12.02.2013

Postmodernizm Azərbaycana gəlmədən getmək istəyir

Eyvaz Taha

Həmid Herisçinin bir müsahibəsində gedən yanlışlıqlar və Azərbaycanda təfəkkürün problemləri

Azərbaycanda təfəkkür problemi dərindir. Həmin problem nəzəri mahiyyət daşımır, onun qığılçımları hər an gündəlik hayatımıza sıçrayır. Başqa sözlə, düşüncə problemi həyatın obyektiv sahəsi olan və toplumun gerçəkəlşəməsinin şərti sayılan "siyaysət"də də özünü göstərir. Məsələnin kökü rasionallıqdadır. Belə ki, bizdə rasionallığın axsaqlığından dolayı siyasəti üç fenomen əvəz edir: çürük əxlaqi dəyərləndirmələr, əyləncə və polis (güc strukturları anlamında). Belə bir ortamda hətta dünyadakı fikri cəryanların əks-sədası bizdəki təfəkkür ərsəsində eşidilmir və ya gülünc alınır.
Misal üçün qərbdə güc mərkəzlərini dekonstrukiya etmiş postmodernizmdən bizə qalan Hənif Qüreyşinin "yaxınlıq" romanındakı söyələdiyi sözlər olur: «İyirmi il öncə inqilab və cəmiyyəti dəyişidirmək siyasi bir təşəbbbüs sanılırdı. Halbukı indi zerzəmidə sevişən iki vurğun insan dünyanı yenidən yaradırlar.» Bu, təfəkkür və siyasətdən imtina deyilmi? Həmin sualın cavabını tanış bir örnək işığında axtarsam da başlıca qayəm Azərbaycan düşüncəsini ifalasa uğradan səbəbləri araşdırmaqdır.

Şou-biznesə qarşı şou-biznes silahı ilə savaş

Azərbaycanın müstəqillik dönəmində Həmid Herisçi ədəbiyyatın aparıcı simalarından olub. Mən isə həmişə güman etəmişəm ki, iflasa uğramış Azərbaycan təfəkkürünü dirçəltməkdə o da ümid nöqtələrindən biri sayıla bilər. Lakin onun son yazıları göstərir ki, bu ümid puça çıxmaqdadır. Məsələ burasındadır ki, Həmid şou biznes mədəniyyətinə qarşı çıxaraq mütəfəkkir görkəmində çıxış edir, yaxşı da oxunur. Problem isə burdan başlanır. O, qarşı çıxdıği şou biznesin şərtləri içərisində düşünür, danışır. Bununla da arxa durmaq istədiyi təfəkkürün dayaqlarını məsuliyyətsizliklə sarsıdır. Başqa sözlə, o, Azərbaycanda siyasət fəlsəfəsinin görkəmli simasına çevərilə bilrədi. Lakin konspiroloji baxışından dolayı təfəkkürə qarşı dayanır, ardı-arası kəsilmədən qınadığı şou biznes cəbəhəsinə keçir. Bunun üçün müsahibədə getmiş belə bir cümlədə ciddilik görmürəm: "Ədəbi proses kor dalana dirənib, öz mövqelərini şou biznesə təslim etdi. Yeni ədəbi prosesin sükanını əlində saxlamaq istəyən məlum qüvvələr şou biznes mədəniyyətindən..., onun metodlarından istifadə etdilər".
Mən hələlik, onun son kitabına toxunmuram, ötən ilki bir müsahibəsinə qayıdıram. Çünki Həmidin düşüncəsini analiz etməkdə həmin müsahibə yığcam və yaxşı örnəkdir. Geniş yazılara toxunmağa burda nə macal var, nə də məqsədimi anlatmaqda onlara gərək. Sadəcə bu müsahibədə gedən mübahisəli məqamlar o qədər çoxdur ki, gətirəcəyim argumentlər oxucunu darıxdıra bilər.
Məsələn, zahirən samballı görünən bu cümlələrin çoxu reallığa qarşıdır: "Mən postmoderndə ilişib qalmadım. Dünya dəyişir, postmodern təfəkkür arxivə gedir. Dünya yenidən süjeti bərpa edir, postmodernin ləğv etdiyi, kənara itələdiyi, sual altına qoyduğu bütün anlayışlar, yəni, süjet, qəhrəman, Allah, sirr, mistika yenidən özünə ikinci nəfəs qazanır. Bu mənada, konspirologiyanı neoklassizim də saymaq olar...  Konspirologiyada klassisizmin bütün dəyərləri yenidən bərpa olunur-süjet, sirr, sehr, qəhrəman, məntiq, Allah, qəhrəmanlıq yenidən ədəbi mətndə mərkəzi nöqtələrə çevrilir... Fonosentrizm itir, loqosentrizm öz əvvəlki gücünü bərpa edir bədii mətndə. Məsələn, götürək Den Braun, Stiven Kinq, Umberto Eko, Paola Koelo yaradıcılığını. Onların əsərləri postmodernə sarsıdıcı cavabdır. Deyərdim ki, postmodernin müasir böhranı məhz onların yaradıcılığı sayəsində meydana gəlib. Bəli, bu müəlliflər sirr-sehr fenomeni əsasında postmoderni darmadağın etdilər. Sirr olan yerdə isə mütləq ədəbi süjet də var."
"Ədəbiyyatla ədəb sözünün qohumluğu heç də təsadüfü deyil,
postmodernistlərə buna xüsusi fikir verməyi məsləhət görərdim. Hazırda konspiroloji dünyamın füsunkar sehrini yaşayıram-sanki Ayın görünməyən tərəfinə də yolumu bələdləmişəm. Xatirələrim tamam başqa dildə mənlə danışmağa başlayıb. Mən bilirəm ki, yazar təkcə şüur aləmi ilə kifayətlənməyib həm də insan şüuraltısını da yaxşıca bilməlidir, ordakı rəmzləri, nişanları düzgün deşifrə etməlidir."
Söylədiyim darıxdırıcılığa yol verməyim deyə brirncisi, mübahisəli məqamların bəzisinə toxunacağam, ikincisi, argumentlərimi yalnız Azərbaycan toplumunun təfəkküründə nöqsan sandığım məqamların kontekstində analiz edəcəyəm. Habelə ad təkrar olunmasın deyə "Həmid Herisçi" yerinə sadəcə "Yazar" sözünü qullanacağam.
Yazar aydınlanmanın/məarifçiliyin suçunu onun düşməni olan postmodernizmin alnına yazır. deyir ki, «postmodernizm süjet, tanrı, sir, mistikanı ləğv etdi, kənara itələdi.» Bu iddia gerçəkəliyə qarşıdır. Burda səhv işlənmiş "süjet" sözü istesna olmaqla, bunları yoxa çıxarmaq modernlik cəryanının sıçrayış mərhələsi (bəzilərinə görə başlanğıcı) olan məarifçiliyin işi idi. Postmodernizm isə açıq aşkar ona qarşı çıxdı. Bunu necə etdi?
Postmodernizm tam şəffaf, tam mexaniki bir dilin mövcudluğunu inkar etdi ki, qovulmuş mistikaya bir daha layiqli yer ayrılsın. Həmin cərəyana bağlı mütəfəkkirlərə görə, dili heçvaxt cadulardan, emosional özəlliklərdən, duruxmalardan, təhtal-idraki yanılmalardan təmizləmək mümkün deyil. Çünki Jak Lakan demişkən dilin quruluşunun bizim qaranlıq təhtal-şüurumuzun quruluşuna bənzəiyşi vardır.
Postmodernizm modernliyin tənqidini "dil"dən başladı. Dili o qədər qabartdı ki, Vitgenişteynin köhnə iddiası özünü tam doğrultdu: fəlsəfə dilin çatlarında yaranır. Vitgenişteyn bunu pozitiv düşüncənin isbatında söyləmişsə də Derridanın mətn dünyasının açarına çevrildi. Derridada artıq xarici aləm öz imkanlarını tükətdi və insanın xarici almlə əlaqəsi yalnız dil dalanından mümkün oldu. Derrida ən sistemli əsəri kimi tanınan "Qrammatolji"də iki min beş yüz illik Qərb fəlsəfə gələnəyini tənqid atəşinə tutur. O, "həqiqətin hazır olması"nı absurd sanır və "mənanın qaynağını axtarmaq" girişimini lüzumsuz görür. Belə bir qaynaq, belə bir sir ocağı yoxdur. Eyni halda təkid edir ki, qərb mədəniyyəti həmişə danışan varlığın fonlarında mənanın vasitəsizlik və aşkarlığını güman edib. Sonra bu fonosenterizmi rədd edir. Bunun birbaşa sonucu dilin sehirli dünyasında xəyal, mif, sir, illuziya və mistisizm kimi anlayşlara yenidən yer açılmaq idi. görünür Qərb logosenterizminin bircə dayağı var o da fonosenterizmdir. Lakin Yazar deyir ki: «fonosenterizm itir, loqosenterizm öz əvvəlki gücünü bərpa edir bədii mətndə.» Aydındır, Yazar  "polifoniklik" sözünü "fonosenterizm"lə dəyişik salıb.

Herisçi post modernizmi onun olmadığı ünvanlarda axtarır

Yazar örnək gətirdikdə və ya öz baxışını sübut etəməyə çalışıdıqda dəqiqlikdən yayınır. Nəticədə "Klassizm", "fonosenterizm" "ideologiya", "şüuraltı" və "konspirologiya" kimi terminləri necəgəldi işlədir. Bununla kifayətlənmir, adamların da cəbəhəsini dəyişir. Misal üçün, postmodern ədəbiyyatın nümayəndəsi Umberto Ekonu tam əksinə təqdim edir. Yazılarını quraşdırma yolu ilə hazırlayan üçüncü, dördüncü dərəcəli Paolo Koelonu örnək gətirməkdən belə çəkinmir. Və ya bazar ədəbiyyatı nümayəndəsi Stiven Kinqi qəhrəman səviyyəsinə yüksəldir. O unudur ki, Koelo və Kinqə yalnız orjinalla marjinalın sınırlarını dağıtmış postmodern ədəbiyyatda yer ayırmaq olar, klassik ədəbiyyatda yox.
Müsahibədə dörd yazıçının adı çəkilir, sonra bu cümələlərlə davam edir: «Onların əsərləri postmodernə sarsıdıcı cavabdır. Deyərdim ki, postmodernin müasir böhranı məhz onların yaradıcılığı sayəsində meydana gəlib. Bəli, bu müəlliflər sir-sehr fenomeni əsasında postmoderni darmadağın etdilər.»
Birincisi, dediyim kimi Yazar adını çəkdiyi adamların mövqei barədə yanlış fikirdədir. İkincisi, postmodernizm üç cüt yalın hekayədən ibarət deyildi ki, onu dörd müllif darmadağın etsin. Postmodernizm güc-subyekt münasibətlrinin dekonstruksiyası idi; mənanı istehsal edən prosedura ilə bağlı təsəvvürlərin köklü dəyişməsi; dil-düşüncə ilgilərinin alt-üst olunması; həqiqət, məna və varlığın hazır sanılmasının yanlışlığı; sənaye sahəsində kütləvi istehəsal sistemindən fərdi sistemə keçməsi; memarlıqda kibrit qutusuna bənzər binaları kompozitiv planlı tikintilərin əvəz etməsi, dəmir istehəsalından elektron sənayeinə keçəməsi; ədəbi əsərdə mənanın müllifin beynindən mətn coğrafiyasına daşınaraq gecikməsi; mediada yazılı nəşrden elektron çevrəyə keçməsi; Assoşeytedpress və Tas kimi kütləvi xəbər agentliklərinin yerini ANSpress kimi kiçik, çevik və yerli informasiya araclarının alması; dəmir tellərin yerini şəffaf sərhədlərin alması; "dövlət-millət", "sinif" və "kimlik" kimi sərt consepsiyaların öləziməsi ya da diskursiv mahiyyət qazanması; kütləvi qırğın silahlarının yerini müəyyən nöqətəni amaclayan pilotsuz təyyarələrin alması. Bu siyahini bir kitab qədər uzatmaq olar. Biz indi əkinçilik, modernizm və postmodernizm dalğaları içində yaşayırıq, hər üçünün təsiri altındayıq, danışqlarımız, yazılarımız, əxlaqi dəyrlərimiz və geyim tərzimiz bu üçünün qarışığından əmələ gəlmə bir nəsnədir.
Yazar bir dəfə başını fırlatsaydı görərdi ki, Robert Venturinin "mürəkkəb universallıq" adlandırdığı üslubla tikilən binalar hələ təzə-təzə Bakıda dəbə minir. Amma təfəkkür bina deyil, ondan çox gec gələcək. Biz buna da bir yol taparıq. Məsələn: 80-ci illərin sonlarında dəbdən düşmüş modern-posmodern çəkişmələri sovetlər birliyi zamanı fil qulağnda yatmış xalqımıza o qədər gec gəlib çatdı ki, premodern mərhələdən birbaşa postmodern-sonrası mərhələyə atlmaq istədik. Göz qırpımında indi onu da arxada qoymaq istəyirik.

Herisçi nə boyda bir qəhrəmanmış?!

Yazar da daxil olmaqla, biz daha çox "premodern" mərhəl‎ədəyik. Bunun bir örnəyi həmin müsahibədədir: «[Hər bir] yazar təkcə şüur aləmi ilə kifayətlənməyib həm də insan şüuraltısını da yaxşıca bilməlidir, ordakı rəmzləri, nişanları düzgün deşifrə etməlidir.» Bu cümələləri oxuduqdan sonra tam əmin olmaq olar ki, yazar Freydin kitablarının üzünü açmamış kimi davranır. Bunda heç bir eyb yoxdur, çünki heç birimizə elə bir icbar yoxdur ki, kiminsə əsərini oxuyaq ya oxumayaq. Ancaq cəsarət edib nəhəng bir nəzəriyyəyə barmaq uzatmaq istəyiriksə heç olmasa onun bacasından baxmalıyıq.
Freyd "təhtəlşüur-fövqəlşüur" nəzəriyyəsi ilə inkişafı gecikmiş psixologiyanı "premodern" mərhələdən "haymodern" mərhələyə daşıdı. O zamanacan ego bütöv güman edilirdi. Ən pisi də bu illuziya nəticəsində insan zənn edirdi ki, özünü şəffaf şüşənin arxasından baxar kimi tanıyır. Amma Freyd bizi ikiyə bölüb, "təhtəlşüur" vücudumuzun qaranlıq bölgəsidir, dedi. Vücudumuz buzdağına bənzəiyr, onun 10-dan bir hissəsi (yəni fövqəlidrak) sudan çöldədir, 9 həssəsi isə (yəni təhtəlidrak) suyun altında. Bütün bunlara baxmayaraq, Yazar asanlıqla başqa yazarlara əmr edir ki, şüuraltılarını bilməlidirlər, o da yaxşsından. Yəqin sayın yazarlarımız da baxa-baxa qalırlar ki, bu Həmid bəy nə böyük qəhrəmandır ki, şüuraltısını cilovlayıb özüylə gəzdirir, bizsə heç bilmirik bu mırdar hara qaçıb itib.

Herisçi marjinallıqla orijinallığın arasındadırmı?

Müsahibədə başqa mübahisəli məsələ ideologiya terminidir: «Biz ədəbiyyata... postmodern ideologiyasını gətirdik.»
İdeologiyanin televiziya aparıcılarının səsləndirdiyi formada işlənməsi bizi heyrətləndirməyə bilməz: "milli ideologiya" kimi qondarma söz birləşməsinə bənzəyən bir ifadə. Məsələ orasındadır ki, universallığı car çəkən modernlikdən baş qaldırmış bütöləşdirici ideologiyalara qarşı yarandı postmodernizm. İdeologiya dünyanı iki xeyr-şər cəbəhəsinə bölür. İkili bir vəziyyət yaradaraq bizlə onlar, inqilabla əks-inqilab arasında Berlin divarı çəkir. Xeyr düşərgəsi tam işığa dalır, şər düşərgəsi isə tam qaranlığa. Ancaq postmodernizm hər iki düşərgənin içində mozaikalara bənzəyən bir vəziyyət olduğunu vurğulayır, düşərgələr isə aydın ciəgilərlə bir-birindən ayrılmır. Marjinalla orjinalın sərhədləri pozulur.
Postmodernizm müəyyən bir ideologiya deyil, modernliyi kəskin tənqidlərlə qarşı qarşıya qoymuş qeyri-sistematik və çoxşaxəli düşüncə, araşdırma və yaradıcılıq tərzidir. Fəlsəfədə, memarlıqda, musiqidə, ədəbiyyatda və siyasətdə ənənəvi ideologiya mərhələsini arxada qoymaq. "Ənənəvi" deyirəm, çünki Slavoy Jijekin ideologiya barəsindəki yeni axtarışları bizi ayrı bir mərhələyə daşıyır.

Herisçi terminlərlə necə məzələnir?

Müsahibədə yanlış fikirlər tükənmək bilmir: «postmodern, janr olaraq, ideologiyaların əleyhinə hazırlanmış bir nəzəriyyə olub. Vaxtı ilə kommunizmin əleyhinə işələdilib.»
Postmodernizm bayaq ideologiya idi, birdən-birə dönüb janr olur, sonra da həmin janr göz qırpımında nəzəriyyəyə çevərilir. Bəşərin son iki yüz illik hayatında ədəbiyyat, elm və təfəkkür sahəsində böyük önəmə malik "janr, nəzəriyyə və ideologiya" kimi fərqli terminlərə beləcə məzəli yanaşmaq dalğası sonrakı sətirlərdə də səngimək bilmir. Yuxarıdakı cümlədə gerçəkliklərə obyektiv yanaşma imkanını konspiroloji baxış korlayır: bu baxışın təməsilçisi isə həmin ibarətdəki "hazırlanmış" sözüdür. Kimsə təfəkkür tarixinə hazırlanmış bir fitnə kimi baxırsa daha onun nə mənitiqə ehtiyacı var, nə də prosessləri və fenomenləri öyərnmək üçün alimanə əzablar çəkəməyə. O yerində oturduğu halda alimdir, dünyanın altını da bilir, üstünü də. Başı da sirlərdən heç aynımır.
Mövcud nəzəriyyələr üst-üstə qalanmış problemlərin çözümündə aciz qaldıqda elmi və fikri inqilablar baş verir. Ötən əsrin altmışnıcı illərində Qərb mədəniyyətində baş vermiş böyük fikri dəyişikliklər bunun aydın bəlgəsidir. Postmodernizm totalitar rəjimlərin hökmranlıq manifesti olan faşizm ideologiyasina və sömürgəçilik dünyagörüşünə qarşı bir reaksiya idi. Başlıca məsələ bu idi: üç yüz illik rasionalizmin içindən faşizm necə baş qaldırdı? İlkin cavab Teodor Adorno və Maks Horkhaymerdən gəldisə dəqiq analizlər postmodernizmə aid idi. Cavab universallıqlarda, tamçılıqlarda idi. Çünki tamçı düşüncəli insan ortaçağın papaları kimi özünü kainatın göbəyində görürdü, tam haqlı.
Postmodernizm əsasən dil ərsəsində Dekart subyekitinin dekonstruksiyası ilə başlandı. Başlıca qayəsi isə nasizm, stalinizm və faşizmdə özünü doğrultmuş bağırğan subyekti susdurmaq idi. Cəryanın qəhrəmanları isə solçu mütəffkirlər idi. Bu hazrlanmış bir proyekt deyildi, fikri prosess idi. Hər bir ictimai-tarixi gedişə süi-qəsd nəzəriyyəsi gözü ilə baxanlar bu paradoksu onudurlar: hər şey hazırlanırsa bəs onları kim hazırlayır. Başqa sözlə, onların xoşlanmadığı hər bir düşüncə, fenomen, olay və ya tarixi gediş hazırlanırsa, buna işarə edən cümlənin özü də hazırlanmışdır.

Herisçi adamları Nizami ilə qorxutmaqmı istəyir?

Müsahibənin birinci sualından yazar sirlərə qapılır. Müxbir soruşur «haralardasınız?» Cavab eşidir «Nizamının “sırlər xəzinəsi”ndə. Sirli-sehirli hikəmət aləmində.» Müxbirin işarəsinə rəğmən cavabın poetikliyə dəxli yoxdur. "Əyləncə"nın şərtəlrinə uyğundur.
Bu sirlər xəzinəsi nədir ki, yazar deyir onda oturub? Məncə burda ciddilik yoxdur, sir sözü, demirəm, romantik vurğunluq üzündən söylənib, əslındə oxucunu marqlandırmaq üçün vaxtaşırı dilə gəlir, bəlkə də qorxutmaq üçün. Yoxsa Nizami düşüncəsi ilə onun o qədər də əlaqəsi yoxdur.
Sözümün sübutu olaraq yazarın da əməkdaşlıq etdiyi "Cahan" dərgisində yazdığım bir məqalənin kiçik bölümünə işarə edirəm. Nizami keçmiş aləmin, daha doğrusu, müsəlman şərqin ab-havasında düşünürdü. İrfan, iki teologiya cəryanının (Əşərilik və mötəzilə kimi) rasionalist və anti-rasionalist qolları, İbn Sinanın başçılıq etdyi peripatetik fəlsəfə və Söhrəvərdinin başçılıq etədiyi işraq fəlsəfəsi müsəlman şərqin fikir axımlarını təşəkil edirdilər. Bu axımlar bir məsələdə birləşirdilər: insanın tanrının təcellegahı olan təbiətə uyğunlaşmasında.
Şərq adamı, necə deyərlər, təbiət vurğunudur, çünki bütün aləmi tanrının təzahürü sayır. Tanrı da öz yaratdıqlarını sevir və onun bu sevgisi varlığın bütün səviyyələrində özünü göstərir. Bu düşüncə tərzinin sonucu olaraq Şərqdə Qərb anlamında elm meydana gəlmədi. Bir halda ki, dünya tanrının bağış və sevgisinin təzahür yeridir, təbiəti ruhsuz bir şey kimi araşdırmaq və ona istehəlakçi gözü ilə baxmaq olmaz. Qərbdə təbiəti dərk etəmiin başlıca dürtüsü onu dəyişdirmək olsa da, Şərqdə insan hayatı dünyaya sevgi ilə qızınır və anlam qazanır. Bu yanaşma durduqca insanın təbiət qarşısında heyəranlığı azalmır, ona quvuşmaq və qarışmaq istəyi bir an da sönükmək bilmir. Orta şərq mədəniyyətəndə aləmlə sevişmək və kainatın müqəddəsləşdirilməsi təbiətin ilahilşdirilməsinə gətirib çıxarmasa da, İslam sivilizasiyasının çiçəklənmə dönmində belə təbiətə müdaxilə anlayışı toplumda kəskin marağa səbəb olmadı.
Amma çağdaş insan bu oyğunlaşmaya özgə olaraq dünyanı dəyişədirməyə çalışır. Yazar (hər bir çağdaş insan kimi) əməldə bu ikinci düşərgədə dayanır. Ancaq klassik mətnləri tələsik vəraqlayarkən gözü sir sözünə sataşdıqda ötəri də olsa bizim aləm yadından çıxır.

Şeyx Nesrullahın facebook səhifəsi

Müsahibədə bir haşiyə var— facebook. Verilən cavabda facebook ortamı gözlənilməz şəkildə mədh olunur, sonra da bu həkimanə tapıntı dilə gəlir: "bu gün facebookda olmayan, ictimai hayatda da yoxdur."
Digər sualların cavabı ilə bir yerdə gəlməsəydi verilən cavabdan bir təhər yan keçmək olardı. Ancaq müsahibənin davamında subyekt barədə söyələnilən fikirlər ziddiyyətli bir mövqeyi ortaya qoyur. Yazar sonrakı cavabda bar-bar bağıran subyekti yenidən diriltmək istəyir. Amma onudur ki, internetin virtual aləmi subyekt baxımından tam postmodern bir duzaqdır— qırxyamaq mənliyin dolaşdığı çevrə. Başqa sözlə, orda subyekt Freydin söylədiyi "ölüm dürtüsü" ilə özünü parçalayır. Bircə "mən" neçə neçə "qırıq mənlər"ə çevrilir. Bunun üçün agressiv subyektin onurğa sümüyü və düşünən beyni olan ənənəvi "kimlik" anlaıyışı dağılır.
Doğrudur, internet insanın böyük kəşfidir, ictimai şəbəkələrin rolunu Misir inqilabı və 12 yanvar etiraz akisyası kimi hadisələrdə danmaq olmaz. İnternet "zaman məsafəsi" və "məkan uçurumu" anlayışlarını bayağı bir məsələyə çevirdi. Bundan daha önmlisi insanlara sırınmış informasiya qadağalarını götürdü; dil, din və düşüncə azadlığını gətirdi. Avtaritarizmin istehəsal etdiyi kimlikləri parçaladı, başqa səslərə eşidilmək imkanı qazandırdı. Amma internetin mənfi cəhətləri də az deyil. Yeni solun kəskin tənqidinə məruz qəlamış bu cəhətlərdən biri subyektin vırtual ortamda parçalanmasıdır.
Bunun üçün bu fenomenlə qarşılaşdıqda birdən-birə Şeyx Nəsrullah kimi subyekt diritəlmə marağını buraxıb, dəridən qabıqdan çıxmağa dəyməz. İnternet tam postmodern fenomendir: mərkəzsiz çevrə, mərkəzçil bir diskursun olmadığı ortam.

Herisçi heç vaxt postmodernist olmayıb!

«Mən postmoderndə ilişib qalmadım. Dünya dəyişir, postmodern təfəkkür arxivə gedir... Biz ədəbiyyata yeni  nəzəriyyələr, ideyalar, kreativ üslublar, postmodern ideologiyasını gətirdik. Təəssüf ki, ədəbi proses elə bunda da ilişib qaldı... daha mən postmodernist deyiləm.»
"Daha mən postmodern deyiləm" sozündə "mən postmodrn idim" iddiası var. Məsələnin ikinci tərəfi qismən doğrudur, amma mən yalnız məsələnin doğru olmayan cəhətinə bir az geniş toxunmaq istəyirəm. Və belə bir iddianı irəli sürürəm: Yazarın şeirlərində heç vaxt postmodernizmin şərtləri gerçəkləşməyib. Bunda heç bir qəbahət yoxdur, çünki sənət bu ölçü ilə ölçülmür. Onun misralarında güclü bir "mən" çıxış edib, bilməyərəkdən Dekart kimi aləm və adəmə anlam bağışlamaq istəyib. Bu yönəliş onun bədii nəsrində də baş verib. "Nekroloq"da "Dəli Kür"də və "Əli.Nino.Bakı"da bütöv bir mən var, bütün dalaşqanlıqları, məzlumluqları və tamçılığı ilə.
Bu ad qoymalar biznes dünyasında geyimlər üçün müəyyən rəngi qabartmağa bənzəyir. Bunun üçün yazarın sürəkli dəyişməsi barədə mən Seymur Baycanla razılaşmıram. "Cahan"da çap olunmuş və bir çox indiki şeirlərin ilkin mühərrikinə çevrilmiş 17 şeirindən tutmuş indiyiə qədər o eyni yolu gedir. Bunu nöqsan kimi qələmə vermək gərəkli deyil. O, inkişaf xəttində irəli gedir. Məsələ yalnış ad qoymalardadır. Bu da Azərbaycana məxsusdur, amallarla gerçəkəliklər arasındakı geniş uçurumdan qaynaqlanır. İstər Əhməd Şah Məsud görkəmində dolansın, istər samuraylar, istərsə də Dərviş Məstəli Şah, təfəkkürünün özəyi eynidir, obyektivlikdən uzaqlıq, kanspirologiyaya vurğunluq və nəhayət bəlli olmayan sirlərə heyranlıq. Halbuki əksər hallarda fenomenlərin arxasında qəribə bir sir yoxdur, başqa fenomenlər var. Çox vaxt sir görkəmində görünən qaraltılar dilin çatlarından baş qaldırır.
Bunu danmaq olmaz ki, bəşər olaraq bildiklərimizin miqdarı bilmədiyimiz məchulların qarşısında heçdir. Amma bu, insan adlı varlığın zehni sınırları ilə bağlıdır. Belə ki, kimsənin toplumun dışında oturub bilmədiyimiz məchullara sahib çıxmaq imkanı yoxdur, bunlar qəzetlərin fal səhifəsinə aiddir. Biz dil, toplum və mədəniyyət zindanında gəlişirik, bilgi dairəmizi çoxaldalarq daha insanlaşırıq, bəzən geri qayıdır, bəzən irəli gedirik.

Herisçi Lenin nostaljisində ilişib qalıb

Gümanımca, Yazar hər yeniliyə nifrət edir. Modernizm və postmodernizmi tələsik qatlayıb cibinə qoymaqla polifoniklik mərhələsindən logosenterizmə keçmək istəyir, amma keçə bilmir. Çünki logosenterizm üç böyük qavramın yükünü bir yerdə daşıyır: fikir, məntiq və dil. Və Yazar bunların üçündən də vaz keçir. O əslində logosa qayıtmır mitosa qayıdır. Bəşər nəhəng tarixi zəhmətlər, irəliləyişlər və qurabanlıqlar hesabına sirlərin qaynaşdığı təbiətdən yaxasını qurtardı, logos dönəminə keçdi, ildırım, zəlzlə, qasırğa, quyruqlu ulduz kimi qorxunc fenomenlərin analiz sirrini tapdı. İndi isə Yzar bütün kainatı sirlərlə dolu qorxunc simada görmək arzusuna düşüb. Ən pisi də odur ki, sir baxımından ilkin toplumlardakı insanlar onun kimi fikirləşirdilər. Konspirlogiya isə bəşərin mitos mərhələsinin ideologiyasıdır. Bəşər o mərhələdə aləmı tanımadığı üçün onu sirlərlə dulu güman edir, münəccimlərə, kahinlərə, taleyə, qismətə inanır, tanrıların mümkün süi-qəsd planlarından əsim-əsim əsirdi.
İndi Yazar hardan elə bir uzəq keçmişə qayıtmaq fikirinə düşüb? Bir cavab bu ola bilər ki, o, uzaq keçmişə deyil, mitosun  modern dünyada formasını dəyişmiş şəkildə canladığı mərhələyə qayıdır: Sovet dönminə. Sovet ideologiyasında dilə qəribə bir mifo-epik ruh ufürməklə ətraf gerçəkəliyə məntiqi baxış imkanını korladılar. Konspirologiya baxışlı güc strukturları bunu qəsdən etdilər ki, Stalini kürsüyə qaldırmış subyekt, yəni işçi sinifi, reallıqları öyərnməkdə aciz qalsın və rəhbərin ağzından çıxan cəfngiyat gerçəkliklərin yerini alsın. Dil irtibati funksyasını itirərək dövəlt, azadlıq, ədalt, düşəmən, xalq, demokratiya, partiya, haq, zülm və elm kimi terminlərle, bəzən ziddiyyətli mənalarla dolub daşdı.
Bütün totalitar rejimlərdə təfəkkür imkanını yoxa çıxarmaq üçün dildə beləcə mühəndislik aparılır. Bundan sonra dildəki işarələr daha reallıqlara dəlalt etmir, istəniln əsrarəngiz mənaları daşıyır. Sovet dönmində, xüsusiylə Lenindən sonra, logos korlanmaqla mitos stalinizmin axır-zaman düşüncə tərzində dirçəldi. Gerçəkəlşəmiş sosializm, "elm mənəm" dedi. Bu iddianın hövlnak sonucları varıdı. Bununla da elm ideologiyadan, alimin əxlaqi baxışından, bəlkə də onun partiyaya uzaqlıq və yaxınlığından asılı oldu. Bununla da, mitos dönmində olduğu kimi konspirologiya dünyanı tanıma metoduna çevrildi. Bütün aləmi sui-qəsd bürüdü. Hər yerdə düşmən, vətən xaini və qaragüruh axtarışına çıxdılar. Konspiroloji baxışlı Sovet məmurları daxil və xaricdə daima düşmən axtarışında idi. Parlaq gələcəyin yollarına tikan səpən gizli əllərin axtarışında. Bütün siyasət, iqtisad, və mədəniyyət bu tanınmaz düşmənin adı altında yeni yeni anlam qazanırdı. Əlbətə bu uzun çəkməyəcəkdi, get-gedə ideologiya kəsrdən düşərək həmin emosiyaların küllüyündə yalançı mədhiyyələr qalacaqdı və ya qatı nifərtlər. Məncə Yazar hələ də o dönəmin nosltagiyasını özüylə daşıyır. Baxmayaraq ki, nostalgiyanın durğunluq qurxusonu yenilik örtüyünə bürüməyə çalışır.
Uzağa getəməyk. Azərbaycan cəmiyyəti Qarabağ məsələsində Sovet təfəkkürünə qayıdaraq öz çiynində olan məsuliyyətin böyük qismindən boyun qaçırdı.

Herisçi anlayışların və qavrayışların yerini itirib

Bir daha konpirologiyaya qayıdaq. Bu çatışmazlıqların əkəsəriyyəti ətraf gerçəkəliyə konspiroloji baxışdan irəli gəlir. Azərbaycan toplumunda konspiroloji baxış yayğındır. Bu isə təfəkkür baxımından bir növə geri qalmışlığın göstəricisidir. Bu baxışın özəyi budur: bütün hadisələr, fenomenlər, düşüncələr və əsərlər planlaşdırılmış şəkildə baş verir və ya yaranır. Üstəlik bu iddianın məğzində hər şeyin arxasında bir şər quvvənin gizəlnədiyi gümanını sezmək olar. Başqa sözlə, bəzilrinin gümanınca, bəşər almində hərnə baş verirsə, düşüncələrin, istəklərin və əməllərin çarpışmasından törənməkdənsə, sərvət və qüdrət sahiblərinin qurğularının sonucudur. Sankı düşmən quvvlərinin fitnə-fəsadları olmasa nə ictimai çəkişmələr baş verər, nə də yoxsulluq kimi acı faktlar ədaltsizliyə gətirib çıxara bilər. Bu gümana dayanaraq ictimai gedişləri açıqlamağa çalışdığımız zaman, "konspirologiya" ortaya çıxır. Konspirologiya illuziyası təfəkkürün boşluğunda baş verir. Şayiə də belədir. Necə ki, düzgün xəbərləşəmə mexanizmi olmayan yerdə və ya bilgi qıtlığında şayiə yayılır. Rasional düşüncə olmadığı təqədirdə qeyri-adi və qeyri-məntiqi məlumatlara inam artır və həqiqətə varmağa kəsə yollar axtarılır.
Ola bilsın Yazarın bu baxşının formalaşmasında mənim "konspirologiya: nəzəri köklər və pratik nəticələr" başlıqlı kıtabım rol oynamışdır. Çünki biz bu haqda vaxtaşırı geniş söhbət aparmışıq, amma mənim kiıtabım İranda güc strukturlarının konspiroloji baxışını analiz edir və ona qarşı çıxır: bütün daxili uğursuzluqları xarici düşəmənin boynuna yıxmaq. Amma Yazar tam əks istiqamtdə sui-qəsdə əsaslanan yanaşma tərzini müqəddəsləşdirməyə çalışır. Belə ki, bəzən fikirləşirəm o bəlkə bilərəkdən başqa bir qavramı bonunla dəyişik salıb? Və yaxşı diqqət edəndə onun sözlərində bu zənni gücləndirən məqamlar görürəm. O, konspirologiyadan danışırkən macəra romanlarını nəzərdə tutduğu anlaşılır. «Özümü konspiroloji estetikada yazan bir müəllif bilirəm» cümləsi ilə qarşılaşdıqda anlayırsan ki, o konspirolgiyanı bədii nəsrdəki komplikasiya, konflikt və təşviş kimi tərfəndlərlə dəyişık salıb. Belə olduqda Agata Kristi ki, ən böyük konspiroloqdur. Yerinə düşmüş terminləri götürüb başqa bir mənada işəltmək xüsusi dilə yaxınlaşmaq deyilmi?
Son sözüm: konsprilogiya ne estetika ilə metod anlamında ilgilidir, nə də ətraf  gerçəkliyi öryənmə yoludur, onda heç tarixi hərəkətə gətirmək qabiliyyəti də yoxdur.  Tarixin mühərriki "süi-qəsd" deyil, "problem"dir.

azadliq.info

Комментариев нет:

Отправить комментарий