski sayan dünən dağdan enib gələn ədabazlar, hər mövsümdə bir bayrağa beyət gətirənlər çıxıb ekrandan camaata vətənpərvərlik dərsi verirlər.

***

 Əlac qalıb xarici filmlərə. Bu gün hər hansı bir xarici filmi Azərbaycan dilində seyr etmək isə cəhənnəm əzabıdır. Məsələn, rus dilində haçansa baxdığım filmin Azərbaycan dilində tərcüməsinə rast gələndə dəhşətə gəlirəm. Heç bir kanalda dublyaj istənilən səviyyədə alınmır. Vaxtilə ANS telekanalı hər şeydə birinci olduğunu söyləsə də, kanalda dublyaj olunan və nümayiş etdirilən cizgi və yaxud bədii filmlər bərbad gündə səslənir.

 Qeyd etmək lazımdır ki, bizdə yanlış formada başa düşülən milli-mental dəyərlərin növbəti dalğasından sonra bütün telekanallarda dublyaj studiyaları fəaliyyətə başladı. Lakin yaradılmış studiyalar ortaya keyfiyyətli iş qoya bilmədilər. Əksər dublyaj studiyaları xarici serialları dilimizə çevirməkdə uğur qazanmaq istədilər. Ancaq nəticədə bu seriallar Azərbaycan dilində çox bəsit və gülməli formada səslənirdi. Bu da həmin serialların cəmi 2 nəfər aktyor tərəfindən səsləndirilməsinin nəticəsində olur. Bəzən cümlələrin bir-biriylə uyğunsuzluğu gülüş doğurur. Sözsüz ki, bu cür halların baş verməsinin əsas səbəbkarı tərcüməçilər və dublyaj studiyasının baş redaktorudur. Ancaq telekanal rəhbərləri bu sahəni ciddi nəzarətə götürməklə müəyyən irəliləyişə nail ola bilərlər. Digər tərəfdən bəzi dublyaj studiyaları obraza uyğun səsləndirmə ortaya çıxara bilmirlər. Belə ki, 10 yaşlı uşağın səsini 40-50 yaşlı aktyor səsləndirir, bu da tamaşaçıya hörmətsizlikdən başqa bir şey deyil. Xarici filmlərin həvəskarı kimi qeyd etmək istərdim ki, dublyajın uğurlu alınması üçün xüsusi dərslər almış aktyorlar bu işə cəlb olunmalıdır. Bu barədə danışan aktyorlarımız bildirirlər ki, dublyajlarda rol səsləndirmək səhnədə rol oynamaqdan qat-qat çətindir. Doğrudan da, aktyor rolu duyub onun ruhuna girməlidir. Əks təqdirdə səsləndirmə süni alınır. Xarici telekanallarda şahidi oluruq ki, filmlərin səsləndirilməsi 2 və ya hətta 1 nəfər aktyorun vasitəsilə aparılır. Ancaq fərq göz qabağındadır. Bizim aktyorlar obrazlara görə səslərini dəyişə bilmirlər. Bu da onların dublyajdan anlayışlarının olmamasından irəli gəlir. Nəticədə də dublyajlar çox gülünc formada verilir.

 Teleserialların dublyajlarında «Lider» TV işləkdir. Diqqətcil olsaq, bu dublyajlardakı qüsurları asanlıqla sezmək olar. Elə başlayaq «Belissima» teleserialından. Bu serialı cəmi 4 aktrisa səsləndirirdi. Hətta Hacı İsmayılov (digər aktyorlar da ola bilər) serialda özü-özüylə danışırdı. Yəni bir-biriylə danışan obrazları eyni aktyor səsləndirirdi. Serialda səs effekti belə ölür. Amma problem yaradan səbəb nədir? Bu, bilinmir. Niyə gənc obrazları gənc aktyorlara həvalə etməkdən çəkinir «Lider» TV-nin dublyaj redaksiyası? Bu həm gənclərçün dublyaj sahəsində məktəb olardı, həm də dolanışıq. O ki qaldı dublyajda Azərbaycan dilinin gözəlliyindən istifadə olunmasına, bu barədə çox danışılıb. Yəni hələ də şablon və pafoslu danışıq tərzi «Lider» dublyajında hakimdir.                      

 Qeyd edək ki, Azərbaycandakı telekanalların içərisində dublyajı ən yaxşı təşkil edən elə ANS kanalıdır. Bu kanalın rəhbər işçilərinin də iştirak etdiyi «Kriminal qiraət» filminin səsləndirilməsi Azərbaycanda çoxlarının ürəyincə olmuşdu. Son zamanlar bu kanalın dublyaj studiyası digər kanallara örnək ola biləcək işlər görə bilib.

 Bir sözlə, istərdik ki, seriallara və filmlərə, verilişlərə və sənədli filmlərə doğma dilimizdə baxanda əsəbləşməyək. Əlbəttə, böyük kinoda «sadomazoxizm»i bağda mazoxizmlə məşğul olmaq, «raskrıt kartı»nı xəritəni açmaq kimi tərcümə edən dublyaj ustalarmız bizi həmişə təəccübləndirə bilib. Bir özünüz fikir verin: «Atası nə etsə, oğlum da onu təkrar edir. Və bu, mənim xoşuma gəlir…»

 Yəqin ki, İncəsənət Universiteti nəhayət dublyaj aktyorları hazırlayacaq kurslar təşkil edəcək. İnanırıq ki, dublyajın səviyyəsi ölkəmizdə də digər xarici ölkələrdə olduğu dərəcəyə çatacaq, hətta onları ötəcək. Mirşahin və Orxan Fikrətoğlu bunu artıq bir dəfə sübut ediblər.

 Kədərə “yox!” deyək! Sorğular göstərir ki, əhalinin ən çox sevdiyi, populyar və yaddaqalan kanal ANS-dir. Lakin bir neçə dəfə bağlanıb açıldıqdan və müxtəlif təzyiqlərdən sonra o da «bozbaş» kanalına çevrildi. «Əhatə dairəsi», «Ən yeni tarix», «Təmiz söhbət», «Qulp», «Nəzər nöqtəsi» kimi əhalinin sevə-sevə baxdığı, müxtəlif ftikirlərin ifadə olunduğu kanalların əvvəlki izi-tozu da qalmadı. Əvvəllər «KVN-şik»lər demiş, hər yerdən ANS çıxırdı. Ancaq indi sosial problemlərin məngənəsində boğulan insanlar «dəqiq, vicdanlı, qərəzsiz» kanala zəng edəndə, onlara rəngarəng musiqilər cavab verir.

 Yuxarıda telekanallarımızın «sevimli qonağı» olan hind kinosu haqqında danışdıq. Yaxşı ki, son zamanlar bu tendensiya aradan götürülüb. 21-ci əsr azərbaycanlısının hind kinosuna baxmağa ehtiyacı varmı? Bəlkə də bəzi təbəqələr üçün maraq doğurur, ancaq gəlin görək gecə və gündüz hind kinosuna baxan xalq irəli gedə bilərmi? Qeyd etmək lazımdır ki, bizim cəmiyyət heç hind cəmiyyətindən o qədər fərqlənmir də. Axı Hindistan əhalisinin də əksər hissəsi aclıq və səfalət içində yaşayır, ətraf aləm barədə küt və səthi təsəvvürlərə malikdirlər. Hind kinosu istehsal edən şirkətlər məhz bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq gündə bir Cimi yaradıb ekrana buraxırlar. Ağır həyat şəraitinə malik toplumun nağıla ehtiyacı var ki, məşəqqətlərindən ayrılıb xəyallarda uçsun. Bəs bizə nə düşüb? Axı son zamanlara qədər, 90-cı illərin əvvəllərindən Bakıya doluşmuş kənd təfəkkürünün meydan sulamasına kimi paytaxtımız Şərq aləmində ən irəli getmiş və yüksək təfəkkür atmosferinə malik məkan idi. Elm, mədəniyyət, təhsil və incəsənət sahəsində nailiyyətlərimizlə öyünə bilərdik…

 Primitivliyin, diletantizmin bariz nümunələri kimi üzə çıxan melodram bəzən çox bahalı libas geyinir, yüksək dizayn və bədiilik elementləri ilə pərdələnir, müasir kino texnikasından, məşhur aktyorlardan istifadə edir. Lakin hansı libasa girir-girsin, onun əsas göstəricisi hadisəçilikdir. Burda qanunauyğunuq axtarmaq əbəsdir.  

 Teleseriallar bütün parıltısı, üzdə xoş görünən əlamətləri ilə içimizə daxil olmaqdadır. Bütün bu zir-zibil sovet dövründə «Hamlet»lərin, «İblis»lərin, «Aydın»ların daxili aləmimizdə yaratmış olduğu mənəvi özünümüdafiə səddini keçərək bizi mühasirəyə alır. Və bir də başımızı qaldıranda özümüzü ötəri hisslər, təsadüflər dünyasının axar-baxarında görürük. Hadisələr dənizinin ucu-bucağı olmadığı kimi, onları əks etdirən çoxseriyalı filmlər də nə qədər istəsən uzadıla bilir. Müxtəlif gözlənilməz vaqeələr bir-birini sıçrayışlarla əvəz edir və ancaq zahiri tellərlə, süni şəkildə bağlanır. Belə əsərlər insan mənəvi varlığının bütövəşməsinə deyil, «bu dünya beş gündür…», «ayaq hara, baş da ora» səfsəfəsinin təbliğinə xidmət edir. 

 Beləliklə, respublika telekanallarının proqramları sanki ölkə vətəndaşlarının zehni qabiliyyətini daha da kütləşdirməyə, onların zövqünü daha da korlamağa hesablanıb. Belə zənn etmək olar ki, məqsədyönlü kütləşdirmə və dünyadan təcridolma prosesi aparılır. Bəzi xarici ölkələrin telekanallarının yayımı dayandırılır ki, birdən hansısa həqiqəti deyər. Milləti tısbağa kimi öz qınına çəkilməyə vadar etmək, onları çəlimsiz yerli kanallardan- olan-qalan şəhər mədəniyyətini də dəfn etmək yolunu tutmuş arxaizmlərdən asılı etməyə çalışırlar. Xalqın elektron kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə etmək hüququna sədd qoyulur, azeriblog.com kimi 1500 bloggerin şəbəkələşdiyi sistemlər dağıdılır. İnsanlarımız yerli kanalların hazırladığı bayağı, şit proqramlardan bezib, onlar əsasən ölkədə və dünyada baş verənlərdən- bir də hava proqnozundan xəbər tutmaq lazım gəldikdə yada düşür.

 Başqalarında gördüyümüz pis, ziyanlı xüsusiyyətləri mənimsəməkdə xüsusi istedad sahibi olmuşuq. İstər qida cəhətdən nə qədər murdar yeməklər, istər moda sarıdan dünyada nə qədər ədəbsiz geyimlər varsa, bizdə brend mal kimi formalaşdırılır.

 Rusiya telekanallarına təkcə ölkəmizdə yaşayan ruslar yox, rusdilli zialılarımız, hətta rus dilini az-maz bilənlər də baxır. Nədən ki yerli kanallarla müqayisədə onların üstünlüyü qat-qat çoxdur. Məsələn, Zəlimxan Yaqub kimi aşıq tipli alimlərimizi ekrana yaxın buraxmırlar, televiziyanı xalqın real maraqlarına xidmət etməyən bisavadlardan, arsız-arsız ağlaşan muğamşiklərdən qoruyurlar, ölkədə yaşanan ən ciddi problemləri rəngarəng proqramların mövzusu edirlər, hər bir məmurun nöqsanını onun üzünə vururlar, prezidentlərin, nazirlərin, siyasi-ictimai liderlərin kəm-kəsirlərini bədii gülüş hədəfinə çevirib, izləyicilərini əyləndirirlər, hətta kuklalarını düzəldirlər…

 Xəzərin o tərəfində, ən yaxın qonşumuz və qohumumuz olan Türkmənistanda bir müddət əvvəl böyük söz-söhbətlərə səbəb olan hüzür düşdü. Vətəndaşlarının bütün kommunal xərclərini ödəyən Türkmənbaşı, qəflətən dünyasını dəyişdi. Onun dəfn mərasimini- on kilometrlərlə uzanıb Aşqabad küçələrini basan türkmən selinin acısını yalnız Rusiya telekanalları bütün dünyaya yaydı, həm də saatlarla davam edən canlı yayımla. Türk dünyasının hər dövlət başçısına nəsib olmayan riyasız, saf ümumxalq sevgisini azərbaycanlılar da izlədi. Amma yalnız peyk antennası olanlar- Rusiya telekanalları ilə!

***

 Səhər-səhər evdən çıxarkən televizorda, ya da ictimai nəqliyyatda eşitdiyimiz hər hansı bir təsadüfi mahnı bizim bütün gün ərzindəki əhval-ruhiyyəmizi müəyyən edir. Həyat enerjisi ilə dolub-daşan mahnını dinlədikdən sonra işlərimiz də düz gəlir, əməllərimiz də. Sarsaq və yalançı sentimentallıqla dolu mahnıları dinləyəndən sonra isə əksinə, ya bizə atırlar, ya da biz kiməsə... Mən indiyə qədər qəmli mahnı eşidəndən sonra gözlərindən həyat eşqi yağan adam görməmişəm. Çünki bu mümkün deyil. Mətn və melodiyasından dərd-qəm (xüsusilə, saxta və mənasız) yağan mahnılar insanlarda həyata qarşı küskünlük, yorğunluq və bezginlik hissləri aşılayır.

 Gəlin bu cür mahnıların mövzularına diqqət edək: məsələn, məchul sevgililərdən birinin o birisini "atması" problemi. Axı, niyə bu kiçik, bir mövzu kimi çeynənilmiş şəxsi problemlə başqalarını yükləməlisən? Hətta bəzi hallarda bu dərd-qəmin səbəbi də bəlli olmur- “dərdliyəm”, “səbəbini soruşma” sözləri ilə dolu olan bu mahnıların mətnində heç bir məzmun və məna sezmək olmur.

 Diqqətlə fikir versək görərik ki, bu cür mahnılar əsasən 3-cü dünya ölkələrində və ya əksəriyyəti müsəlmanlar yaşayan ölkələrdə dəbdə olur. Özümüzün və ya qonşumuz Türkiyənin pop-musiqi dünyasına baxsaq məlum olar ki, mahnıların əksəriyyəti ağır templi, qəmli, insanları az qala intihara cəhd etdirəcək mətn və melodiyalardan ibarətdir. Niyə? Əlbəttə, bunun da bir səbəbi var
 İran bəstəkarı Dr. Məhəmməd Ənsari 3 illik araşdırmalarının sonucunda çox maraqlı məsələlərlə üzləşib. Cənab Ənsari hamını şoka salacaq faktlar üzə çıxarıb.
 Heç kimə sirr deyil ki, Qərbdə müxtəlif məxfi institutlar var- onlar əhalisi əsasən müsəlmanlardan ibarət olan ölkələrdəki psixoloji və moral vəziyyətlə bağlı araşdırmalar aparır və bu araşdırmalara uyğun tədbirlər görürlər. Yadınızdadırsa, bir müddət əvvəl bu tip institutların ağaclarda, balıqlarda, buludlarda və s. yerlərdə "Allah" sözünün ərəb əlifbasında yazılışına bənzər formasını “kəşf” edərək, müsəlman dünyasına sırımaları barədə mətbuatda çoxlu yazılar çap olunmuşdu. Onlar yaxşı bilirlər ki, müsəlmanlar bu tip “kəşf”lərə uyur, Tanrının zatən onların yanında olduqlarını, onları müdafiə etdiyini zənn edir və bununla da işlərini bitmiş hesab edirlər. Çünki bu cür rəmzlərə uyan insanların əksəriyyəti əlavə elm və bilik əldə etməyi lüzumsuz hesab edir və nəticədə mənsub olduqları cəmiyyətin inkişafı ləngiyir.
 Doktor Ənsarinin araşdırmaları sonucunda məlum olub ki, həmin Qərb institutları eyni psixoloji təsir vasitəsi kimi kütləvi incəsənətdən- popdan və bu növ incəsənətin əsas janrlarından biri olan mahnı janrından istifadə edirlər. Belə ki müğənnilərin özlərinin də xəbəri olmadan onların qəmli-dərdli mahnıları reklam olunur, “sevilir” və yayılır. Nəticədə ən qəmli mahnılar oxuyan müğənni ən populyar müğənniyə çevrilir. Onlar -Ağadadaşdan tutmuş, İbrahimə qədər- özləri də bilmədən bu institutların əlində silaha, xalq isə hədəfə dönüşür. Nəticədə bu xalqların psixologiyası zədələnir, geniş ruh düşgünlüyünə uğrayır və sabaha inam hissini itirir.
 Ağlına o qədər də şübhə etmədiyim oxucu “guya ABŞ-da qəmli mahnı oxuyan yoxdur?” sualı verə bilər. Yalnız bir müqayisə ilə kifayətlənirəm- Maykl Ceksonun ən dərdli, ən faciəli mahnısı olan "Earth Song" planetdəki ekoloji problemlər barədədir.