Cəfər Bozorg Əmin
Modern öykü və roman, öykü ilə roman alanında, yeni bir səbk olaraq, çağımızın yazarlarını, realizmin və naturalizmin qısıq çərçivəsindən özgürləşdirərək, modern əsrin tekniklərilə, əsrimizin qonularını araşdırıb açıqlama olanaqı yaratmışdır. Modern öykü və romanın ən önəmli özəlligi, real dünyadan rəvayət edənin bəllirsiz və qaramtul zehninə dönüş dür daha doğrusu. Gerçək birər-birər zehnlərin real dünyadan aldıqları birəysəl buluntudursa, eləsə öykü və roman yazarının görəvi , gerçəyi yenidən canlandırmaq və kopi etmək deyil (Virciniya Volf demişkən:
bu gerçəkdən var olan irənc bir nüsxəsi insanlara yetər) karakterlərin (obrazların- personajların) gizli-gizəmli zehninin dolambaclarını dolanıb, eşələyib və deşələmək deməkdir. Modern roman yazarı Fıroydun naxud agahına dayanaraq obrazların zahiri qiyafəti, geyimi, yaşam yerini və ...bətimləmək deyil, bir pesikolog kimi obrazların gizli naxudagah və görünməz dib- bucaq varlığını araşdırıb, incələyib, göz önünə çəkib canlandırmaq olmuşdur. Bu üzdən realisti və natoralisti roman yazarlarının tərsinə, insanlar arasında baş verən çəkiş- bərkişləri göstərmək deyil. Obrazın öz içində, “ öz”- u ilə olan içsəl çəkiş- bərkişi canlandırmaq deməkdir. Modern roman rəvayət tərzi , realisti və natoralisti roman rəvayətinin tərzilə tam fərqilidir. Modernizm çağının durumu icab edir : modern roman yazarı real həyatının olaylarını rəvayət etmədən, romanın əsli obrazının ruhi və rəvani deyişimlərini, təhəvvülünü diqət mərkəzinə alıb, göz önünə alsın. Realisti və natoralisti romanlarda zaman və rəvayət çizgisəl olaraq nəysə modern romanda zamanın və rəvayətin çizgisəl durumu pozulur, səyal zehn axımı və iç monolog teknikindən dolayı rəvayət xatirələrin buruşuq bir yumaq səviyəsinə çevrilir və filaş bəklər sağlanır.modern romanda zaman önə, geriyə, indiyə və hətta gələcəyə çəkildikdə səyal və üzəyən bir duruma düşür. Bunun nədəni xatirələrin rəvayət edənin zehnində axımı və yürüşüdür. Bu xatirələrin axımı, romanın olaylarını düzənli və təqvimi və məntiqlə rəvayət etməsini əngəlləyir artıq. Modern romanda zaman real dünyada olduğu kimi deyil, tam zehni, axıcıdır. Hər an dal- qabağa çəkilə bilən və təqvimi zaman ötəsi bir üzəyən zamandır. Bu durum, modern çağdan dolayı, ravinin ruhuna enən zərbələr, onun ruhunun düzənini pozub dalğınlaşdırmaq deməkdir. Çağımızın insanı bu gün şizofernik bir durumdadır. Bu üzdən bu insanin etdigi rəvayət də dalğın, qarmaqarışıq və düzənsiz olmalıdır kəsin.modern romanda oxucu əsli obrazın iç monologunun dinləyicisi olaraq, bu araçsız rəvayət səyal zehn və ya zehn axımı kimi yeni rəvayəti sağlayır. Rəvayət edənin baxış açısının tez- tez dəyişimi və neçə yönlü olması, modern romanın başqa özəlligidir. Modern romanda, realisti və natoralisti romanın tərsinə, romanın yapısında, rəvayətində özəl tasar( tərh- pirəng) və ilk- orta və son kimi şablonlaşmış bölümlərdən xəbər yoxdur. Olayların haradan başlanması bəlli deyil modern romanda. Gahdan modern roman bir obrazın həyatının ortasından və ya sonundan başlanmasıda görünür. Dönələr olaylar fılaş bək teknikindən dolayısı dal- qabaq olur və bir üzəyən və səyyal mətn fəzasi və düntası yaranır. Modern roman obrazı şizofernik durumundan dolayısı, çevrəsilə, çevrəsindəki insanlarla tam yaddır, biganədir. O yalqız birisidir. Öz iç xəlvətinə qapılmış birisidir. Bu obraz bir şampiyon və qəhrəman deyil, zidd qəhrəmandır. Qəhrəmana qarşidır.buna baxaraq ki modern əsir epik və himasə qəhrəmanlarının aradan qaldırılma çağıdır deyə, modern roman obrazıda bir qəhrəman deyil, qəhrəman bazlığa qarşıdır. Umudsuz və yalqızdır.
Bu girişlə yola çıxaraq, azərbaycanın dəyərli şair və yazarı sayman aruzun “ yüz il inqilab” romanının oxunuşuna gəlib çıxmaqdır amacım. “ yüz il inqilab” romanı yuxarıda qeyd etdiyim əsaslara dayanaraq, modern roman səbkində və rəvayət tərzində yazılan bir romandır. Bu roman real həyatdan və real olaylar dan qidalansada, rəvayət səbki və romanın mətn dünyası real həyat dünyasından fərqlənərək, olaylar yazar- ravinin və romanın əsli obrazının zehnində baş verən bir olaylardırlar. O obrazın zehninin axımı və iç monologudur. Bu rimanda təqvimi zaman sürəci və çizgisi pozularaq, yazar zamanı səyal, axıcı və üzəyən etdiyindən, rəvayəti zigzagi, zamanı dal- qabaq etməklə əli açıq olaraq, istədigi dünyanı və yeni obrazları canlandırmaqda uğur qazana bilmişdir. Roman bir nostaljik rəvayətlə, yazar- ravinin uşaqlıqda yaşadığı uşaqyana və xam sevişməylə başlanır. Hamı üçün çox doğal və azma- çox o fəzani yaşamış olan bir səmimi sevda dünyasıyla başlanır roman. Bu fılaş bəklə başlanan səhnə oxucunu maraqla romanın mətn dünyasına qapdırıb, romanın dəvamini izləməyə vurğun edir.bu modern romanın temi romanın rəvayətçisi olan əsli obrazının görəvinə qarşı, paradox bir zehni və ruhi durumda yaşamasıdır. O bir müstəntiq, bir sorğuçu olaraq daşıdığı görəvilə ilgili, qulluq etdigi siyası- ideolojik bir sistimə qarşı, zeh və düşüncə deyişiminə uğrayır. Bu deyişim təsadufi olaraq , onun uşaqlıqda sevdiyi bir qızın böyüyüb millətçi döyüşcü suçundan tutuqlananı, sorğulamaq üçün sorğuladığı prosesində rəvayətçinin vucudunda sağlanır. Bu müstəntiq ən sevdiyi birisindən itiraf almaq üçün, onun dırnaqlarını çəkmək , sonra ona təcanüz etmək zorunda qaldığından, şizofernik bir duruma da düşür. Sevgilisinin qurtuluşu üçün heç nə yapmağa gücü olmadan onun bakirəligini götürmək zorunda qaldığında, sonunda öz əlilə onu qapıqa tapşırmağada zorlanıp histirik ruhi duruma uğrayır.bu histirik və paradox durum, romanın obrazında bir ziddi qəhrəman yaradaraq onu öz görəvinə qarşi bir dərin nifrət törətməyə, qulluq etdiyi siyasi- ideolojik dini məsləkə və sistimin mahiyyəti üzərində düşünmək zorunda qoyur. O sanki bir ağır yuxudan ayılan birisi kimi, tam keçmişindən, görəvindən və indiki halindən acıqlanaraq, əski sevgilisinin və ona olan doğru və sədaqətli eşqinə qarşı vicdan peşmanlığı və itirafa qalxır. Bu itiraf batağa batmış və çeşitli suçlara bulaşmış birisinin itirafıdır. Yapdığı yaramazlıqlar və suçların dilə gəlməsidir. Bu romanın təməl temi eşqin gücünün, siyasi gücə üstün gəlməsi dir.bu tırajik bir rəvayətdə bir güclü məqam saghibinin, eşqin yolunda tam məqamından və mənfəətlərindən vaz keçərək öz- qiyimina( intihar) qalxmağa əl atmasıdır.bu roman modern sevda və sevgi tırajedisidir.romanda olan başqa çevrəsəl olaylardan və epizodlardan vaz keçirsək, romanın əsli mayası və temi ilə yanaşi başqa bir temdə görünməkdədir. Oda kimligi, kimligi təmsil edən dili və ölkəsi üzündən fəda olan bir millətçi azərbaycan türk qızının himasəsi deyil. Məzlumluqla, təcavuza uğraması, qara baxtlığı, ama yenilməməsidir. Xiyanətə uğramamasıdır. Və bu dirəniş və dayanış çox etgiləndirici və duyğulandırıcı və dutarlı canlı səhnə və ləhnilə bəyan olmuşdur. Bir millətçi bu prossesdə itgin düşdükdə onun davranışının etgisində başqa bir azərbaycan türk milətçinin gec olursada doğuluşudur. Vicdanını nidasını dinləyib cəsarətlə suçlarını dilə gəlməsidir. Bu əsas deyişim, yalnız vəfali və fədakar bir sevgilinin sərt inamı üzündən sağlana bilmışdir. Bu deyişim sonunda bir qısır üsyanla sunuçlanır. Bu ziddi qəhrəman olan sorğyçu nihayət suçlara bulaşmış özünə, qulluq etdigi siyasi- ideolojik sistimə qarşı üsyana qalxır. Bu çıxılmaz sonuç tam doğaldır. Romanda baş verən olayları və sonucu gğzdən keçirəndə nəysə bir şey çözülməyir diyə roman bir intiharla bitir. Romanın baş bilici rəvayət edən obrazının siyasi sistimə bağlı və maşa olan bir neçə kişinin teroru toplumun təməl sorununu çözmədən uğursuzluğa uğrayır. Bu ziddi qəhrəman bu davranışından sonra tam yalqızlayır, cununa uğrayır. Öz ulusunun qucağına sığındığı əvəzinə sonunda öz- qıyımı( intiharı) seçir. Onu bu vicdan əzəabından qurtaran şey itirafı la yanaşı yalnız intihar olur. Onu ölüm rahatlaya bilir.
Modern öykü və roman, öykü ilə roman alanında, yeni bir səbk olaraq, çağımızın yazarlarını, realizmin və naturalizmin qısıq çərçivəsindən özgürləşdirərək, modern əsrin tekniklərilə, əsrimizin qonularını araşdırıb açıqlama olanaqı yaratmışdır. Modern öykü və romanın ən önəmli özəlligi, real dünyadan rəvayət edənin bəllirsiz və qaramtul zehninə dönüş dür daha doğrusu. Gerçək birər-birər zehnlərin real dünyadan aldıqları birəysəl buluntudursa, eləsə öykü və roman yazarının görəvi , gerçəyi yenidən canlandırmaq və kopi etmək deyil (Virciniya Volf demişkən:
bu gerçəkdən var olan irənc bir nüsxəsi insanlara yetər) karakterlərin (obrazların- personajların) gizli-gizəmli zehninin dolambaclarını dolanıb, eşələyib və deşələmək deməkdir. Modern roman yazarı Fıroydun naxud agahına dayanaraq obrazların zahiri qiyafəti, geyimi, yaşam yerini və ...bətimləmək deyil, bir pesikolog kimi obrazların gizli naxudagah və görünməz dib- bucaq varlığını araşdırıb, incələyib, göz önünə çəkib canlandırmaq olmuşdur. Bu üzdən realisti və natoralisti roman yazarlarının tərsinə, insanlar arasında baş verən çəkiş- bərkişləri göstərmək deyil. Obrazın öz içində, “ öz”- u ilə olan içsəl çəkiş- bərkişi canlandırmaq deməkdir. Modern roman rəvayət tərzi , realisti və natoralisti roman rəvayətinin tərzilə tam fərqilidir. Modernizm çağının durumu icab edir : modern roman yazarı real həyatının olaylarını rəvayət etmədən, romanın əsli obrazının ruhi və rəvani deyişimlərini, təhəvvülünü diqət mərkəzinə alıb, göz önünə alsın. Realisti və natoralisti romanlarda zaman və rəvayət çizgisəl olaraq nəysə modern romanda zamanın və rəvayətin çizgisəl durumu pozulur, səyal zehn axımı və iç monolog teknikindən dolayı rəvayət xatirələrin buruşuq bir yumaq səviyəsinə çevrilir və filaş bəklər sağlanır.modern romanda zaman önə, geriyə, indiyə və hətta gələcəyə çəkildikdə səyal və üzəyən bir duruma düşür. Bunun nədəni xatirələrin rəvayət edənin zehnində axımı və yürüşüdür. Bu xatirələrin axımı, romanın olaylarını düzənli və təqvimi və məntiqlə rəvayət etməsini əngəlləyir artıq. Modern romanda zaman real dünyada olduğu kimi deyil, tam zehni, axıcıdır. Hər an dal- qabağa çəkilə bilən və təqvimi zaman ötəsi bir üzəyən zamandır. Bu durum, modern çağdan dolayı, ravinin ruhuna enən zərbələr, onun ruhunun düzənini pozub dalğınlaşdırmaq deməkdir. Çağımızın insanı bu gün şizofernik bir durumdadır. Bu üzdən bu insanin etdigi rəvayət də dalğın, qarmaqarışıq və düzənsiz olmalıdır kəsin.modern romanda oxucu əsli obrazın iç monologunun dinləyicisi olaraq, bu araçsız rəvayət səyal zehn və ya zehn axımı kimi yeni rəvayəti sağlayır. Rəvayət edənin baxış açısının tez- tez dəyişimi və neçə yönlü olması, modern romanın başqa özəlligidir. Modern romanda, realisti və natoralisti romanın tərsinə, romanın yapısında, rəvayətində özəl tasar( tərh- pirəng) və ilk- orta və son kimi şablonlaşmış bölümlərdən xəbər yoxdur. Olayların haradan başlanması bəlli deyil modern romanda. Gahdan modern roman bir obrazın həyatının ortasından və ya sonundan başlanmasıda görünür. Dönələr olaylar fılaş bək teknikindən dolayısı dal- qabaq olur və bir üzəyən və səyyal mətn fəzasi və düntası yaranır. Modern roman obrazı şizofernik durumundan dolayısı, çevrəsilə, çevrəsindəki insanlarla tam yaddır, biganədir. O yalqız birisidir. Öz iç xəlvətinə qapılmış birisidir. Bu obraz bir şampiyon və qəhrəman deyil, zidd qəhrəmandır. Qəhrəmana qarşidır.buna baxaraq ki modern əsir epik və himasə qəhrəmanlarının aradan qaldırılma çağıdır deyə, modern roman obrazıda bir qəhrəman deyil, qəhrəman bazlığa qarşıdır. Umudsuz və yalqızdır.
Bu girişlə yola çıxaraq, azərbaycanın dəyərli şair və yazarı sayman aruzun “ yüz il inqilab” romanının oxunuşuna gəlib çıxmaqdır amacım. “ yüz il inqilab” romanı yuxarıda qeyd etdiyim əsaslara dayanaraq, modern roman səbkində və rəvayət tərzində yazılan bir romandır. Bu roman real həyatdan və real olaylar dan qidalansada, rəvayət səbki və romanın mətn dünyası real həyat dünyasından fərqlənərək, olaylar yazar- ravinin və romanın əsli obrazının zehnində baş verən bir olaylardırlar. O obrazın zehninin axımı və iç monologudur. Bu rimanda təqvimi zaman sürəci və çizgisi pozularaq, yazar zamanı səyal, axıcı və üzəyən etdiyindən, rəvayəti zigzagi, zamanı dal- qabaq etməklə əli açıq olaraq, istədigi dünyanı və yeni obrazları canlandırmaqda uğur qazana bilmişdir. Roman bir nostaljik rəvayətlə, yazar- ravinin uşaqlıqda yaşadığı uşaqyana və xam sevişməylə başlanır. Hamı üçün çox doğal və azma- çox o fəzani yaşamış olan bir səmimi sevda dünyasıyla başlanır roman. Bu fılaş bəklə başlanan səhnə oxucunu maraqla romanın mətn dünyasına qapdırıb, romanın dəvamini izləməyə vurğun edir.bu modern romanın temi romanın rəvayətçisi olan əsli obrazının görəvinə qarşı, paradox bir zehni və ruhi durumda yaşamasıdır. O bir müstəntiq, bir sorğuçu olaraq daşıdığı görəvilə ilgili, qulluq etdigi siyası- ideolojik bir sistimə qarşı, zeh və düşüncə deyişiminə uğrayır. Bu deyişim təsadufi olaraq , onun uşaqlıqda sevdiyi bir qızın böyüyüb millətçi döyüşcü suçundan tutuqlananı, sorğulamaq üçün sorğuladığı prosesində rəvayətçinin vucudunda sağlanır. Bu müstəntiq ən sevdiyi birisindən itiraf almaq üçün, onun dırnaqlarını çəkmək , sonra ona təcanüz etmək zorunda qaldığından, şizofernik bir duruma da düşür. Sevgilisinin qurtuluşu üçün heç nə yapmağa gücü olmadan onun bakirəligini götürmək zorunda qaldığında, sonunda öz əlilə onu qapıqa tapşırmağada zorlanıp histirik ruhi duruma uğrayır.bu histirik və paradox durum, romanın obrazında bir ziddi qəhrəman yaradaraq onu öz görəvinə qarşi bir dərin nifrət törətməyə, qulluq etdiyi siyasi- ideolojik dini məsləkə və sistimin mahiyyəti üzərində düşünmək zorunda qoyur. O sanki bir ağır yuxudan ayılan birisi kimi, tam keçmişindən, görəvindən və indiki halindən acıqlanaraq, əski sevgilisinin və ona olan doğru və sədaqətli eşqinə qarşı vicdan peşmanlığı və itirafa qalxır. Bu itiraf batağa batmış və çeşitli suçlara bulaşmış birisinin itirafıdır. Yapdığı yaramazlıqlar və suçların dilə gəlməsidir. Bu romanın təməl temi eşqin gücünün, siyasi gücə üstün gəlməsi dir.bu tırajik bir rəvayətdə bir güclü məqam saghibinin, eşqin yolunda tam məqamından və mənfəətlərindən vaz keçərək öz- qiyimina( intihar) qalxmağa əl atmasıdır.bu roman modern sevda və sevgi tırajedisidir.romanda olan başqa çevrəsəl olaylardan və epizodlardan vaz keçirsək, romanın əsli mayası və temi ilə yanaşi başqa bir temdə görünməkdədir. Oda kimligi, kimligi təmsil edən dili və ölkəsi üzündən fəda olan bir millətçi azərbaycan türk qızının himasəsi deyil. Məzlumluqla, təcavuza uğraması, qara baxtlığı, ama yenilməməsidir. Xiyanətə uğramamasıdır. Və bu dirəniş və dayanış çox etgiləndirici və duyğulandırıcı və dutarlı canlı səhnə və ləhnilə bəyan olmuşdur. Bir millətçi bu prossesdə itgin düşdükdə onun davranışının etgisində başqa bir azərbaycan türk milətçinin gec olursada doğuluşudur. Vicdanını nidasını dinləyib cəsarətlə suçlarını dilə gəlməsidir. Bu əsas deyişim, yalnız vəfali və fədakar bir sevgilinin sərt inamı üzündən sağlana bilmışdir. Bu deyişim sonunda bir qısır üsyanla sunuçlanır. Bu ziddi qəhrəman olan sorğyçu nihayət suçlara bulaşmış özünə, qulluq etdigi siyasi- ideolojik sistimə qarşı üsyana qalxır. Bu çıxılmaz sonuç tam doğaldır. Romanda baş verən olayları və sonucu gğzdən keçirəndə nəysə bir şey çözülməyir diyə roman bir intiharla bitir. Romanın baş bilici rəvayət edən obrazının siyasi sistimə bağlı və maşa olan bir neçə kişinin teroru toplumun təməl sorununu çözmədən uğursuzluğa uğrayır. Bu ziddi qəhrəman bu davranışından sonra tam yalqızlayır, cununa uğrayır. Öz ulusunun qucağına sığındığı əvəzinə sonunda öz- qıyımı( intiharı) seçir. Onu bu vicdan əzəabından qurtaran şey itirafı la yanaşı yalnız intihar olur. Onu ölüm rahatlaya bilir.
Комментариев нет:
Отправить комментарий